تمایز سیاست و امر سیاسی در اندیشه «کارل اشمیت» و «شانتال موف»
محورهای موضوعی : پژوهش سیاست نظری
خیراله اکبری
1
,
علی اشرف نظری
2
1 - دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه تهران، تهران، ایران
2 - دانشیار گروه علوم سیاسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
کلید واژه:
چکیده مقاله :
پرسش اساسی مقاله این است که «امر سیاسی از چشمانداز شانتال موف و کارل اشمیت از چه وجوه همسان و ناهمسانی برخوردار است؟» در پاسخ، فرضیۀ اصلی این است که موف در عین عاریه گرفتن مفهوم امر سیاسی از اشمیت، فاصلۀ بيشتري از مدل اشميتي آنتاگونيسم با محوریت حکمران گرفته و معتقد است که تنها با قبول جنبۀ آنتاگونيسم امر سياسي ميتوان امکان تحقق سياست دموکراتيک را فراهم نمود. دموکراسي آگونيستي موف، شکل وارونۀ آن چيزي است که کارل اشميت از پنداره امر سـياسي ارائه کرده است.
The Distinction between Politics and the Political in the Thought of Carl Schmitt and Chantal Mouffe
Kheirollah Akbari*
Ali Ashraf Nazari**
The central question of this article is: “From the perspective of Chantal Mouffe and Carl Schmitt, what are the points of similarity and divergence regarding the political?” The main hypothesis suggests that while Mouffe borrows the concept of the political from Schmitt, she distances herself considerably from Schmitt’s sovereign-centered model of antagonism. She contends that only through the acknowledgment of antagonism at the heart of the political can the possibility of democratic politics be realized. Mouffe’s agonistic democracy thus represents an inversion of Carl Schmitt’s conception of the political.
Keywords: Politics, The Political, Schmitt, Mouffe, Antagonism.
Introduction
Every interpretation of the political contains within it a distinct prescription regarding the nature of the state. Exploring this claim through the lens of Carl Schmitt’s adversarial conception of the political and Chantal Mouffe’s agonistic reworking, which frames politics as rooted in power, conflict, and enmity, constitutes a significant inquiry. Schmitt grounds the political in a permanent sphere of hostility, insisting that any definition of the political requires a distinct classification.
At the same time, although many separate studies have examined Schmitt and Mouffe individually, there has been no sustained comparative assessment of their approaches to differentiating politics from the political—hence the significance and necessity of this study.
For Schmitt, antagonism is the constitutive element of the political, and war functions as an ever-present possibility that fundamentally shapes political behavior. From this premise, he criticizes the liberalism of his era. Schmitt grounds social existence in religion and defines the political in relation to politics. His analysis highlights the inextricable link between politics and war, where the sovereign’s decision to wage war—killing or being killed—constitutes the highest expression of political action. In his formulation, the political rests upon the friend/enemy distinction as its most radical principle.
Mouffe, by contrast, views politics as an arena of contestation among antagonistic human beings situated in a contingent world, structured through linguistic practices and social struggles. Advocating pluralism, she seeks to open the political to a diversity of groups. Politics, for her, is the domain of co-existence among conflicting values mediated through discursive hegemony; its purpose is not to eradicate antagonism but to transform it into a manageable form. Against dominant deliberative and consensual models, Mouffe articulates an agonistic conception of democracy, distinguishing agonism from pure antagonism.
The central argument of this article is that while Mouffe, influenced by Schmitt, regards the political as irreducibly conflictual, she redefines it through the concept of agonism, distancing herself from Schmitt’s model of sovereign-centered antagonism.
Literature Review
Mouffe (1403 SH / 2024 CE), in her work The Axis of the Green Democratic Revolution: Left Populism and the Power of Affects, critiques rationalist currents within the left and modernist notions of progress, emphasizing the role of emotions and subjective experience in crafting successful political strategies.
Schmitt (1390 SH / 2011 CE), in Political Theology: Four Chapters on the Concept of Sovereignty, stresses that politics consists in the sovereign decision and the differentiation between “us” and “them,” culminating in the friend/enemy distinction. For him, this dichotomy is so decisive that it supersedes religious, economic, or cultural criteria.
Methodology
This research employs an analytical–critical (theory critique) and comparative approach, relying primarily on library-based sources.
Theoretical Framework: Arendt’s Pluralism vs. Schmitt’s Distinction
Hannah Arendt conceptualizes the political as the sphere of consensus-building. For her, politics concerns the peaceful co-existence of diverse human beings. By contrast, Schmitt defines the political in terms of distinction, not acceptance of difference: its essence lies in the friend/enemy divide.
On this basis, Mouffe’s political thought can be understood through Arendt’s pluralist stance: opening space for the other within politics through dialogue, cooperation, and rivalry. This contrasts with Schmitt’s insistence on the centrality of the friend/enemy distinction as a quasi-transcendental condition defining the subject of the political.
Similarities and Differences in Schmitt’s and Mouffe’s Conceptions of the Political
Schmitt’s analysis provides the point of departure for Mouffe’s argument and underpins her insistence on pluralistic agonism. Schmitt’s critiques of liberal democracy opened conceptual space for Mouffe’s project of radical democracy. She adopts his concept of “neutralization” to argue that liberal democracies, in the aftermath of the Cold War, have universalized a hegemonic interpretation of democratic values while excluding any external “other.”
Points of similarity include: their shared recognition of conflict as constitutive of the political and the acceptance of antagonism as irreducible.
Points of divergence include: Schmitt’s insistence on an unresolvable antagonism versus Mouffe’s transformable agonism; Mouffe’s rejection of Schmitt’s sovereign-centered logic of conflict; and her inversion of Schmitt’s formulation of the political through pluralism and agonistic democracy.
Critical Reading of Schmitt and Mouffe
Critiques of Schmitt include:
- Ambiguity and over-simplification in defining the political
- A one-sided conception of the enemy
- Theorization of political violence
Critiques of Mouffe include:
- Distance from Enlightenment rationalism and conventional sociological approaches
- Rejection of traditional socialist interpretations
- Reliance on minimal consensus and dialogue even amid antagonism
Conclusion
Mouffe advances the necessity of theorizing the political by reinterpreting Schmitt’s concepts of antagonism and decision. For her, the political pertains to conflict and contestation, and thus to decision, not free deliberation. She borrows from Schmitt two central ideas—antagonism and decision-making—while reframing them in her critique of liberal democracy.
Schmitt’s friend/enemy distinction forms the theoretical backbone of Mouffe’s agonistic pluralism. Yet, Mouffe’s agonistic pluralism suffers from a fundamental shortcoming: the assumption that agonism can be domesticated into stable democratic practice. Her model remains vulnerable to the problem that reconciliation within agonism may not, in practice, be possible or sustainable.
Refrencecs
Arendt, H. (1998) The human condition. Chicago: University of Chicago Press.
Ārent, H. (2015) Siyāsat chīst? (N. Fatturchi & S. Najafi, Trans.; M. Farhadpour et al., Eds.). Tehran: Bidgol. [In Persian/Farsi]
Bāqerī Qal‘eh-Sarī, A. (2022) Tamāyuz-e siyāsat va amr-e siyāsī dar falsafe-ye siyāsī-ye noṣadrā’īyān. Faslnāmeh-ye Andīshe-ye Siyāsī dar Eslām, 34 (Winter), 55–77. [In Persian/Farsi].
Barrett, M. (1991) Ideology, politics, hegemony: From Gramsci to Laclau and Mouffe. Michigan Quarterly Review, 30, 231–258.
Crowder, G. (2006, September 25–27) Chantal Mouffe’s agonistic democracy. Paper presented at the Australasian Political Studies Association conference, University of Newcastle.
Erman, E. (2009) What is wrong with agonistic pluralism? Reflections on conflict in democratic theory. Philosophy & Social Criticism, 35(9), 1039–1062. https://doi.org/10.1177/0191453709343385
Ḥamīdī, S. (1394/2015) Revāyat-e te’olojīkal az amr-e siyāsī dar andīshe-ye Kārl Eshmīt. Pazhūhesh-e Siyāsat-e Naz̤arī, 18(Fall & Winter), 25–48. [In Persian/Farsi]
Jīžek, S. (Žižek, S.) (2019) Rāhnamā-ye sargashtagān (M. Z. Zamānī, Trans.). Tehran: ‘Elmi va Farhangī. [In Persian/Farsi]
Malekzādeh, Ḥ. (2014) Shāntāl Mūf va vārunagī-ye amr-e siyāsī. Faslnāmeh-ye Pazhūheshhā-ye Siyāsī, 11(Winter), 131–151. [In Persian/Farsi]
Mouffe, C. (1999) Deliberative democracy or agonistic pluralism? Social Research, 66(3), 745–758.
Mouffe, C. (2000) Deliberative democracy or agonistic pluralism. Vienna: Institut für Höhere Studien (IHS).
Mouffe, C. (2005) On the political. New York: Routledge.
Mouffe, Ch. (2012) Dar bāra-ye amr-e siyāsī (M. Anṣārī, Trans.). Tehran: Rokhdād-e Now. [In Persian/Farsi]
Mouffe, Ch. (2014) ‘Arṣa-ye āgūnīsm* (A. ‘Abbās Beigī, Trans.). Retrieved April 11, 2014, from http://thesis11.com/Print.aspx?Id=135 [In Persian/Farsi]
Mouffe, Ch. (2024) Enqelāb-e demokrātīk-e sabz: Pūpūlīsm-e chap va qudrat-e ‘avātef (E. Āqāyī, Trans.; 2nd ed.). Tehran: Ketābsarā-ye Mīrdaštī. [In Persian/Farsi]
Naẓarī, ‘A. A. (2015) Bāzḵẖwānī-ye enteqādī-ye mafhūm-e amr-e siyāsī dar naẓarīye-ye Kārl Eshmīt. Faslnāmeh-ye Siyāsat, 45(4, Winter), 991–1014. [In Persian/Farsi]
Naẓarī, ‘A. A. (2017) Charkhesh-e mafhūm-e siyāsat va bāzāfarīnī-ye amr-e siyāsī: Dark-e zaminehā-ye hastī-shenākhtī. Faslnāmeh-ye Siyāsat, 41(Spring), 257–277. [In Persian/Farsi]
Nīrumand Ālānkesh, M., & Morteẓavī, K. (2021) Amr-e siyāsī az naẓar-e Shāntāl Mūf dar fahm va tabyīn-e jonbesh-e Jalīqe Zardhā. Jostārhā-ye Siyāsī-ye Mo‘āṣer, 12(1/39, Spring), 157–181. [In Persian/Farsi]
‘Ābedī Ardaḳānī, M., & Allāhdādī, N. (2018) Kārl Eshmīt va te’orizah kardan-e khoshūnat. Do Faslnāmeh-ye ‘Elmī–Pazhūheshī-ye Gharbshenāsī-ye Bonyādī, 9 (1, Spring–Summer), 115–139. [In Persian/Farsi].
Omīd‘Alī, B., et al. (2024) Bardāsht-e Rālz az amr-e siyāsī. Pazhūhesh-e Siyāsat-e Naz̤arī, 36 (Fall–Winter), 1–28. [In Persian/Farsi]
Owrbak, M. (Orbak, M.) (2014) Kārl Eshmīt dar jost-o-jū-ye amr-e siyāsī: Elāhiyyāt, taṣmīm-gīrī va mafhūm-e doshman. In Kārl Eshmīt, Mafhūm-e amr-e siyāsī (Y. Jīrānī & R. Namāzī, Trans.). Tehran: Qoqnūs. [In Persian/Farsi]
Pozūkī, G. (2011) Sūyehā-ye siyāsī-ye khod va degarī dar adabīyāt-e dāstānī-ye dahe-ye chehel-e Jalāl Āl-e Ahmad (Master’s thesis). Tarbiat Modares University, Faculty of Humanities. [In Persian/Farsi]
Roskamm, N. (2015) On the other side of agonism: The enemy, the outside, and the role of antagonism. Planning Theory, 14(4), 384–403. https://doi.org/10.1177/1473095214533959
Schmitt, C. (2011) Elāhiyyāt-e siyāsī (L. Chamanxwāh, Trans.; Vol. 1). Tehran: Negāh-e Mo‘āṣer. [In Persian/Farsi]
Schmitt, C. (2014a) Elāhiyyāt-e siyāsī: Chahār faṣl darbāre-ye ḥākemīyat (L. Chamanxwāh, Trans.). Tehran: Negāh-e Mo‘āṣer. [In Persian/Farsi]
Schmitt, C. (2014b) Mafhūm-e amr-e siyāsī (Y. Jīrānī & R. Namāzī, Trans.). Tehran: Qoqnūs. [In Persian/Farsi]
Strauss, L. (2013) Yāddāsht-hā dar bāb-e Kārl Eshmīt, mafhūm-e amr-e siyāsī. In Kārl Eshmīt, Mafhūm-e amr-e siyāsī (Y. Jīrānī & R. Namāzī, Trans.). Tehran: Qoqnūs. [In Persian/Farsi]
Tājīk, M. R. (2013) Pāsāmārksīsm va pāsāmārksīsm. Tehran: ‘Elm. [In Persian/Farsi]
* Corresponding Author: Ph.D Student in Political Science, University of Tehran, Tehran, Iran.
** Associate Professor, Department of Political Science, University of Tehran, Tehran, Iran.
aashraf@ut.ac.ir
دوفصلنامه علمي «پژوهش سیاست نظری»
شماره سی و هفتم، بهار و تابستان 1404: 95- 71
تاريخ دريافت: 14/02/1404
تاريخ پذيرش: 07/05/1404
نوع مقاله: پژوهشی
تمایز سیاست و امر سیاسی در اندیشه
«کارل اشمیت» و «شانتال موف1»
خیرالله اکبری2
علیاشرف نظری3
پرسش اساسی مقاله این است که «امر سیاسی از چشمانداز شانتال موف و کارل اشمیت از چه وجوه همسان و ناهمسانی برخوردار است؟» در پاسخ، فرضیۀ اصلی این است که موف در عین عاریه گرفتن مفهوم امر سیاسی از اشمیت، فاصلۀ بيشتري از مدل اشميتي آنتاگونيسم با محوریت حکمران گرفته و معتقد است که تنها با قبول جنبۀ آنتاگونيسم امر سياسي ميتوان امکان تحقق سياست دموکراتيک را فراهم نمود. دموکراسي آگونيستي موف، شکل وارونۀ آن چيزي است که کارل اشميت از پنداره امر سـياسي ارائه کرده است.
واژه‌های کلیدی: سیاست، امر سیاسی، اشمیت، موف، آنتاگونیسم.
مقدمه
هر برداشتی از امر سیاسی در بردارندة تجویز گونهای منحصربه‌فرد از ماهیت دولت است. تبیین این مطلب با مطالعۀ بازگفت امر سیاسی دشمنپندارانه در پندار اشمیت و همچنین موف که تئوریسینی است که ساحت کارساز امر سیاسی را ساحت قدرت، ستیزهگری و دشمنی میانگارد، جستاری برجسته به شمار میرود. بنابراین اشمیت، امر سیاسی را بر پایة ساحتِ دشمنیِ همیشگی واکاوی مینماید و از همین چشمانداز بیان میدارد که به دست دادن تعریف از امر سیاسی، ناگزیر نیازمند طرح یک طبقهبندی سیاسی مشخص است. از اینجهت و از سوی دیگر به خاطر اینکه پژوهشهای دوچندانی در راستای امر سیاسی از دید اشمیت و موف به نحو جداگانه صورت گرفته، ولی همسنجی ویژهای از این دو اندیشمند درباره تمایزشناسی سیاست و امر سیاسی تاکنون انجام نشده، اهمیت و ضرورت این پژوهش را دوچندان مینماید. خوانش الهیاتی اشميت، سرچشمة نگرش وی به سياست و دولت بوده است. در این تعبیر، سياست به معنای ناهمسانی و سوایی بین قانون و خشونت است که در آن، همه درونمایه قانون رها میشود. حالتی که از رهگذر آن، تنها اقتدار و تصميم حکمران میتواند سامان بین دوست و دشمن را نشان نهد.
بنابراین وجود دشمن، لازمة سياست و نبود آن به مفهوم پايان سیاست و سیاست، تنها بازتاب تصميم فرد حاکم در وضعيت استثنايي به شمار میرود. اشميت، دشمن‌سازي فرضي را مهمترين مفهوم ابزاري در کل مقولة سياست میداند، بنابراین سیاست نشان‌دهنده هراساندن بوده که از رهگذر ستیزهگری انسان پدید میآید. دولت، پاسخگوی جداسازی بین دوست و دشمن است، زیرا درون‌پندارة دشمن، همیشه گمانة جنگ وجود دارد. از این منظر، لیبرالیسم به خاطر نادیده گرفتن دوست- دشمن و بی‌توجهی به ماهیت اخلاقی امر سیاسی قابل نقد است. دولت و سیاست، پیوندی جداییناپذیر دارند و دولت بهمثابۀ قدر قدرتی است که ماهیتی خودفرمان دارد.
اشميت، آنتاگونیسم را عنصر اصلي امر سياسي و جنگ را به عنوان امکاني همواره حاضر، پيشفرض راهبري میداند که به شکل اساسياي، رفتار صرفاً سياسي را پدید میآورد و از همينجا به خردهگیری از ليبراليسم زمانة خود روی میآورد. پدید آوردن شماری از کسان در چارچوب یک گروه یا ملت دارندة حاکمیت سیاسی در رویارویی با گروههای دیگر و گمان پیدایش جنگ، درونمایه اساسی مفهوم امر سیاسی است. امر سياسي در راستاي تئوريزه كردن خشونت سياسي است و با مفهوم دولت هم‌راستا يا به نحوی در پيوند با آن قرار دارد. اشميت، امر سياسي را به عنوان يک مترادف سياست به کار برده و با بهرهمندی از پندارههایی همانند امر سياسي، حاكميت، شرایط اضطراي و دوست/ دشمن، خشونت را پدیدهای طبیعی در سياست برمیشمارد. امر سياسي، کنش ستیزهجویانه بین دوست و دشمن در گسترة عمومي قلمداد میشود و از اینرو اجتماع سياسي، نوعی دولت بااقتدار به شمار میرود که آن را مهار مینماید. نگرش بدبينانه اشمیت از انسان به عنوان موجودی شرور، دستمايه ضديت او با ليبراليسم است که بر نگرشش درباره امر سياسي کارآیی دارد. نخستين کاربرد امر سياسي، به دولت اختصاص دارد که آن را سرشتِ اینجهانیِ قدرت خداوندي روي زمين پنداشته است. خواست فرمانروا و امر سياسي، شالوده و سایر کارها، روبنا به شمار میروند. نهاد دولت، سزاوارِ بهگزینی در زمینة سرشت دشمني و فرمان جنگ است.
اشمیت، بنیاد حیات اجتماعی را دین دانسته، امر سیاسی را در پیوند با سیاست معنا میکند. درونمایة برجستة ناپیدا در تشریح اشميت از پیوستگی سياست با جنگ، ویژگی بارز جنگ در جایگاه يک امر سياسي است. تصميم حکمران يا فرمان جنگ، کشتن يا کشته شدن دشمن سياسي را شایسته و بایسته میداند. امر سياسي، شديدترين و گستردهترين اصل را مخالفت یا همان گروهبندي دوست- دشمن ميداند. وضعيت استثنايي، فصل مشترک امر قانوني و امر سياسي و جهت تبیین بيشتر بازشناسی دوست و دشمن، به بازشکافی بيشتر ویژگیهای دشمن پرداخته است. در صورتی دشمن، دستکم به شکل نهفته پدیدار میشود که گروهی مبارزهجو با ملت دیگر، مواجه گردند. تمام تلاش اشميت، مشخص ساختن قلمرو دوست- دشمن است و در این راستا، فرمانروا را برازندة این کار میداند. از اینرو امر سياسي اندریافتِ کارکردِ دولتها در رویارویی با دشمنان نگریسته میشود.
موف، امر سیاسی را رفتار ستیزهگر میان سوژههای ناسازگار در بستر اجتماعی میپندارد. بنابراین جامعة سیاسی ستیزهگری بر پایة منطق فرادستی پدیدار میشود که در آن نافرمانی، جایگزینِ دشمنی میگردد. در آنتاگونيسم، وجود تضاد، سرشت دموکراسي تکثرگراست و از اینرو ضرورت دارد که تضاد را پاس داشته، حذف ننمود. گرایش به حل تضاد ما- آنها، منجر به حذف امر سياسي ميشود. امر سياسي در هر رابطهاي وجود دارد و تکثر ارزشي را واپایش، مديريت و مهار نموده و ویران نمیکند. امر سياسي بيش از عقلانيت بر احساسات، عواطف، علايق سوژهها و بر گفتمانهاي مسلط قرار دارد. در آگونيسم، تعارض آنتاگونيستي ميتواند به ايفاي نقش بپردازد. در اين حالت، رابطة رقابتآميز وجود دارد. هدف موف در امر سياسي، طرح یک مدل آگونيستي دموکراسي و جامعة پساسياسي بوده است. وی سرشت هستيشناختي امر سياسي را در ناگزیر بودن و پایداری رويکردهاي «آنتاگونيستي»، واقعيتي گريزناپذير دانسته، با انگیزة دگرگونی دشمن، به ناهمسو، خواستار دگرسانی آنتاگونيسم به اگونيسم در چارچوب نمونه هماوردجويانه است.
موف بين امر سياسي و سياست تمايز قائل است و از اين منظر، هدف سياست صرفاً کنترل ستيزهگري امر سياسي در روابط اجتماعي است و فردگرايي ليبراليستي هم به نفي امر سياسي ميانجامد. او مفهوم آنتاگونيسم را پیشنیاز دموکراسي میداند و با زدودن پیوند ما- آنها، موافق نیست، زیرا به نادیدهانگاری مؤلفة آنتاگونيسم از امر سياسي منجر میشود. از نظر او، امر سیاسی، شکلی از آنتاگونیسم اشمیت، ولی نوع رامشده آن یعنی آگونیسم است. کارل اشمیت از اندیشمندانی است که بر شانتال موف و به‌ویژه درباره مفهوم سياست و امر سیاسی، تأثير گذاشته است.
ایدۀ محوری مقاله این است که موف متأثر از اشميت، امر سياسي را بهمثابه تخاصم انگاشته که نميتوان آن را از سياست، حذف نمود. موف با طرح انگارة اگونيسم در برابر آنتاگونيسم، به تعريف دیگرسان از امر سياسي، در سنجش با اشميت ميرسد و کوشش میورزد تا فاصلة بيشتري از انگارة اشميتي آنتاگونيسم بگيرد. موف با مفهوم «کثرتگرایی آگونیستی»، نظریه سیاسی را به حوزه «سیاست واقعی» میآورد. از اینرو نویسنده تلاش نموده تا به همسنجی پایههای نظری- مفهومی سیاست و امر سیاسی از چشمانداز شانتال موف و کارل اشمیت بپردازد.
در راستای پیشینه پژوهش و درباره سیاست و امر سیاسی از چشمانداز کارل اشمیت و شانتال موف، آثاری نوشته شده و از اینرو هر یک، زاویهای از پژوهش پیشرو را در برمیگیرد. ولی از آنجا که این پژوهش، کار همسنجی دو اندیشه و آن هم دو اندیشمند مشهور پیشگفته را میسنجد و وجوه همسان و ناهمسان این دو را ارزیابی و خوانش انتقادی مینماید، کنکاشی نو به شمار میرود و همین ویژگی، پژوهش پیش رو را از پژوهشهای پیشین برجسته میسازد. بر این اساس مهم‌ترین پیشینههای پژوهش، به شرح زیر است:
موف (1403) در کتابی با عنوان «محور انقلاب دموکراتیک سبز؛ پوپولیسم چپ و قدرت عواطف»، به نقدی بر عقلگرایی چپ و ایده مدرنیستی پیشرفت پرداخته و بر اهمیت عواطف -احساسات و تجربههای ذهنی- در ایجاد یک استراتژی موفق برای تغییر سیاسی تأکید دارد.
موف (1393) در کتابی دیگر با عنوان «بازگشت امر سیاسی»، اغلب آن دسته از نظریهپردازان فلسفة سیاسی را به باد انتقاد میگیرد که هدفشان تبیین سیاست دموکراتیک در بطن لیبرالیسم و گفتار لیبرال مسلط است. به زعم او، این اندیشمندان و فرزانگان سیاسی هرگز ندانستهاند که محور بنیادیِ ستیز، نفس امر سیاسی به شمار میرود.
اشمیت (1390) در کتاب «الهیات سیاسی: چهار گفتار در مفهوم حاکمیت»، به این
مهم اشاره کرده که سیاست، بهگزینی فرمانروا در جایگاه خودویژه و جداسازی خودمانی و غیر خودمانی و سرانجام دوست و دشمن به شمار میرود. سیاست، «دوستی» و «دشمنی» را وارسی مینماید. گروه‌بندی واقعی دوست- دشمن بنا به ماهیت خود، چنان قوی و قاطع است که جای معیارها و انگیزههای دینی، اقتصادی و فرهنگی را میگیرد.
رسکام (2015) در مقالهای با عنوان «در طرف دیگر آگونیسم: دشمن، بیرون و نقش آنتاگونیسم» به این موضوع پرداخته که ریشههای نظریه موف، از مفهوم برجسته دوست/ دشمن اشمیت است. الگوی اشمیت، دلیل واقعی فراخوانی موف به آگونیسم پلورالیستی است. موف با این مفهوم، تئوری سیاسی را به حوزه «سیاست واقعی» میآورد.
عابدی اردکانی و اللهدادی (1397) در مقالهای با عنوان «کارل اشمیت و تئوریزه کردن خشونت» به این مهم پرداختهاند که چطور اشمیت، از سبک اندیشمندانی مانند هابز و ماکیاولی و با کاربرد اصطلاحاتی مثل «امر سیاسی»، «حاکمیت و وضعیت اضطرای» و «دوست/ دشمن»، خشونت را سرشت سیاست دانسته، در نتیجه راه را برای توجیه فاشیسم فراهم مینماید.
نظری (1394) در مقالهای به نام «بازخوانی انتقادی مفهوم امر سیاسی در نظریۀ کارل اشمیت» بیان داشته که به پنداشت اشمیت، لیبرالیسم بر پایة اندیشة دوگانگی دولت و جامعه و دولت کمینه قرار دارد و دولت و سیاست، جدانشدنیاند و محور بنیادی سیاست هستند. سرشت قدرت دولت از ویژگی خودفرمان برخوردار است و در بردارندة همة بهگزینیهای سیاسی است.
امیدعلی و همکاران (1403) در مقالهای با محور «برداشت «رالز از امر سیاسی» به این مطلب پرداختهاند که یکی از انتقادهای جدی به رالز از زاویه مفهوم امر سیاسی و فقدان آن در نظریه او وارد شده است. هستة عدالت بهمثابه انصاف، حتی پیش از لیبرالیسم سیاسی، همان برداشت رالز از امر سیاسی بوده است.
حمیدی (1394) در مقالهای با محور «روایت تئولوژیکال از امر سیاسی در اندیشة کارل اشمیت» به این موضوع پرداخته است که اشمیت بر مبنای گزاره‌های الهیاتی، چه خوانش جدیدی از امر سیاسی ارائه میدهد و چه فهم تازه‌ای از دین و نسبت آن با امر سیاسی مطرح میکند. اشمیت، بنیاد حیات اجتماعی را دین دانسته، امر سیاسی را در پیوند با سیاست معنا میکند. از نگاه او، مفاهیم سیاسی، صورت عرفیشده مفاهیم الهیاتی هستند.
روش پژوهش
روش تحقیق در این پژوهش به صورت تحلیلی- انتقادی (نقد نظریه) و مقایسهای، با استفاده از تکنیک مراجعه به منابع کتابخانهای است. معیارها و شاخصهای مورد سنجش در این پژوهش، تخاصم، آنتاگونیسم، آگونیسم، منطق عملکردی تعارض درباره سیاست و امر سیاسی است که با روش مقایسهای به خوانش متن اشمیت و موف پرداخته میشود.
چارچوب نظری
ایستار دگرپذیری آرنت و ایستار تمایزگذاری اشمیت به امر سیاسی
ﻫﺎﻧﺎ آرﻧﺖ، اﻣﺮ سیاسی را اﻣﺮي ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ اﺟﻤﺎع ﺗﻌﺮﯾﻒ میکند. از نظر وی، سیاست با همزیستی و همگروهی مسالمتآمیز انسانهای متفاوت سروکار دارد. انسانها در عرصه سیاست، خود را طبق اشتراکات ذاتی و بنیادینی سازماندهی میکنند که در آشوب مطلق تفاوتها یافت میشوند یا از دل آن آشوب منتزع میشوند (آرنت، 1394: 378). آرنت، امر سیاسی را پدیدهای مربوط به حوزۀ عمومی و فضایی بیناذهنی میدانست که امکان تحقق آن در دنیای مدرن، در حال از میان رفتن است. برای او، امر سیاسی همان کنش خودانگیخته انسانهای متکثر و برابر است که از تلاش برای معاش و رفاه رها میشوند و یکدیگر را به عنوان موجوداتی برابر در نظر میگیرند و این رویکرد به نوع بشر، بستر گفتوگو و کنش جمعی را فراهم میکند (Arendt, 1998:176). نقطه کانونی در چشمانداز آرنت، گشودگی به روی دیگری و همپذیری است. از اینرو مفهوم دوستی در اندیشه سیاسی آرنت، نقش مهمی دارد. حتی وی دوستی را همان عنصری میداند که مقوم حوزۀ عمومی و عرصۀ سیاست است.
در مقابلِ ایستار آرنت به امر سیاسی که این پدیده را عرصه تعامل، مفاهمه و گفتوگو میدانست، ایستار اشمیت قرار دارد که همانا هویت و آگاهی انسان را به تمایز ارجاع میدهد و نه دوستی و دگرپذیری. بحث اساسی اشمیت این است که طبیعت و ماهیت امر سیاسی در یک چیز است و آن تفکیک و تقابل دوست/ دشمن است. تقابل دوست/د شمن که معیار همیشگی امر سیاسی است، بیزمان و بیمکان است. ما هیچگاه شاهد جامعهای نخواهیم بود که فاقد این تقابل و تفکیک باشد. تمایز سیاسی مشخصی که کنشها و انگیزههای سیاسی را میتوان به آن بازگرداند، تمایز میان دوست و دشمن است. دشمن سیاسی به طور حتم از نظر اخلاقی، شر یا به‌لحاظ زیباشناختی، زشت نیست و بیشک در هیئت رقیب اقتصادی ظاهر نمیشود و چه‌بسا داد و ستد تجار با وی سودآور نباشد. با این همه، بیگانه است و برای سرشت دشمن بودن او همین بس که به لحاظ وجودی به طور قاطع چیزی غیر و متفاوت و بیگانه باشد، چندان که در موارد استثنایی، زد و خورد و ستیز با وی ممکن است. سرشت به طور ذاتی عینی و خود آیین امر سیاسی بدین واسطه عیان میشود که میتوان با معیارهای تقابل دوست/ دشمن و مستقل از دیگر تقابلها، آن را تمییز داد و از دیگر حوزهها بازشناخت. دشمن تنها زمانی دستکم بالقوه وجود دارد که جمعی مبارزهجو با جمعی مشابه مواجه میشود. دشمن هرگز خصوصی نمیشود، دشمن تنها و تنها دشمن عمومی است؛ زیرا چیزی که نسبتی با چنین جمعی از آدمیان، خاصه با کل یک ملت دارد، به واسطه چنین نسبتی ناگزیر عمومی میشود (اشمیت، 1393الف: 24).
بر مبنای چارچوب نظری به نظر میرسد که میتوان اندیشههای موف درباره سیاست و امر سیاسی را بر اساس ایستار آرنت کاوید که از رهگذر آن بتوان دیگری را در سیاست از مجرای گفتوگو و همزیستی مسالمتآمیز به دوستی و همکاری و هماوردی سوق داد و با قرار دادن مفهوم رقیب و رقابت در بطن امر سیاسی، قسمی سیاست پیکارجویانه را تبیین نمود و از سویی ایستار تمایزگذاری اشمیت وجود دارد که بحث تمایز دوست/ دشمن را باید به عنوان دال مرکزی امر سیاسی در گفتمان فکری اشمیت در نظر گرفت. تمایز دوست- دشمن به عنوان یک فرض شبه‌استعلایی، سوژه امر سیاسی را تعریف میکند که بر اساس آن وجود واقعی یک دشمن و همزیستی با یک نهاد سیاسی دیگر مفروض گرفته میشود.
وجوه همسان و ناهمسان اندریافت سیاست و امر سیاسی از دیدگان اشمیت و موف
طرحِ اشمیت، مرجع اصلی موف و دلیل و مبنای اصلی تشبث او به ضرورت برقراری آگونیسم پلورالیستی است. مهم‌ترین مواضع انتقادی کارل اشمیت نسبت به دموکراسی لیبرال، زمینه‌ساز تولید شکل تازه‌ای از مواجهة با امر سیاسی در رادیکال دموکراسی شانتال موف میشود. موف، مفهوم «خنثی‌سازی» اشمیت را از او وام میگیرد و سعی میکند تا نشان دهد که لیبرال دموکراسی موجود با ادعاهای جهان‌شمولی تفسیری که از ارزش‌های دموکراتیک ارائه داده، جهان پس از فروپاشی اتحاد کمونیستی شوروی را به جریان گریزناپذیری از حذف «دیگریِ» بیرون از گفتمان هژمون در جهان غربی تبدیل کرده است. شانتال موف سعی میکند تا با اتکا به نتایجی که خنثی‌سازی در نهایت در اندیشة اشمیت به وجود میآورد، وجود یک بحران در امر سیاسی را در دموکراسی‌های لیبرال نشان دهد؛ بحرانی که از نادیده انگاشتن وجه هستیشناختی نزاع دوست/ دشمن و تلاش برای از بین بردن آنتاگونیسم برخاسته است.
برای موف، درست مانند اشمیت، امر سیاسی بر تصوری از مجموعهای از هویتهای متخاصم استوار میشود. بنابراین در میان آرای موف و افکار کارل اشمیت، وجوه همسانی به شرح زیر وجود دارد:
- در نظر گرفتن امر سیاسی بهمثابه تخاصم
تحت تأثیر رویکرد اشمیت به مفهوم «دیگری» در تعیین مفهوم امر سیاسی، دو رویکرد عمده در مباحث نظری پدیدار شد. یکی آنتاگونیسم به عنوان یک امر سیاسی و دیگری آگونیسم به عنوان یک امر سیاسی. در رویکرد اول که اشمیت از بنیانگذاران آن است، «دیگری» به عنوان عنصر تعیین‌کننده امر سیاسی، دشمنی است که باید مشمول فرآیند حذف و طرد شود. در این رویکرد، اجماع و سازش به عنوان عناصر تعیین‌کننده یک نظام سیاسی دموکراتیک در نظر گرفته نمیشوند. در رویکرد دوم، شانتال موف، ضمن تأثیرپذیری از رویکرد اشمیت به مفهوم امر سیاسی، تلاش میکند از سیاست آنتاگونیستی به سیاست آگونیستی به عنوان فضایی برای تعدیل خصومت‌ها حرکت کند.
طبق تفسیر موف، امر سیاسی، محل تخاصم جوامع است که موجب سامان جامعه میگردد. از نظر او تنازعات اجتماعی صرفاً بر تضاد طبقاتی استوار نیست و گفتمانهای هویتساز، شکلگیری جنبشها را فراهم میسازند. او سیالیت و پویایی جوامع متأخر را مبنای تحلیل خویش قرار داده و با استناد به گفتمانهای هویتی با نظام سرمایهداری مقابله میکند. به باور وی، بسیاری از نظریهپردازان لیبرال از به رسمیت شناختن بُعد خصومتآمیز سیاست خودداری میکنند، زیرا از نظر آنان، بُعد آنتاگونیسمی سیاست برای رسیدن به اهداف دموکراسی، مخاطرهآمیز است. برخلاف آنان، موف معتقد است که جنبشهایی از ایندست به دلیل گفتمان هویتی متفاوت موجب پویایی هویتهای جدید میگردد (نیرومند آلانکش و مرتضوی، 1400: 157).
موف به پيروي از اشميت، امر سياسي را بهمثابه «تخاصم»4 در نـظر مـيگيرد و با نقـد ليبرال- دموکراسي رايج، بر اين نظر است که نميتوان تخاصم را از سياسـت، حذف کرد. از همين‌رو امـر سياسـي، پيونـد تنگاتنگي با تخاصم و آنتاگونيسم دارد و رد آن در ليبرال- دموکراسي به معني ناديده گرفتن واقعيت سياست است. شانتال موف، بحث دربارة ضرورت پرداختن به امر سياسي را از مجراي ارائة خوانشي از مفاهيم امر سياسي و آنتاگونيسم کارل اشميت آغاز ميکند. از نظر او، امر سياسي مربوط به حوزه منازعه ميشود و بنابراين قلمرو تصميم است و نه بحث آزاد. موف، دو مسئلة بسيار حياتي را در تدوين نقدي که به ليبرال دموکراسيهاي موجود دارد، از کارل اشميت به عاريت ميگيرد. اين اصول عبارتند از: اصل آنتاگونيسم جوهري شکلدهنده به جوامع بشري و مسئلة تصيمگيري. از نظر او، نقطۀ کليدي موجود در انديشة اشميت در باور او به شکل‌گيري جوامع بر اساس عمل «طرد و بيرونگذاري» مربوط ميشود (موف، ١٣٩١: 15-20).
شانتال موف با به خدمت گرفتن اشميت، به دنبال توضيح دادن اين مسئله است که «فقط با اذعان به بعد آنتاگونيسم امر سياسي ميتوانيم مسئلة اصلي سياست دموکراتيک را مطرح نمود. او اضافه ميکند که علي‌رغم آنچه بسياري از ليبرالها از ما مي‌خواهند باور داشته باشيم، ويژگي و خصوصيت دموکراتيک اين نيست که بر تقابل «ما/ آنها» فائق آييم، بلکه ويژگي سياست دموکراتيک آن است که به شيوة متفاوتي، اين تقابل در آن
ايجاد مـيشود (موف، ١٣٩١: ٢١).
موف با تأکيد بر ضرورت تخاصم و حفظ آن به عنوان يک اصل دموکراتيک و بازگرداندن آن به نظريههاي ليبرال- دموکراتيک، اين مـسئله را در مرکز توجه قرار ميدهد که مسئلة اسـاسي بـراي سياستهاي دموکراتيک، چگونگي دست يافتن به توافق عقلاني، توافقي که در برگیرندة طرد کردن نباشد، نيست. توافقي که نيازمند برساختن «ما»يي بدون «آنهاي» در مقابلش است، شاهکاري غير ممکن است، زیرا شرط برساختن يک «ما» [ناگزير از] برساختن «آنها»ست. در عوض مسئلة اصلي براي سياست دموکراتيک، چگونگي داير کردن اين تمايز «ما»- «آنها» متناسب با کثرتگرايي است (ر.ک: Barrett, 1991).
تلقی اشمیت از تعارض و آنتاگونیسم برای موف در نظریة سیاسی و فلسفة سیاسی، مبنای مهمی است. در نگاه اشمیت، امر سیاسی آخرین حد آنتاگونیسم و همواره امری آنتاگونیستی و دوست و دشمنی است و زمانی كه سیاست را در عرصه دوگانه دوست و دشمن قرار دهیم، معنا می‌یابد. از نظر موف، آنتاگونیسم بُعد برسازندة امر سیاسی است. او لیبرالیسم را به دلیل انکار ماهیت ریشه‌کن‌نشدنی آنتاگونیسم مورد انتقاد قرار میدهد. از نظر او، لیبرالیسم عمدتاً معتقد است که تکثر ارزش‌ها و دیدگاه‌ها، در کنار هم، یک کل غیر تعارضی و هماهنگ ایجاد میکند که جنبة آنتاگونیستی امر سیاسی را انکار میکند. موف به شأن هستیشناختی آنتاگونیسم اعتقاد دارد و آن را یک امکان همیشگی میداند.
شانتال موف، نتايج نـظري مورد نـظرش از برابر نهاد دوست- دشمن در اشميت را در مدلي از ليبرال دموکراسي که مدنظر گرفته است، به کار ميبرد. نکتة جالب توجهي که در شکل استفادة موف از عناصر اشميتي وجود دارد، نسبتي است که او ميان جـوهرة ذاتي جامعه، يکپارچگي آن و مسئلة کثرتگرايي برقرار ميکند. او در اينجا به اين مسئله اذعان ميکند که يکي از بينش‌هاي اصلي اشميت اين تز اوست که هويتهاي سياسي عبارتند از: نوع خاصي از رابطة «ما/ آنها»؛ رابطة دوست/ دشمني که ميتواند از دل اشکال متنوعي از روابط اجتماعي سـر برآورد (موف، ١٣٩١: ٢١).
از نظر موف، اين فهم از «مخالف» بايد به طور واضحي از استفادهاي که در گفتمان ليبرال دارد، متمايز شود. در اين درک نه‌تنها حضور آنتاگونيسم نفي شده، بلکه مورد تأييد قرار گرفته است (ر.ک: Barrett, 1991). درست با اتکا به چنين فهمي از آنتاگونيسم است که مي‌بينيم موف، چالش دموکراتيک خود را در تلاش براي شکل‌دهي رابطة ما/ آنها در کنار پذيرش امکان «آنتاگونيسم» به شيوهاي متفاوت از آنچه مدنظر اشميت بـوده اسـت نشان ميدهد. از اینرو وی تحت‌تأثير مفاهيم اصلي موجود در انديشة سياسي کارل اشميت، امر سياسي را به مثابة «امکان هميشه موجود آنتاگونيسم» در نظر آورده است (موف، ١٣٩١: ٢4-٢5).
موف سعی میکند تا با عملیاتی کردن فرآیندِ طرد و بیرون‌گذاری موردنظر اشمیت درون دموکراسی‌های لیبرال و با فراهم کردن شرایطی که بر اساس آن بشود شکلی از سیاست آنتاگونیستی درون یک دولت را تبیین کرد، امکان تازه‌ای از تعریف امر سیاسی به وجود آورد که براساس آن، سیاست نه به عنوان شکلی از آنتاگونیسم میاندولتی، بلکه مجموعهای از تلاش‌ها و مبارزات سیاسی درون یک دولت را در برگیرد. به نظر میرسد که با شانتال موف، سیاست بین‌الدولتی اشمیتی به سیاست درون‌دولتی، تبدیل میشود. فهم تازه‌ای از سیاست به اعتبار امر سیاسی به دنبال توجیه امکان شکلی از پلورالیزم درون یک دولت است. با عنایت به همین تلاش است که موف، امکان به دست دادن تعریف متفاوتی از شهروند در دموکراسی‌های لیبرال را بررسی میکند. بر این اساس وجوه ناهمسان اندیشه موف با اشمیت در راستای سیاست و امر سیاسی به شرح زیر است.
- آنتاگونیسم ريشهکننشدني اشمیت و آگونیسم رامشدنی موف
موف با ایجاد تمایز چشمگیر بین آنتاگونیسم و آگونیسم، توضیحی حیاتی ارائه میدهد که هم تضاد در سیاست را حفظ میکند و هم آن را دموکراتیک میکند. از نظر موف، دوستی و دشمنی در سیاست نباید با هویتهای ثابت، پایدار و غیر قابل مذاکره اشتباه گرفته شود. سیاست بدون آنتاگونیسم بی‌معنی است، اما با توجه به نقد موف از ذات‌گرایی، هویتهای «ما» و «آنها» نباید دائمی و تردیدناپذیر تلقی شوند. به عبارت دیگر، تضاد نباید به شکل آنتاگونیسم (مبارزه بین دشمنان) باشد، بلکه باید به شکل آگونیسم (مبارزه بین مخالفان) باشد. وظیفه اصلی سیاست دموکراتیک، ایجاد نهادهایی است که امکان وقوع مبارزات را به سبک و زمینهای آگونیستی فراهم میکنند؛ نهادهایی که رقبا را دشمن نمی‌بینند، بلکه آنها را مخالفانی میدانند که به نوعی اجماع مبتنی بر تضاد تعلق دارند.
رسالت دموکراسي در يک فرم آگونيستي، ميانجي خلق نهادهايي است که به تعارض‌هايي رخصت ميدهند که ضرورتاً پديد خواهند آمد. به عبارت ديگر، تعارضات ميان رقيبان و نه دشمنان. اين واقعيتي آشکار است که آنتاگونيسم ريشهکننشدني است و ميتوان آن را رام کرد. موف در اين زمينه ميگويد: «از يکسو، من با اشميت در اين خصوص موافقم که نميتوان اين آنتاگونيسم را ريشه کن کرد، در حالي که از سوي ديگر مي‌خواهم امکان يک دموکراسي پلوراليستي را بيان کنم. بنابراين من مفهوم مدل آگونيستي را بسط دادم؛ مدلي که در آن تلاش ميکنم تا نشان دهم که رسالت اصلي سياست دموکراتيک، به طور خلاصه همانا تبديل آنتاگونيسم به آگونيسم اسـت» (نظری، 1396: 274).
بنابراين اگر ميخواهيم از يکسو استمرار بعد تخاصمآميز منازعه را به رسميت بشناسيم و از سوي ديگر قادر به رام شدنش باشيم، بايد در پي رابطهاي از نوع ديگر، يعني نوع سوم باشيم. پيشنهاد موف اين است که اين نوع سوم رابطه را «آگونيسم» بناميم. «در حالي که آنتاگونيسم رابطة «ما/ آنهايي» است که دو طرف، دشمناني تلقي مي‌شوند که در هيچ زمينة مشترکي، سهيم و شريک نيستند. آگونيسم، رابطة «ما/ آنهايي» است که هيچ راه‌حل عقلاني براي حل منازعاتشان وجود ندارد، ولی مشروعيت مخالفانشان را به رسميت مي‌شناسند. آنها مخالف هستند و نه دشمن ... ما ميتوانيم بگوييم که وظيفة دموکراسي، تبديل آنتاگونيسم يا خصومت به آگونيسم است» (موف، ١٣٩١: ٢6-٢7).
موف تلاش میکند با کشف شیوه جدیدی از رابطة ما/ آنها، وضعیت آنتاگونیستی را مهار کند؛ زیرا برای اینکه منازعه به عنوان امری مشروع پذیرفته شود، باید به گونهای باشد که موجب نابودی جامعه سیاسی نشود. به این معنا که باید بین طرفین درگیری، نوعی پیوند مشترک برقرار شود تا دیگری را دشمنی که باید از روی زمین محو شود، به شمار نیاورند. موف این رابطه را «آگونیسم» مینامد که تفاوت آن با آنتاگونیسم این است که در رابطه پیشین، رابطه میان ما/ آنهایی است که دو طرف، دشمنانی به شمار میآیند که در هیچ زمینهای مشترک، شریک و سهیم نیستند. اما در آگونیسم، رابطه میان ما/ آنهایی است که هیچ روش عقلانیای برای حل منازعهشان وجود ندارد، ولی در عین حال مشروعیت مخالفان خود را به رسمیت میشناسند و آنها را مخالف خود به شمار میآورند، نه دشمنانی که باید حذف شوند. این به این معناست که در حل منازعه، آنها خود را متعلق به یک اجماع سیاسی میدانند (پورزکی، 1390: 67).
- فاصلهگیری بیشتر موف از مدل آنتاگونيسمی اشمیت
از نظر اشمیت، برای اینکه رابطه ما- آنها به رابطهای سیاسی تبدیل شود، باید به شکل رابطه دوست- دشمن درآید. به نظر موف، آنتاگونیسم هم میان خود و دیگری، رابطهای سراسر اخلاقی برقرار میکند. در آنتاگونیسم اخلاقی خود، دیگری را شری تلقی میکند که باید نابود شود و به جای آن، خود را سراسر خیر اخلاقی میبیند. این رابطۀ آنتاگونیستی، سرشار از تکگویی و خشونت بیحدوحصر است. به نظر موف نمیتوان از رابطه خود و دیگری یا ما- آنها فرار کرد و این دو‌سویهگری، بخشی از ماهیت وجودی و هستیشناختی انسان است. به نظر وی به جای انکار آنتاگونیسم باید به دنبال شیوه جدیدی از رابطه گشت؛ این وضعیت آنتاگونیستی را رام و مدیریت کند. موف بیان میکند که اگونیسم با مفهوم پساسیاسی لیبرالیستی از سویی و دیدگاه بنیادگرایانه اشمیتی از سوی دیگر متفاوت است؛ به طوری که در رابطه اگونیستی نمیتوان به مخالفانی که خود را به عنوان دشمن تلقی میکنند، دست یافت. همچنین دست یافتن به رقبایی که در گفتوگو با آنها بتوان به وحدت، صلح و تفاهمی متداوم دست یافت، غیر ممکن است. بنابراین باید پذیرفت که دیگری میتواند مخالفی باشد که حتی با گفتوگو و مذاکرات عقلانی در محیطی برابر و غیر مخدوش نمیتوان با او- آنها به توافق رسید. آنها مخالفانی هستند که شاید هرگز تبدیل به دوستان یا حتی رقبا نشوند و زمینه مشترکی هم بین آنها یافت نشود. با وجود این مشروعیت مخالفان و مخالفت به رسمیت شناخته میشود، به طوری که آنها در بنیادها نیز مخالف هستند و به عنوان دشمن تلقی نمیشوند.
موف تلاش ميکند تا فاصلة بيشتري از مدل اشميتي آنتاگونيسم بگيرد. او به‌خوبي
از اين مسئله آگاه است که براي اشميت، «مفاهيم دوست و دشمن، معناي واقعي خود را وقتي مي‌يابند که در امکان واقعي کشتن انسانها دلالت کنند. جنگ از دشمني بر‌مي‌خيزد. جنگ، نفي وجودي دشمن است. اين حد نهايي دشمني است. اين به اين معنا نيست که دشمني و جنگ بايد چيزهايي رايج، طبيعي، آرماني يا دلخواه باشند. با اين حال تا زماني که مفهوم دشمن اعتبار دارد، جنگ نيز بايد امکاني واقعي باقي بماند (اشميت، ١٣٩٢ب: ٦٠). او سعي ميکند تا با «خنثي» کردن مفهوم «دشمن» در اشميت و تقليل دادن آن به «مخالفي که به اعتبار تعلقش به جامعه، مشروعيت دشمنان خودش را به رسميت ميشناسد»، آنتاگونيسم اشميتي را به آگونيسم موردنظر خودش تبديل کند. به بيان بهتر، در حالي که «آنتاگونيسم اشميتي، نزاعي ميان دشمناني است که به دنبال نابود کردن يکديگر هستند، «آگونيسم»، نزاعي بين «مخالفانی» است که هرچند با يکديگر مخالفند، يکديگر را به عنوان چشماندازهايي قانوني در نظر مي‌آورند (Crowder, 2006: 9).
- وارونهسازي امر سیاسی مورد نظر اشمیت از سوی موف
استفادة موف از آنتاگونيسم اشميتي، استفادهاي دلبخواهي است. در واقع دموکراسي آگونيستي او، نوعی وارونهسازي آن چيزي است که کارل اشميت از مفهوم امر سـياسي افاده ميکرده است. او هرچند ممکن است اين مسئله را به ما يادآوري کند که قصد نداشته از عين مفهوم اشميت بهرهبرداري کند، و هرچند توضيح خواهد داد که او در پي «خنثيسازي» آنتاگونيسم اشميتي در چارچوب نزاعي آگونيستي براي حفظ ظرفيتهاي ليبرال دموکراسي و راديکال کردن آن بوده است، نميتواند اين مسئله را ناديده بگيرد که اين خنثيسازي و مدل دموکراتيک بيرونآمده از آن، همچنان تنها شکل ديگري از ليبرال دموکراسي است که تمامي نقدهاي اشميتي به مدلهاي موجود در زمان خودش را ميتوان به آن وارد دانست.
پروژة شانتال موف، برخلاف ادعاهاي پستمدرنيستياش، پروژهاي عميقاً ذاتباور است. اين پروژه با پذيرفتن ارزشهاي ليبرال دموکراسي به عنوان نتايج يک انقلاب تاريخي دموکراتيک، صراحتاً در مسيري قرار ميگيرد که هويتهاي سياسي- فرهنگي بيرون از گفتمانهاي دموکراتيک را به عنوان جهنم بيروني ليبرال دموکراسي طرد کرده و ادعاهاي آنها را خارج از شمول ارزشهاي برابري، آزادي و کثرتگرايي مورد‌نظرش قرار ميدهد. اين تناقض بنيادين در نظرية سياسي شانتال موف، مخاطب ريزبين را دچار همان ترس شديدي ميکند که فيلسوف پسامارکسيست آن را به عنوان انگيزة اصلياش از احياي امر سياسي در جهاني که آن را در دام سياستزدايي ميبيند، به حساب آورده است (ملکزاده، 1393: 151).
موف، اشمیت را در بدایت تفکر خویش در باب امر سیاسی قرار میدهد و البته این انتخاب، خودش نوعی اعلام موضع است. او برخی از نکات مهم اشمیت را برمیگیرد: اول از همه خودِ موضوع مربوط به ذاتِ امر سیاسی، تعریف امر سیاسی به عنوان قلمرو نیروهای آنتاگونیستی؛ اولویت و تقدم امر سیاسی (برسازنده بودن امر سیاسی) و نقدِ رهیافتهای لیبرال- دموکراتِ جهانوطنی. مسئله این است که موف میکوشد یک نظریة سیاسی دموکراتیک بسازد، کاری که اشمیت نکرد. او (1993) میگوید اشمیت چشممان را باز میکند که ببینیم در دموکراسی مدرن یک پارادوکس وجود دارد، اما خودش نمیتواند اهمیت واقعیاش را دریابد. اشمیت، دموکراسی پلورالیستی را بهمثابه آمیزة متناقضی از اصول آشتیناپذیر5 تعریف میِکند؛ از یکسو، اجماع مشورتی (هدف سیاست دموکراتیک) و از سوی دیگر نیروهای آنتاگونیستی (ذاتِ امر سیاسی). اما این دو، یکدیگر را پس میزنند و به عقیدة اشمیت، همین موضوع ما را به غیر ممکن بودن لیبرال دموکراسی رهنمون میکند. موضع اصلی موف (۱۹۹۹)، باژگون کردن این استدلال و اشاره به این است که تضاد میان منطق اینهمانی (اجماع) و منطق تفاوت (آنتاگونیسم) برسازندة دموکراسی است.
- نپذیرفتن منطق عملکردی تعارضهای موردنظر اشمیت از سوی موف
موف باور دارد که بنياد جامعه انسانی بر منازعات دائمی و تفرق‌های سیاسی استوار است. اما این امکان هست که از «سیاست» به‌مثابة نبردگاه اضداد عبور کرده و به «امر سیاسی» به‌مثابة تلطیف خصومت‌ها رسید. او خواستار تلطیف فضاهای سیاسی جامعه و پرهیز از برخوردهای عنادآمیز و یا نابودسازی اغیار و نگاههای دشمن‌انگیز است تا از این رهگذر عملاً جريانها و هویتهای به حاشیه رانده‌شده بتوانند در فضای گفتمانی
پیرامون موضوعات و محورها و مسائل اجتماع و سیاست مشارکت داشته باشند.
موف، نقد اشمیت در الهیات سیاسیاش را میپسندد و بر این مهم تأکید میکند که تمام مفاهیم معنادار نظریه مدرن درباره دولت، مفاهیم عرفیشده یزدانشناختی هستند. او از یکسو، منطق تعارضآمیز مورد نظر اشمیت را قبول میکند. اشمیت سیاست را آوردگاهی برای تعارض حکومتگران از یک طرف و حکومتشوندگان از طرف دیگر به حساب میآورد. اما به‌رغم پذیرش سیاست، نگاه او هرچند دارای عناصری دموکراتیک است، به‌هیچ‌رو الزامات نگاه لیبرال را برنمیتابد. اینجاست که تعریف او از دموکراسی موجب میشود که نظامهای توتالیتر یا مارکسیستی نیز خود را دموکراتیک تلقی نمایند. موف در نقد از اشمیت معتقد است که عنایت صرف بر دموکراسی -آنچنان که اشمیت عنوان مینماید- ضامن آزادیهای فردی و حقوق شهروندی نیست. هرگونه اعتقاد به حاکمیت ملی یا مردمی میباید با‌لذات در دل خود، احترام به لیبرالیزم سیاسی را پذیرفته باشد تا بهراحتی نتوان آن را توتالیتر یا دیکتاتوری نامید. در حالی که نگاه اشمیت، متضمن چنین نگاهی نیست. امر سیاسی از نگاه موف به روابط دوست و دشمن محدود میماند (Mouffe, 2000: 173). بنابراین گویی او سیاست را به عنوان آوردگاه تعارضها در دیدگاه اشمیت قبول مینماید، اما منطق عملکردی آن را قبول ندارد. از سوی دیگر، موف سنت لیبرالیستی غرب را نیز تخطئه مینماید. او معتقد است که مفهوم فردگرایانه سیاست به گونهای است که تنها منافع فردی خاص را در منظومه لیبرال دموکراسی تعقیب مینماید و سیاست بهمثابه آوردگاه تعارضها را -آنچنان که اشمیت به‌درستی آن را فهم کرده است- نادیده میگیرد.
بنابراین برخلاف اشمیت که تعارضها را میپذیرد، ولی حاشیهسازی مخالفان به شکل قهرآمیز را در دستور کار خود دارد، موف تلطیف فضاهای سیاسی جامعه از برخوردهای عنادآمیز، نابودسازی اغیار و نگاههای دشمنانه به نگاههای دوستانه و رقابت‌های مسالمتآمیز در قالب گفتمان را مورد توجه ویژه خود قرار میدهد (Mouffe, 2005: 51).
موف با اشمیت علیه اشمیت میاندیشید؛ زیرا از نقد او درباره فردگرایی و عقلگرایی لیبرال برای ارائۀ فهم جدیدی از سیاست دموکراتیک استفاده میکند. این در حالی است که اشمیت معتقد است که پلورالیسم درون اجتماع سیاسی دموکراتیک، جایی نخواهد داشت و دموکراسی اشمیت، مستلزم وجود تودۀ همگن است. بدین ترتیب موف به شیوههای سیاسی دیگری برای ایجاد رابطۀ ما/ آنها میاندیشد.
از زمينه‌هاي فکري موف در زمينة قائل شدن به ماهيت منازعه بار امر سياسي و تمايز دوست/ دشمن، ديدگاههاي کارل اشميت است. هرچند اين مسئله به معناي سرسپردگي کامل موف به ديدگاههاي اشميت نيست و درصدد واسازي ايدة تودة همگون و ضد کثرتگراي اشميت -که فقط قائل به کثرت دولتها بود، نه درون اجتماع سياسي- برميآيد و پيشنهاد ميکند با محور قرار دادن سازش بين دموکراسي و کثرتگرايي، «با اشميت عليه اشميت بينديشيم» (موف، ١٣٩١: ٢١).
موف اشاره میکند که نزدیکترین مفهوم به آنتاگونیسم، همان مفهوم هژمونی است که در فهم و درک امر سیاسی و سیاست دموکراتیک مورد نظر او، اهمیت ویژهای دارد. تبیین امر سیاسی بهمثابۀ امکان همیشه موجود آنتاگونیسم، مستلزم اذعان به نبود یک مبنای نهایی و همچنین قبول بُعد عدم قطعیت خواهد بود. به عبارتی مستلزم اذعان به ماهیت هژمونیک روابط اجتماعی و پذیرش این واقعیت است که هر جامعهای ناگزیر محصول مجموعهای از کردارها و رفتارهاست که تلاش میکند تا در زمینۀ امکان و رخدادپذیری نظمی را برقرار نمایند (همان: 24).
موف بر آن است که نخست با بهرهگیری از مفهوم امر سیاسی نزد اشمیت، آن دسته از نظریه‌پردازانی را که خود به آنها لقب «پساسیاسی» داده، به چالش بکشاند و سرانجام هم با تأکید بر بعد خصمانه سیاست به عنوان جزء برسازنده امر سیاسی، آرای خود را بیان کند. در این راستا، موف تلاش برای ایجاد حوزههای عمومی پیکارگرایانه و آگونیستی را از وظایف اصلی نظریهپردازان و سیاستمداران دموکراتیک میداند که در آن، انواع پروژه‌های سیاسی هژمونیک مختلف بتوانند با هم رقابت کنند. بنابراین موف از جهان چندقطبی به جای جهانمیهنی دفاع میکند (تاجیک، 1392: 230). بنابراین موف با تمایزگذاری میان مفهوم سیاست و امر سیاسی، از رویکردی که به جوهرۀ امر سیاسی (آنتاگونیسم) دارد، به حوزۀ سیاست، دستگاه و نظام حکومتی خاصی (رادیکال دموکراســی) میرسد (باقری قلعهسری، 1401: 59).
خوانش انتقادی اشمیت و موف
اشمیت
کارل اشمیت به خصلت ویژه سیاست می‌پردازد كه آن را از سایر فعالیتهای عرصه‌های دیگر مجزا میكند. او در تصورش از سیاست تمایل دارد که دموکراسی را به طور بنیادی از لیبرالیسم و از رویه‌های قانون‌گذاری‌شده انتخابات مردمی و قانون‌گذاری پارلمانی که مشخصة عملکرد معمولی دموکراسی مدرن است، جدا کند. بنابراین انتقادهایی به شرح زیر از او وجود دارد.
- ابهام در تعریف امر سیاسی و در عین سادهسازی بیش از حد
یافتن تعریف روشنی از امر سیاسی در آثار اشمیت دشوار است. این تصور اشمیت که امر سیاسی با تمایز بین دوست و دشمن تعریف میشود، به دلیل سادهسازی بیش از حد پیچیدگی زندگی سیاسی مورد انتقاد قرار گرفته است. منتقدان استدلال میکنند که این دیدگاه، سیاست را به صرف درگیری تقلیل میدهد و همکاری، ایجاد اجماع و پتانسیل همزیستی مسالمتآمیز را در نظر نمی‌گیرد. تأیید امر سیاسی از سوی اشمیت، چیزی بیش از تأیید امر اخلاقی نیست. او ناخواسته بی‌اخلاقی خود را اخلاقی میکند.
در آثار اشمیت، امر سیاسی اغلب به صورت سلبی و در تقابل با مفاهیمی مانند سیاست و اقتصاد، سیاست و اخلاق، سیاست و حقوق مورد توجه قرار گرفته است. به تعبیر اشتراوس، اشمیت آشکارا از ارائه تعریفی جامع از امر سیاسی و اینکه «چه چیزی خاص امر سیاسی است»، صرفنظر میکند و از آغاز با مفروض گرفتن مفهوم امر سیاسی، به بحث درباره ضرورتها، الزامات و پیامدهای آن می‌پردازد (اشتراوس، 1392: 136). اشمیت حتی مشخص نمیکند که از حیث فرجامشناختی، غایت امر سیاسی چیست (نظری، 1394: 1008).
در نگرش یکسویه اشمیت اگر تو دشمن من نباشی، پس دوستم هستی؛ بنابراین ما با همدیگر یا دوستیم یا دشمن یکدیگریم. اشمیت از لیبرالیسم به دلیل تلاش برای کاهش سیاست به بحث‌های حقوقی و اقتصادی انتقاد میکند. لیبرالیسم سعی دارد سیاست را به عرصه‌ای بی‌طرف تبدیل کند که در آن گفتوگو و مباحث عقلانی، جایگزین تقابل‌های واقعی سیاسی شود. اما اشمیت معتقد است که چنین رویکردی،
یک توهم خطرناک است، زیرا سیاست همیشه با تضاد و دشمنی همراه است.
اشمیت در نقد لیبرالیسم معتقد است که لیبرالیسم با قائل شدن به خودگردانی حوزههای مختلف و بدگمانی حاد نسبت به دولت و سیاست، اولویت دادن به مقاصد اقتصادی و ایجاد نظام اقتصادی- فنی تولید و مبادله، دولت و سیاست را از معنای اختصاصی آن یعنی تمایز دوست/ دشمن تهی میکند؛ زیرا لحظات چشمگیر سیاسی، مقارن است با لحظاتی که در آن دشمن، با وضوحی عینی به عنوان دشمن شناخته میشود (اشتراوس، 1392: 92-96).
تئوریزه کردن خشونت سیاسی به معنای تلاش برای توجیه، توضیح و تحلیل خشونت در عرصه سیاسی با استفاده از نظریه‌ها و مفاهیم مختلف است. این فرایند شامل بررسی ریشه‌ها، انگیزه‌ها، اهداف و پیامدهای خشونت سیاسی در جوامع مختلف است. اشمیت، خشونت را ذاتی امر سیاسی میداند و معتقد است که «دوست/ دشمن»سازی یکی از عناصر اساسی سیاست است و میتواند منجر به خشونت شود.
مفهوم «سیاست و بوطیقای خشونت الهی» به بررسی رابطۀ پیچیده میان خشونت، سیاست و الهیات در اندیشة کارل اشمیت می‌پردازد. این مفهوم، به‌ویژه در آثار اشمیت، نشان میدهد که چگونه خشونت به عنوان یک عنصر اساسی و ذاتی در سیاست، میتواند در قالب‌های مختلفی از جمله خشونت الهی توجیه شود. اشمیت با طرح مفاهیمی چون «امر سیاسی»، «حاکمیت و وضعیت اضطراری» و «دوست/ دشمن»، خشونت را نه یک پدیده صرفاً ابزاری، بلکه بخشی از منطق و ساختار درونی سیاست میداند.
اشمیت معتقد بود که امر سیاسی در ذات خود با خشونت و تضاد همراه است. او مفهوم «دوست/ دشمن» را به عنوان هسته اصلی سیاست مطرح کرد و معتقد بود که تمایز میان دوست و دشمن و در نتیجه امکان وقوع خشونت، برای تعریف و شکلگیری هویت سیاسی، ضروری است. اشمیت با بررسی الهیات سیاسی، به دنبال نشان دادن ریشههای عمیق مفاهیم سیاسی در باورهای دینی است. مفهوم «سیاست و بوطیقای خشونت الهی» به ما کمک میکند تا درک بهتری از نقش خشونت در سیاست، چگونگی توجیه آن از طریق مفاهیم دینی و الهیاتی و همچنین جنبه‌های زیبایی‌شناختی و
نمادین آن داشته باشیم.
نظریه اﺷﻤﻴﺖ در ﺑﺎب سیاست، محصول انتزاعی نابه‌جاست. اشمیت به‌وضوح دشمن سیاسی را از هر نوع دیگری از هماورد، مثلاً هماورد دینی یا اقتصادی، تفکیک میکند و متذکر میشود که دشمن، دستکم به‌صورت بالقوه، تنها زمانی وجود دارد که عدهای از افراد آمادة مبارزه با جمعی مشابه مواجه شوند که معمولاً جمعهای آمادة مبارزه، دول حاکم هستند (اوربک، 1393: 16). هرچند تنش میان رقیبان برای سیاست میتواند امری ذاتی و اجتنابناپذیر باشد و به جنگی نابودگرانه به عنوان نشانة ارادة محکم بینجامد، با این حال در طول جنگ نابودگر، چشماندازهای چندگانه نسبت به چگونگی گشایش جهان به روی ما منهدم یا به‌شدت مختل میشود. بدین ترتیب برخلاف نظر اشمیت، جنگ هرگز با سیاست سازگار نیست (نظری، 1394: 1012).
- فاصلهگیری از سنت خردگرایانه روشنگری و رویکردهای جامعه‌شناختی متعارف
تأکید موف بر احساسات و عواطف، او را از سنت خردگرایانه روشنگری دور میکند و خطر گرایش به پوپولیسم و عوام‌فریبی را افزایش میدهد. او با ارائه نظریه‌ای نوآورانه درباره امر سیاسی، به‌ویژه با تأکید بر نقش رقابت و تقابل در سیاست، مورد توجه و در عین حال انتقاد قرار گرفته است. منتقدان او معتقدند که نظریه او به‌شدت با سنت خردگرایانه روشنگری و رویکردهای جامعه‌شناختی متعارف، فاصله دارد و بیش از حد بر احساسات تکیه دارد. موف با برجسته کردن نقش رقابت و تقابل در حوزه سیاست، دیدگاهی پسابنیادین به سیاست ارائه میدهد که در آن، سیاست به عنوان یک عرصه دائمی برای مبارزه و تعارض در نظر گرفته میشود.
- مخالفت با تفاسیر سنتی سوسیالیسم
نظریه موف به‌ویژه در برابر تفاسیر سنتی از سوسیالیسم و مارکسیسم، رویکردی رادیکال و سازشناپذیر دارد. نظریه شانتال موف با ارائه دیدگاهی جدید و انتقادی به امر سیاسی، مباحث مهمی را در این حوزه مطرح کرده است. با این حال رویکرد او با انتقادهای جدی مواجه شده که بر ضرورت توجه به خردگرایی، روشنگری و عوامل ساختاری در تحلیل‌های سیاسی تأکید دارند. تصور و برداشت موف از آنتاگونیسم بیش از آنکه ناظر به اقتصاد سیاسی باشد، فرهنگی- دینی- قومی است. در کار او چندان از آنتاگونیسم به معنای تضاد و تخاصم طبقاتی، خبری نیست و بیشتر بر‌حسب شیوههای زیست و فرهنگ‌های متضاد و متخاصم غربی/ غیر غربی فهمیده میشود.
امر سیاسی موف برخلاف لفاظی‌های به ظاهر رادیکالش در محدودة سیاست تفاوت (هویت) باقی میماند و هرگز ره به نقدِ رادیکال سرمایهداری نمی‌برد. به عبارت دیگر این سیاستِ [تفاوت؛ هویت] تساهل‌گرا با آنتاگونیسم زیربنایی نبرد طبقاتی روبه‌رو نمیشود (ژیژک، 1398: 229).
- دنبالهروی از رویکرد، گفتوگـﻮ و اﺟﻤﺎع ﺣﺪاﻗلی در اوج ﺗﻀﺎد و آﻧﺘﺎگوﻧﯿﺴـﻢ
موف از یکسو ﺑـﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ که آﻧﺘﺎگوﻧﯿﺴﻢ و ﺗﻀﺎد ﺑﯿﻦ ﺧﻮد و دیگری، اﻣﺮي هستیشناختی و از اﯾﻦرو ﺣﻞﻧﺎﺷﺪنی اﺳﺖ و از ﺳﻮي دیگر ﺑﻪ دﻧﺒﺎل راهﺣﻞﻫﺎیی اﺳﺖ کـﻪ اﯾـﻦ آﻧﺘﺎگوﻧﯿﺴـﻢ را ﺑـﻪ آگوﻧﯿﺴﻢ ﺗﺒﺪﯾﻞ کند. اﻣـﺎ اﯾـﻦ ﻓﺮاﯾﻨـﺪ ﺗﺒـﺪﯾﻞ آﻧﺘﺎگوﻧﯿﺴـﻢ ﺑﻪ آگوﻧﯿﺴـﻢ ﺧـﻮد ﻧﯿـﺎز ﺑـﻪ پیشﺷﺮطﻫﺎیی دارد که ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ آن را بپذیرند. پس ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻫﻢ راﯾﺰنی کنند و ﺑﻌـﺪ از راﯾﺰنی ﻫﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﺑﺮﺳﻨﺪ که آن پـﯿﺶﺷـﺮطﻫـﺎ را رﻋﺎﯾـﺖ کنند. ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ حتی موف ﻫﻢ در اوج ﺗﻀﺎد و آﻧﺘﺎگوﻧﯿﺴـﻢ ﺑـﻪ دﻧﺒـﺎل راﯾﺰﻧـی، گفتوگـﻮ و اﺟﻤﺎع ﺣﺪاﻗلی اﺳﺖ (Erman, 2009: 8-9).
موف موضوع ضرورت بررسی امر سياسي را از راه طرح خوانشي از مضامین امر سياسي و آنتاگونيسمِ کارل اشميت به پیش میبرد. از دید او، امر سياسي به حوزه منازعه مربوط میشود و از اینرو گسترة تصميم است، نه گفت‌وگویی آزاد. او دو مبحث بسيار اساسی را در نگارش منتقدانهای که به ليبرال دموکراسيهاي کنونی دارد، از اندیشة کارل اشميت به عاريت میگیرد. اين مباحث، اصل آنتاگونيسم و مسئلة تصيمگيري را در برمیگیرند. از دید موف، محور اساسی انديشة اشميت، در باور او به پیدایش جوامع بر مبنای عمل واپسزنی و بيرونگذاري است. از چشمانداز او، از نگاه اشميت پندارههای دوست و دشمن هنگامی مطرح میگردد که در راستای کشتن انسانها لحاظ شود. بهرهمندی موف از آنتاگونيسم اشميتي، مقولهای گزینشی قلمداد میشود. او دستاورد نظري خود را از برابرنهاد دوست- دشمن در اشميت در سرمشقی که از ليبرال دموکراسي مدنظر دارد، بهره میگیرد. وی به دنبال بیاثر نمودن آنتاگونيسم اشميتي، در راستای ستیزی آگونيسمي، به‌منظور پاسداشت گسترة ليبرال دموکراسي و راديکال نمودن آن بوده است، البته اين بیاثرسازی و الگوی دموکراتيک حاصل از آن، همواره تنها گونة ديگري از ليبرال دموکراسي به شمار میرود که همه نقدهاي اشميتي به نمونههای رایج در زمان خودش، بدان وارد میشود.
اندریافت کارل اشمیت از پنداره امر سیاسی و پنداره برجسته دوست/ دشمن او نه‌تنها بازیابه اساسی کارهای موف لحاظ میشود، بلکه علت اساسی فراخوانی او به آگونیسم پلورالیستی است. موف با اندریافت کثرتگرایی آگونیستی، نظریة سیاسی را به حیطه سیاست واقعی میکشاند. فزونیگرایی آگونیستی مدنظر موف از یک نقص داخلی و اساسی رنج میبرد و آن هم این است که سازگاری در آگونیسم، شدنی و بایسته نیست.
امیدعلی، بابک و دیگران (1403) «برداشت رالز از امر سیاسی»، پژوهش سیاست نظری، شماره 36، پاییز و زمستان، صص 1-28.
اشتراوس، لئو (1392) «يادداشتهايي در باب كارل اشميت: مفهوم امر سياسي»، در: مفهوم امر سياسي، كارل اشميت، ترجمه یاشار جیرانی و رسول نمازی، تهران، ققنوس.
اشمیت، کارل (1390) الهیات سیاسی، ترجمه لیلا چمنخواه، جلد 1، تهران، نگاه معاصر.
----------- (1393الف) الهيات سياسي: چهار فصل درباره حاكميت، ترجمه ليلا چمنخواه، تهران، نگاه معاصر.
---------- (1393ب) مفهوم امر سياسي، ترجمه ياشار جيراني و رسول نمازي، تهران، ققنوس.
اورﺑﻚ، موریس (1393) «کارل اشمیت در جست‌وجوی امر سیاسی: الهیات، تصمیمگیری و مفهوم دشمن»، در: مفهوم امر سیاسی، کارل اشمیت، ترجمه یاشار جیرانی و رسول نمازی، تهران، ققنوس.
باقری قلعهسری، اكرم (1401) «تمایز سیاست و امر سیاسی در فلسفۀ سیاسیِ نوصدرائیان»، فصلنــامه اندیشه سیاسی در اسلام، شماره 34، زمستان، صص 55-77.
پورزکی، گیتی (1390) سویههای سیاسی خود و دیگری در ادبیات داستانی دهه چهل جلال آل‌احمد، رساله دکتری، گروه علوم سیاسی، استاد راهنما عباس منوچهری، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی.
تاجیک، محمدرضا (۱۳۹۲) پسامارکسیسم و پسامارکسیسم، تهران، علم.
حمیدی، سمیه (1394) «روایت تئولوژیکال از امر سیاسی در اندیشة کارل اشمیت»، پژوهش سیاست نظری، شماره 18، پاییز و زمستان، صص 25-48.
ژیژک، شان شیهان (1398) راهنمای سرگشتگان، ترجمه محمدزمان زمانی، تهران، علمی و فرهنگی.
عابدي اردكاني، محمد و نفيسه الله‌دادي (1397) «كارل اشميت و تئوريزه كردن خشونت»، دوفصلنامة علمي- پژوهشي غربشناسي بنيادي، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، سال نهم، شمارة اول، بهار و تابستان، صص 115-139.
ملکزاده، حميد (1393) «شانتل موف و وارونگي امر سياسي»، فصلنامه پژوهشهای سیاسی، شماره 11، زمستان، صص 131-151.
موف، شانتال (١٣٩١) دربارة امـر سـياسي، ترجمة مـنصور انـصاري، تـهران، رخداد نو.
---------- (1393) عرصة آگونيسم، ترجمة علي عباس بيگي، آخرين دسترسي: ١١ فروردين ١٣٩٣، قابل دسترسی در: http://thesis11.com/Print.aspx?Id=135.
نظری، علیاشرف (1396) «چرخش مفهوم سیاست و بازآفرینی امر سیاسی: درک زمینه‌های هستیشناختی»، فصلنامه سیاست، شماره 41، بهار، صص 257-277.
-------------- (1394) «بازخوانی انتقادی مفهوم امر سیاسی در نظریه کارل اشمیت»، فصلنامه سیاست، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، دوره چهلوپنجم، شماره 4، زمستان، صص 991-1014.
نیرومند آلانکش، مهین و خدایار مرتضوی (1400) «امر سیاسی از نظر شانتال موف در فهم و تبیین جنبش جلیقه زردها»، جستارهای سیاسی معاصر، سال دوازدهم، بهار، شماره 1 (پیاپی 39)، صص 157-181.
Arendt, Hannah (1998) The Human Condition. Chicago: University of Chicago Press.
Barrett, Michèle (1991) Ideology, Politics, Hegemony: FromGramsci to Laclau and Mouffe, Michigan Quarterly Review 30, 1991, pp. 231-58.
Crowder, George (2006) “chantal mouffe’s agonistic democracy”, Refereed paper presented to the Australasian Political Studies Association conference University of Newcastle 25-27 September 2006.
Erman, Eva (2009) What is wrong with agonistic pluralism? Reflections on conflict in democratic theory, https, //doi. org/10. 1177/0191453709343385.
Mouffe, Chantal (1999) Deliberative democracy or agonistic pluralism? Social Research 66(3): 745–758.
------------------ (2000) Deliberative Democracy or agonistic pluralism, institute fur Hoherstudien (IHS). Wien institute for advanced studies, Vienna.
------------------ (2005) On the Political. New York: Routledge.
Roskamm, N, (2015) On the other side of agonism: The enemy, the outside, and the role of antagonism. Planning Theory, 14(4), 384–403. https://doi.org/10.1177/1473095214533959.
[1] . مقاله مستخرج از رساله دکتری با عنوان «بنیانهای مفهومی- نظری تمایز سیاست و امر سیاسی: با تمرکز بر اندیشههای کارل اشمیت و شانتال موف» از دانشگاه تهران است.
[2] * دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه تهران، تهران، ایران kheirolah.akbari@ut.ac.ir
[3] ** نویسنده مسئول: دانشیار گروه علوم سیاسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران aashraf@ut.ac.ir
[4] . Antagonism
[5] . Irreconcilable principles
