«تفاوت» و «شدن»؛ فهم «دیگری» در روابط بینالملل از منظر رئالیسم انتقادی دیالکتیکی
محورهای موضوعی : مطالعات میان رشته‌ای در علوم سیاسی
1 - استاد تمام روابط بینالملل دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران
2 - دانشجوی دکتری روابط بینالملل دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران
کلید واژه: رئالیسم انتقادی دیالکتیکی, دیگری, هستی¬شناسی, نااینهمانی, تفاوت و شدن, روابط بین¬الملل.,
چکیده مقاله :
در این مقاله، به دنبال پاسخ به این پرسش هستیم که «رئالیسم انتقادی دیالکتیکی، چه تأثیری بر فهم «دیگری» در روابط بینالملل دارد؟» فرضیة مقاله برای پاسخ به پرسش یادشده این است که رئالیسم انتقادی دیالکتیکی با پذیرش چندلایه بودن پدیدههای اجتماعی و هستیهای متکثر در معنای نااینهمانی در روابط بینالملل، دیالکتیک را نیز مکانیسم تغییر و شدن میداند که بر اثر آن، فهم متفاوتی از دیگری بهمثابة هستی رئالیستی در روابط بینالملل شکل میگیرد. نگرش رئالیسم انتقادی دیالکتیکی را میتوان به عنوان رهیافت رهاییبخش در نظریه های پارادایم انتقادی برای شمول دیگریهای به حاشیه راندهشده به کار گرفت.
“Difference” and “Becoming”: Understanding the “Other’ in International Relations from a Dialectical Critical Realist Perspective
Hossein Salimi*
Ramez Mahmoudi**
This article seeks to answer the question: “How does Dialectical Critical Realism influence the understanding of the ‘‘Other” in international relations?” The central hypothesis of this study is that Dialectical Critical Realism, by acknowledging the multilayered nature of social phenomena and the multiplicity of existents in the sense of non-identity in international relations, regards dialectics as a mechanism of change and becoming, through which a distinct understanding of the Other—as a realist being in international relations—emerges. The perspective of Dialectical Critical Realism can be applied as a liberatory approach within critical paradigm theories to include marginalized and excluded Others.
Keywords: Dialectical Critical Realism, Other, Ontology, Non-identity, Difference and Becoming, International Relations.
Introduction and Objectives
International relations constitute a field of interaction among actors with different identities, which raises the issue of the “Other” in international relations. Human relations, at both micro and macro levels, are conceptualized based on the relation between self and Other, and the manner in which this relation is understood determines the nature of international relations. In the process of understanding the Other, we often witness the reduction of being to knowledge within the framework of subject-object identity, resulting in the marginalization and suppression of the Other’s being. The problematic nature of international relations thus originates in this subjectivity and epistemic authority in the perception of the Other.
The objective of this article is to apply the philosophy of science inherent in Dialectical Critical Realism as an interdisciplinary approach that mediates between positivism and post-positivism, addressing existing shortcomings in the understanding of international relations and particularly the question of the Other. Dialectical Critical Realism, emphasizing subject-object non-identity, revives the realist being of the Other in the sense of “difference” and conceives it as “becoming,” implying transformation and change.
Methodology
Using Quentin Skinner’s methodological approach grounded in the theory of speech acts, this study seeks to answer the question: “How does Dialectical Critical Realism influence the understanding of the ‘‘Other’ in international relations?” The article’s hypothesis is that Dialectical Critical Realism, by recognizing the multilayered nature of social phenomena and the multiplicity of existents in terms of non-identity in international relations, conceives dialectics as a mechanism of change and becoming. Consequently, a distinct understanding of the Other as a realist being in international relations emerges. Dialectical Critical Realism can therefore serve as a liberatory approach within critical paradigm theories to incorporate marginalized Others.
Findings
The diversity of social phenomena and collective identities has shaped both the form and nature of interactions among societies and states in international relations. In fact, this diversity and multiplicity of being and phenomena foregrounds the issue of self/Other distinction in international relations. However, the Other is frequently neglected, and its being is dismissed in contrast with the identity of the “self.” In the process of understanding, the Other is reduced to an object for the subject/self, and comprehension replaces the realist being of the Other. As a result, the Other is objectified and subsequently erased.
Traditionally, in Western philosophy and particularly within international relations, being is subordinated to epistemology, and this epistemic fallacy results in the neglect of the Other’s existence. The Other’s being, due to subject-object identity aligned with the self/subject’s knowledge, is conceptualized as a subjective matter. This study proposes a new conceptualization of the Other in international relations as a realist being, grounded in ontological difference and a reinterpretation of dialectics, avoiding the reduction of the self/Other relationship to mere conflict and instead recognizing the agency of the Other in transforming structures and excesses produced by subjectivity.
The reduction of the Other to an epistemic object, presenting an objectified reality of its being and negating its realist existence, is a primary issue in philosophical and international relations theories. Neglecting the Other’s independent and realist being in terms of difference or non-identity, and failing to understand the dialectical relation between self and Other, represents a critical conceptual gap in international relations theories, often interpreted solely through the lens of perpetual conflict between multiple identities. Insights from Bhaskar’s Dialectical Critical Realism, along with his reinterpretation of Hegelian dialectics, offer a potential pathway to constructively address this gap.
According to Bhaskar, international relations are nothing but the relation between ourselves and others, and actors’ understanding of self and Other emerges in a dialectical and “inter-mental” relation between being/non-being or presence/absence, forming a process of being and becoming. The Other possesses an independent ontological identity, and its realist being cannot be reduced to subjectivity or the knowledge of the mind-based subject. Realist being and difference, in the conceptualization of the “Other,” constitute defining features of the socially constructed world. By embracing an ontology of difference as Other-being, one can escape absolutism and place liberation at the center of international relations theory.
Conclusion
Mainstream international relations theories, influenced by Western philosophical traditions, reduce the Other’s being to knowledge and overlook its non-identical and plural nature. However, being and knowledge are not fixed; rather, they exist within a dialectic of negation and becoming, constantly reshaped in varying understandings of the Other. Dialectical Critical Realism, by integrating realist ontology, constructivist epistemology, and a re-conceptualized dialectic, offers an innovative approach in the philosophy of science, particularly for social sciences and international relations. Emphasizing plural ontology and transformation, this theory can be interpreted as a philosophy of “difference” and “becoming,” enabling a nuanced understanding of the Other in international relations. Realist ontology and dialectical processes disrupt conventional notions of self/Other relations, reviving Otherness in defining being. Non-identity liberates the Other from epistemic domination, and dialectics, through the process of negation between presence/absence or being/non-being, frees being from stasis. This leads to a differentiated understanding of the Other, emphasizing that no fixed knowledge or essence can be imposed on either being or the Other.
References
Archer, Margaret; Bhaskar, Roy; Collier, Andrew; Lawson, Tony; and Norrie, Alan, (Eds) (1998) Critical Realism: Essential Readings. New York: Routledge.
Ash, Steve (2022) Explaining Morality: Critical Realism and Moral Questions. New York: Routledge.
Bagley, Christopher; Sawyerr, Alice; & Abubaker, Mahmoud (2016) “Dialectical Critical Realism: Grounded Values and Reflexivity in Social Science Research”, Advances in Applied Sociology, Vol.6, No.12, pp.400-419.
Bhaskar, Roy (1998) “Dialectical Critical Realism and Ethics”, in Margaret Archer, Roy Bhaskar, Andrew Collier, Tony Lawson, and Alan Norrie, eds., Critical Realism: Essential Readings. New York: Routledge.
--------------- (2000) From East to West: Odyssey of a Soul. London: Routledge.
--------------- (2008a) Dialectic: The Pulse of Freedom. New York: Routledge.
Bhaskar, Roy (2008b) A Realist Theory of Science. New York: Routledge.
--------------- (2009) Scientific Realism and Human Emancipation. New York: Routledge.
--------------- (2010a) “Contexts of Interdisciplinarity: Interdisciplinarity and Climate Change”, in Roy Bhaskar, Cheryl Frank, Karl Georg Høyer, Petter Næss, and Jenneth Parker, eds., Interdisciplinarity and Climate Change: Transforming Knowledge and Practice for Our Global Future. New York: Routledge.
--------------- (2010b) Plato etc.: Problems of Philosophy and Their Resolution. New York: Routledge.
--------------- (2012a) Philosophy of Meta-Reality: Creativity, Love, and Freedom. New York: Routledge.
--------------- (2012b) Reflections on Meta-Reality: Transcendence, Emancipation, and Everyday Life. New York: Routledge.
--------------- (2012c) From Science to Emancipation: Alienation and the Actuality of Enlightenment. New York: Routledge.
--------------- (2016) Enlightened Common Sense: The Philosophy of Critical Realism. New York: Routledge.
Bhaskar, Roy; Danermark, Berth; and Price, Leigh (2018) Interdisciplinarity and Wellbeing: A Critical Realist General Theory of Interdisciplinarity. New York: Routledge.
Buitrago, Sybille Reinke de; and Resende, Erica (2019) “The Politics of Otherness: Illustrating the Identity/Alterity Nexus and Othering in IR”, in Jenny Edkins, ed., Handbook of Critical International Relations. New York: Routledge.
Brown, Andrew; Slater, Gary; and Spencer, David A. (2002) “Driven to Abstraction? Critical Realism and the Search for the 'Inner Connection' of Social Phenomena”, Cambridge Journal of Economics, Vol.26, No.6, pp.773-788.
Callinicos, Alex (2008) “Critical Realism and Beyond: Roy Bhaskar’s Dialectic”, in Jacques Bidet and Stathis Kouvelakis, eds., Critical Companion to Contemporary Marxism (Vol.16). Netherlands: Brill Publishers.
Danermark, Berth; Ekström, Mats; Jakobsen, Liselotte; and Karlsson, Jan Ch. (2002) Explaining Society: Critical Realism in the Social Sciences. London: Routledge.
Dean, Kathryn (2004) “Laclau and Mouffe and the Discursive Turn: The Gains and the Losses”, in Jonathan Joseph, John Michael Roberts, eds., Realism, Discourse, and Deconstruction. USA and Canada: Routledge.
Edkins, Jenny (2019) Handbook of Critical International Relations. New York: Routledge.
Fluck, Matthew (2010) “Truth, Values and the Value of Truth in Critical International Relations Theory”, Millennium: Journal of International Studies, Vol.39, Issue.2, pp.259-278.
Gerrits, Lasse M.; & Verweij, Stefan (2013) “Critical Realism as a Meta-Framework for Understanding the Relationships between Complexity and Qualitative Comparative Analysis”, Journal of Critical Realism, 12(2), pp.166-182.
Gorski, Philip S. (2013) “What is Critical Realism? And Why Should You Care?”, Contemporary Sociology: A Journal of Reviews, Vol.42, No.5, pp.658-670.
Gunnarsson, Lena (2020) “Why We Keep Separating the Inseparable: Dialecticising Intersectionality”, in Michiel van Ingen, Steph Grohmann, and Lena Gunnarsson, eds., Critical Realism, Feminism, and Gender: A Reader. New York: Routledge.
Hall, Rodney B. (2001) “Applying the ‘Self/Other’ Nexus in International Relations”, International Studies Review, Vol.3, Issue.1, pp.101-111.
Hartwig, Mervyn (2015) “Roy Bhaskar (1944–2014)”, The Economic and Labour Relations Review, Vol.26, Issue.1, pp.162–163.
Hesketh, Anthony; and Fleetwood, Steve (2006) “Beyond Measuring the Human Resources Management–Organizational Performance Link: Applying Critical Realist Meta-Theory”, Organization, Vol.13, Issue.5, pp.677-699.
Høyer, Karl Georg (2010) “Technological Idealism: The Case of the Thorium Fuel Cycle”, in Roy Bhaskar, Cheryl Frank, Karl Georg Høyer, Petter Næss, and Jenneth Parker, eds., Interdisciplinarity and Climate Change: Transforming Knowledge and Practice for Our Global Future. New York: Routledge.
Judd, Donald (2003) Critical Realism and Composition Theory. London: Routledge.
Kavalski, Emilian (2018) The Guanxi of Relational International Theory. New York: Routledge.
Koopmans, Erica; and Schiller, Catharine (2019) Understanding Causation in Healthcare: An Introduction to Critical Realism, Qualitative Health Research, Vol.32, Issues 8-9, pp.1207-1214.
López, José (2003) “Critical Realism: The Difference it Makes, in Theory”, in Justin Cruickshank, ed., Critical Realism: The Difference it Makes. New York: Routledge.
Luongo, Ben (2020) “Critical Realism in International Relations”, in Handbook of Critical International Relations. USA and UK: Edward Elgar Publishing.
Lupovici, Amir (2013) “Me and the Other in International Relations: An Alternative Pluralist International Relations”, International Studies Perspectives, Vol.14, No.3, pp.235-254.
MacLennan, Gary; and Thomas, Peter (2003) “Cultural Studies: Towards a Realist Intervention”, in Justin Cruickshank, ed., Critical Realism: The Difference it Makes. New York: Routledge.
Menon, Tarun (2015) “Roy Bhaskar”, Social Scientist, Vol.43, No.1/2, pp.83-86.
Nellhaus, Tobin (2010) Theatre, Communication, Critical Realism. New York: Palgrave Macmillan.
Neumann, Iver (1995) Collective Identity Formation: Self and Other in International Relations. Italy: European University Institute.
Nicholson, John D.; Brennan, Ross; and Midgley, Gerald (2014) “Gaining Access to Agency and Structure in Industrial Marketing Theory: A Critical Pluralist Approach”, Marketing Theory, Vol.14, Issue.4, pp.1-22.
--------------- (2010) Dialectic and Difference: Dialectical Critical Realism and the Grounds of Justice. New York: Routledge.
--------------- (2024) “Dialectical Critical Realism, Complexity and the Psychology of Blame”, Journal for the Theory of Social Behaviour, pp.1–18.
Nordin, Astrid H. M.; and Smith, Graham M. (2019) “Relating Self and Other in Chinese and Western Thought”, Cambridge Review of International Affairs, Vol.0, No.0, pp.1–18.
Nunez, Iskra (2012) Critical Realist Activity Theory, PhD Thesis, University of London Institute of Education, UK.
--------------- (2023) “On Integral Theory: An Exercise in Dialectical Critical Realism”, Journal of Critical Realism, Vol.22, No.3, pp.431–444.
Odysseos, Louiza (2007) The Subject of Coexistence: Otherness in International Relations. USA: University of Minnesota Press.
Oliver, Alexandra (2014) Critical Realism in Contemporary Art (Doctoral Thesis), Dietrich School of Arts and Science, University of Pittsburgh, USA.
Pârvulescu, Radu Andrei (2020) “Roy Bhaskar’s Core Critical Realism and the Philosophy of Nancy Cartwright: Common Ground”, Science Letter, 15 March.
Patomaki, Heikki (2002) After International Relations: Critical Realism and the (Re)construction of World Politics. New York: Routledge.
Prandini, Riccardo (2011) “Transcendental Realism and Critical Naturalism in Roy Bhaskar: The Return of Ontology in Scientific Social Research”, in Andrea M. Maccarini, Emmanuele Morandi, and Riccardo Prandini, eds., Sociological Realism. New York: Routledge.
Rumelili, Bahar (2007) Constructing Regional Community and Order in Europe and Southeast Asia. New York: Palgrave Macmillan.
Sawyerr, Alice Akoshia Ayikaaley; and Bagley, Christopher Adam (2017) Equality and Ethnic Identities. Rotterdam: Sense Publishers.
Scambler, Graham; and Scambler, Sasha (2015) “Theorizing Health Inequalities: The Untapped Potential of Dialectical Critical Realism”, Social Theory & Health, Vol.13, Issues 3-4, pp.340–354.
Scauso, Marcos S. (2021) Intersectional Decoloniality: Reimagining International Relations and the Problem of Difference. New York: Routledge.
Schreiber, D. A. (2015) Joined-up Knowledge for a Joined-up World: Critical Realism, Philosophy of Meta-Reality and the Emancipation in/of Anthropological Spirituality, an Exploration of Confluence (Dissertation), University of South Africa, Pretoria.
Scott, David; and Bhaskar, Roy (2015) Roy Bhaskar: A Theory of Education. New York: Springer.
Shih, Chih-yu et al. (2019) China and International Theory: The Balance of Relationships. New York: Routledge.
Skinner, Quentin (2002) Visions of Politics: Regarding Method (Vol.1). Cambridge: Cambridge University Press.
Tsygankov, Andrei P. (2008) “Self and Other in International Relations Theory: Learning from Russian Civilizational Debates”, International Studies Review, Vol.10, Issue.4, pp.762-775.
Vandenberghe, Frederic (2014) What's Critical about Critical Realism: Essays in Reconstructive Social Theory. New York: Routledge.
--------------- (2015) “In Memoriam Roy Bhaskar (1944–2014)”, European Journal of Social Theory, 18(1), pp.112–114.
Vukasović, Dejana (2018) “European Union and Otherness: The Case of the Balkans”, Sprawy Narodowościowe, 50(1-2).
Wilson, Stacey-Ann (2012) “Reconstructing the Other in Post-Colonial International Relations: A Look at South-South Cooperation and Indigenous Globalism”, in Sybille Reinke de Buitrago, ed., Portraying the Other in International Relations. UK: Cambridge Scholars Publishing.
Yalvaç, Faruk (2014) “Approaches to Turkish Foreign Policy: A Critical Realist Analysis”, Turkish Studies, Vol.15, No.1, pp.117-138.
Zhang, Tong (2023) “Critical Realism: A Critical Evaluation”, Social Epistemology, Vol.37, No.1, pp.15-29.
* Corresponding Author: Professor of International Relations, Allameh Tabatabaei University, Tehran, Iran.
hoseinsalimi@yahoo.com
** Ph.D Student in International Relations, Allameh Tabatabaei University, Tehran, Iran.
mahmoodi.ramez@yahoo.com
بلیکی، نورمن (1396) طراحی پژوهش¬های اجتماعی، ترجمه حسن چاوشیان، چاپ یازدهم، تهران، نشرنی.
حقیقت، سید صادق (1387) روش¬شناسی علوم سیاسی، چاپ دوم، قم، سازمان انتشارات دانشگاه مفید.
دهقانی فیروزآبادی، سید جلال (1394) نظریه¬ها و فرانظریه¬ها در روابط بین¬الملل، تهران، مخاطب.
سارتر، ژان¬پل (1389) هستی و نیستی: پدیده¬شناسی عالم هستی، ترجمه عنایت‌اللّه شکیباپور، تهران، دنیای کتاب.
سیدامامی، کاووس (1387) پژوهش در علوم سیاسی، چاپ دوم، تهران، دانشگاه امام صادق(ع).
چرنوف، فرد (1388) نظریه و زیرنظریه در روابط بین¬الملل: مفاهیم و تفسیرهای متعارض، ترجمه علیرضا طیب، تهران، نشرنی.
لِی¬سنس، آنتونی (1401) نظریة انتقادی رابرت کاکس: فراری یا پیشوای خلوت‌نشین؟، ترجمه حسین سلیمی و رامز محمودی، تهران، ابرار معاصر.
لویناس، امانوئل (1399) زمان و دیگری، ترجمه سمیرا رشیدپور، تهران، نشرنی.
مشیرزاده، حمیرا و حیدرعلی مسعودی (1396) «تکوین دیگری در میان دانشپژوهان روابط بینالملل در ایران»، فصلنامة سیاست جهانی، دورة ششم، شمارة دوم، صص 7-31.
ونت، الکساندر (1386) نظریة اجتماعی سیاست بین¬الملل، ترجمه حمیرا مشیرزاده، چاپ دوم، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین¬المللی.
هایدگر، مارتین (1386) هستی و زمان، ترجمه سیاوش جمادی، تهران، ققنوس.
هگل، گئورگ ویلهلم فریدریش (1399) پدیدارشناسی روح، ترجمه محمد¬مهدی اردبیلی، سید مسعود حسینی، تهران، نشرنی.
هوسرل، ادموند (1381) تأملات دکارتی: مقدمه¬ای بر پدیده¬شناسی، ترجمه عبدالکریم رشیدیان، تهران، نشرنی.
Archer, Margaret; Bhaskar, Roy; Collier, Andrew; Lawson, Tony and Norrie, Alan, (Eds) (1998) Critical Realism: Essential Readings. New York: Routledge.
Ash, Steve (2022). Explaining Morality: Critical Realism and Moral Questions, New York: Routledge.
Bagley, Christopher; Sawyerr, Alice & Abubaker, Mahmoud (2016) “Dialectical Critical Realism: Grounded Values and Reflexivity in Social Science Research”, Advances in Applied Sociology, Vol.6, No.12, pp.400-419.
Bhaskar, Roy (1998) “Dialectical Critical Realism and Ethics”, in Margaret Arche, Roy Bhaska, Andrew Collier, Tony Lawson and Alan Norrie, eds., Critical Realism: Essential Readings. New York: Routledge.
--------------- (2000) From East to West: Odyssey of a Soul. London: Routledge. --------------- (2008a) Dialectic: The Puls of Freedom. New York: Routledge.
Bhaskar, Roy (2008b) A Realist Theory of Science. New York: Routledge.
--------------- (2009). Scientific Realism and Human Emancipation. New York, routledge.
--------------- (2010a) “Contexts of Interdisciplinarity: Interdisciplinarity and Climate Change”, in Roy Bhaskar, Cheryl Frank, Karl Georg Høyer, Petter Næss and Jenneth Parker, eds., Interdisciplinarity and Climate Change: Transforming Knowledge and Practice for Our Global Future New York: Routledge.
---------------- (2010b) Plato etc.: Problems of Philosophy and Their Resolution. New York: Routledge.
---------------- (2012a) Philsophy of Meta-reality: creativity, love, and freedom. New York: Routledge.
---------------- (2012b) Reflections on MetaReality: Transcendence, Emancipation and Everyday Life. New York: Routledge.
---------------- (2012c) From Science to Emancipation: Alienation and the Actuality of Enlightenment. New York: Routledge.
---------------- (2016) Enlightened Common Sense: The Philosophy of Critical Realism. New York: Routledge.
Bhaskar, Roy; Danermark, Berth and Price, Leigh (2018) Interdisciplinarity and Wellbeing: A Critical Realist General Theory of Interdisciplinarity. New York: Routledge. Buitrago, Sybille Reinke de and Resende, Erica (2019) “The Politics of Otherness: Illustrating the Identity/Alterity Nexus and Othering in IR”, in Jenny Edkins, ed., Handbook of Critical International Relations. New York: Routledge.
Brown, Andrew; Slater, Gary and Spencer, David A. (2002) “Driven to Abstraction? Critical Realism and the Search for the 'Inner Connection' of Social Phenomena”, Cambridge Journal of Economics, Vol.26, No.6, pp.773-788.
Callinicos, Alex (2008) “Critical Realism and Beyond: Roy Bhaskar’s Dialectic”, in Jacques Bidet and Stathis Kouvelakis, eds., in Critical Companion to Contemporary Marxism (Volume 16). Netherlands: Brill Publishers.
Danermark, Berth; Ekström, Mats; Jakobsen, Liselotte and Karlsson, Jan Ch. (2002) Explaining Society: Critical Realism in the Social Sciences. London: Routledge. Dean, Kathryn (2004) “Laclau and Mouffe and the Discursive Turn: The Gains and the Losses”, in Jonathan Joseph, John Michael Roberts, eds., Realism Discourse and Deconstruction. USA and Canada: Routledge.
Edkins, Jenny (2019) Handbook of Critical International Relations. New York: Routledge.
Fluck, Matthew (2010) “Truth, Values and the Value of Truth in Critical International Relations Theory”, Millennium: Journal of International Studies, Volume.39, Issue.2, pp.259-278.
Gerrits, Lasse M. & Verweij, Stefan (2013) “Critical Realism as a Meta-Framework for Understanding the Relationships between Complexity and Qualitative Comparative Analysis”, Journal of Critical Realism, 12 (2), pp.166-182.
Gorski, Philip S. (2013) “What is Critical Realism? And Why Should You Care? ”, Contemporary Sociology: A Journal of Reviews, Vol.42, No.5, pp.658-670.
Gunnarsson, Lena (2020) “Why We Keep Separating the Inseparable: Dialecticising Intersectionality”, in Michiel van Ingen, Steph Grohmann and Lena Gunnarsson, eds., Critical Realism, Feminism, and Gender: A Reader. New York: Routledge.
Hall, Rodney B (2001) “Applying the “Self/Other” Nexus in International Relations”, International Studies Review, Volume.3, Issue.1, pp.101-111. Hartwig, Mervyn (2015). “Roy Bhaskar (1944–2014)”, the Economic and Labour Relations Review, Volume.26, Issue.1, pp.162–163.
Hesketh, Anthony and Fleetwood, Steve (2006) “Beyond Measuring the Human Resources Management–Organizational Performance Link: Applying Critical Realist Meta-Theory”, Organization, Vol.13, Issue.5, pp.677-699.
Høyer, Karl Georg (2010) “Technological Idealism: the Case of the Thorium Fuel Cycle”, in Roy Bhaskar, Cheryl Frank, Karl Georg Høyer, Petter Næss and Jenneth Parker, eds., Interdisciplinarity and Climate Change: Transforming Knowledge and Practice for our Global Future. New York: Routledge.
Judd, Donald (2003) Critical Realism and Composition Theory. London: Routledge.
Kavalski, Emilian (2018) the Guanxi of Relational International Theory. New York: Routledge.
Koopmans, Erica and Schiller, Catharine Understanding Causation in Healthcare: An Introduction to Critical Realism, Qualitative Health Research, Volume 32, Issue 8-9, pp.1207-1214.
López, José (2003) “Critical Realism: The Difference it makes, in Theory”, in by Justin Cruickshank, ed., Critical Realism: the Difference it Makes. New York: Routledge.
Luongo, Ben (2020) Critical realism in international relations, in Handbook of Critical International Relations. Edited by Steven C. Roach, USA and UK: Edward Elgar Publishing.
Lupovici, Amir (2013) “Me and the Other in International Relations: An Alternative Pluralist International Relations”, International Studies Perspectives, Vol.14, No.3, pp.235-254.
MacLennan, Gary and Thomas, Peter (2003) “Cultural Studies: Towards a Realist Intervention”, in Justin Cruickshank, ed., Critical Realism: the Difference it makes. New York: Routledge.
Menon, Tarun (2015) “Roy Bhaskar”, Social Scientist, Vol.43, No.1/2, pp. 83-86.
Nellhaus, Tobin (2010) Theatre, Communication, Critical Realism. New York: Palgrave Macmillan.
Neumann, Iver (1995) Collective Identity Formation: Self and Other in International Relations. Italy: European University Institute.
Nicholson, John D; Brennan, Ross and Gerald Midgley (2014) “Gaining access to agency and structure in industrial marketing theory: A critical pluralist approach”, Marketing Theory, Vol.14, Issue.4, pp.1-22.
-------------- (2010) Dialectic and Difference: Dialectical Critical Realism and the Grounds of Justice. New York: Routledge.
-------------- (2024) “Dialectical Critical Realism, Complexity and the Psychology of Blame”, Journal for the Theory of Social Behaviour, pp.1–18.
Nordin, Astrid H. M. and Smith, Graham M. (2019). Relating self and other in Chinese and Western thought, Cambridge Review of International Affairs, Vol. 0, No. 0, 1–18.
Nunez, Iskra (2012) Critical Realist Activity Theory, a Thesis Submitted for the Degree of Doctor of Philosophy (Doctoral Thesis), University of London Institute of Education, United Kingdom.
--------------- (2023) “On Integral Theory: an Exercise in Dialectical Critical Realism”, Journal of Critical Realism, Vol.22, N0.3, pp.431–444.
Odysseos, Louiza (2007) the Subject of Coexistence: Otherness in International Relations. United States of America: University of Minnesota Press.
Oliver, Alexandra (2014) Critical Realism in Contemporary Art (Doctoral Thesis), Dietrich School of Arts and Science: University of Pittsburgh, USA.
Pârvulescu, Radu Andrei (2020) “Roy Bhaskar’s Core Critical Realism and the Philosophy of Nancy Cartwright: Common Ground”, Science Letter, 15 march.
Patomaki, Heikki (2002) After International Relations: Critical realism and the (re)construction of world politics, New York: Routledge.
Prandini, Riccardo (2011) “Transcendental Realism and Critical Naturalism in Roy Bhaskar: the Return of Ontology in Scientific Social Research”, in Andrea M. Maccarini, Emmanuele Morandi and Riccardo Prandini, eds., Sociological realism. New York: Routledge.
Rumelili, Bahar (2007) Constructing Regional Community and Order in Europe and Southeast Asia. New York: Palgrave Macmillan.
Sawyerr, Alice Akoshia Ayikaaley and Bagley, Christpher Adam (2017) Equality and Ethnic Identities. Rotterdam: Sense Publishers.
Scambler, Graham and Scambler, Sasha (2015) “Theorizing Health Inequalities: The Untapped Potential of Dialectical Critical Realism”, Social Theory & Health, Vol.13, Issue.3/4, pp.340–354.
Scauso, Marcos S. (2021). Intersectional Decoloniality Reimagining International Relations and the Problem of Difference, New York: Routledge.
Schreiber, D. A. (2015) Joined-up Knowledge for a Joined-up World: Critical Realism, Philosophy of Meta-reality and the Emancipation in/of Anthropological Spirituality, an Exploration of Confluence (Dissertation), University of South Africa, Pretoria.
Scott, David and Bhaskar, Roy (2015) Roy Bhaskar: A Theory of Education. New York: Springer.
Shih, Chih-yu; Huang, Chiung-chiu; Yeophantong, Pichamon; Bunskoek, Raoul; Ikeda, Josuke; Hwang, Yih-Jye; Wang, Hung-jen; Chang, Chih-yun and Chen, Ching-chang (2019). China and International Theory: The Balance of Relationships. New York: Routledge.
Skinner, Quentin (2002) Visions of Politics: Regarding Method (Volume 1): Cambridge: Cambridge University Press.
Tsygankov, Andrei p. (2008) “Self and Other in International Relations Theory: Learning from Russian Civilizational Debates”, International Studies Review, Volume.10, Issue.4, pp.762-775.
Vandenberghe, Frederic (2014) what's Critical about Critical Realism: essays in Reconstructive Social Theory. New York: Routledge.
---------------------------- (2015) “In memoriam Roy Bhaskar (1944–2014)”, European Journal of Social Theory, 18(1), pp.112–114.
Vukasović, Dejana (2018) “European Union and otherness: The case of Balkans”, Sprawy Narodowościowe, 50(1-2).
Wilson, Stacey-Ann (2012) “Reconstructing the Other in Post-Colonial International Relations: A Look at South-South Cooperation and Indigenous Globalism”, in Sybille Reinke de Buitrago, ed., portraying the other in International Relations. UK: Cambridge Scholars Publishing.
Yalvaç, Faruk (2014) “Approaches to Turkish Foreign Policy: A Critical Realist Analysis”, Turkish Studies, Vol.15, No.1, pp.117-138.
Zhang, Tong (2023) “Critical Realism: A Critical Evaluation”, Social Epistemology, Vol.37, No.1, pp.15-29.
دوفصلنامه علمي «پژوهش سیاست نظری»
شماره سی و هفتم، بهار و تابستان 1404: 204- 167
تاريخ دريافت: 21/08/1403
تاريخ پذيرش: 24/02/1404
نوع مقاله: پژوهشی
«تفاوت» و «شدن»؛ فهم «دیگری» در روابط بینالملل
از منظر رئالیسم انتقادی دیالکتیکی1
حسین سلیمی 2
رامز محمودی 3
چکیده
در این مقاله، به دنبال پاسخ به این پرسش هستیم که «رئالیسم انتقادی دیالکتیکی، چه تأثیری بر فهم «دیگری» در روابط بینالملل دارد؟» فرضیة مقاله برای پاسخ به پرسش یادشده این است که رئالیسم انتقادی دیالکتیکی با پذیرش چندلایه بودن پدیدههای اجتماعی و هستیهای متکثر در معنای نااینهمانی در روابط بینالملل، دیالکتیک را نیز مکانیسم تغییر و شدن میداند که بر اثر آن، فهم متفاوتی از دیگری بهمثابة هستی رئالیستی در روابط بینالملل شکل میگیرد. نگرش رئالیسم انتقادی دیالکتیکی را میتوان به عنوان رهیافت رهاییبخش در نظریههای پارادایم انتقادی برای شمول دیگریهای به حاشیه راندهشده به کار گرفت.
واژه‌های کلیدی: رئالیسم انتقادی دیالکتیکی، دیگری، هستیشناسی، نااینهمانی، تفاوت و شدن، روابط بینالملل.
مقدمه
جهان در سرآغاز سدۀ بیست‌و‌یکم، وارد دوران جدیدی شده که در آن چندگونگی پدیدههای اجتماعی و تنوع هویتهای جمعی شکل گرفته و نیز ماهیت تازهای به مناسبات میان جوامع و کشورها در روابط بینالملل داده است. در واقع تنوع و تکثر در ماهیت هستی و پدیدهها، موضوع تفاوت خود و دیگری را در روابط بینالملل مطرح میسازد. زیست اجتماعی هویتهای متکثر و ماهیت روابط بینالملل نه فقط در میان خودیها، بلکه بخش مهمی از آن بر مبنای نحوة فهم و تعامل با دیگریها شکل میگیرد. اما مسئله این است که دیگری همواره در روابط بینالملل نادیده انگاشته شده، هستیِ آن در تضاد با هویتِ «خود» طرد میشود. تعبیر تضاد از تفاوت هستیشناختیِ دیگری صرفاً مبتنی بر فهمِ خود/ سوژه است. دیگری در فرایند شناخت به ابژهای برای سوژه/ خود تبدیل شده، فهم از دیگری، جانشین هستیِ رئالیستیِ دیگری میشود. در نتیجه دیگری بهمثابة موجودیتی شیءواره، به معرفت سوژه تقلیل مییابد و حذف میشود.
اساساً هستیِ در سنت فلسفة غرب و بهویژه در دیسیپلین روابط بینالملل به دلیل تقدم معرفتشناسی بر هستیشناسی و همچنین مغالطة معرفتی نادیده انگاشته میشود. هستیِ دیگری به دلیل اینهمانی سوژه- ابژه، منطبق با معرفتِ خود/ سوژه بهمثابة امری سوبژکتیو، مفهومبندی میشود. دیگری به دلیل همین مغالطة معرفتشناختی در بخش مهمی از فلسفة غرب و بهویژه نظام فلسفی هگل و اندیشههای متأثر از او، به جای تفاوت هستیشناختی اساساً به معنای تضاد با «خود/ من» تعبیر و تفسیر میشود و این تضاد در نهایت باید با گونهای از اینهمانی یا یکی شدن پایان یابد؛ زیرا در جریان این تضاد، دیگری باید حذف شود و یا به شیوهای درون من ترکیب شود که هویت متفاوت آن رنگ ببازد. چنین نگرشی موجب نادیده انگاشتن ماهیت مستقل دیگری در قالب تضاد و اصالت ندادن به تفاوت واقعی است و همین امر مانع از دگرگونی و تغییر روایتهای محافظهکارانة من/ ایگو از نظم و پدیدههای اجتماعی میشود؛ زیرا دیگری، روایت من بهمثابة هویت غالب را به چالش میکشد.
این پژوهش به دنبال ارائة مفهومبندی جدیدی از دیگری در روابط بینالملل در قالب ماهیتی رئالیستی و تفاوت هستیشناختی بر مبنای خوانش جدیدی از دیالکتیک برای اجتناب از تعریف رابطة خود/ دیگری به معنای تضاد و تحقق عاملیّت دیگری برای دگرگونی ساختارها و فراروایتهایی است که سوژة خودبنیان آن را میسازد. تقلیل دیگری به ابژة شناخت و ارائة واقعیتی شیءواره از هستی و طرد دیگری یا به بیان دیگر، انکار هستی رئالیستیِ دیگری، مشکل اصلی در نظریههای فلسفی و روابط بینالملل است. بیتوجهی به هستی مستقل و رئالیستیِ دیگری در معنای تفاوت یا نااینهمانی و فهم رابطۀ دیالکتیکی میان خود و دیگری، یکی از موضوعات اساسی و مفاهیم بنیادینی است که در نظریههای روابط بینالملل نادیده گرفته شده و یا بر مبنای تضاد دائمی میان هویتهای متکثر فهم شده است. از اینرو در حوزۀ اندیشه‌ورزی لازم است چارچوبهای نوینی برای فهم این مقوله بیابیم که هم ما را در مفهومبندی دیگری یاری رساند و هم بتواند جهانی سازگارتر و مبتنی بر همسازی بیشتر برسازد. مفاهیمی که «روی بسکار4» با عنوان رئالیسم انتقادی مطرح کرده است و نیز خوانش متفاوت او از دیالکتیک هگلی میتواند روزنهای برای این فهم سازنده بگشاید.
بر اساس نگرش بسکار، آنچه در این جستار مطرح میشود این است که روابط بینالملل، چیزی جز رابطۀ ما و دیگران نیست و فهم کنشگران از هویتهای خود و دیگری در یک رابطة دیالکتیکی و «بینالاذهانی» بین وجود/ ناوجود یا حضور/ غیاب به شکل بودن و شدن شکل میگیرد. باید تأکید کرد این فهم و روابط برخاسته از آن بر مبنای اصل اینهمانی و وحدت نهایی در قرائت کلاسیک از فلسفه هگل نیست، بلکه بر پایة «تفاوت هویت ما و دیگری» یا هستیشناسی تفاوت در یک کلّیت باز بهطور دائم برساخته میشود. در این رابطة متقابل قرار نیست تا خود و دیگری در اینهمانیِ سوژه-ابژه به وحدت وجودی برسند، بلکه با حفظ تمایز (کثرت) یا تفاوت در یک فرایند دیالکتیکی قرار دارند. در ضمن فهم متقابل خود و دیگری به هستی آنها تعیّن نمی‌بخشد. دیگری دارای هویت مستقل هستیشناختی است و هستیِ رئالیستی آن قابل تقلیل به سوبژکتیویته یا معرفتِ سوژة ذهنبنیان نیست. ادعای پژوهش حاضر این است که هستیِ رئالیستی و تفاوت در مفهومبندی «دیگری»، مشخصة اصلی جهان برساختة اجتماعی است و با پذیرش هستیشناسی تفاوت به صورت دیگربودگی میتوان از
مطلقبودگی رهایی یافت و رهاییبخشی را در کانون نظریههای روابط بینالملل قرار داد.
با تمام این تفاسیر، با رویکردی بینرشتهای و کاربست فلسفة رئالیسم انتقادی دیالکتیکی تلاش داریم تا مفهومبندی متفاوتی از دیگری بر مبنای هستیشناسی رئالیستی و نااینهمانی در روابط بینالملل ارائه دهیم. متغیر مستقل در این پژوهش، رئالیسم انتقادی دیالکتیکی است و شاخصههای اصلی آن شامل هستیشناسی رئالیستی، معرفتشناسی نسبی و منطق دیالکتیک است. متغیر وابسته نیز «دیگری» است و شاخصة دیگری نیز شامل تفاوت و نااینهمانی با سایر هستیهاست. ابعاد مکانی تحقیق، گسترة روابط بینالملل است و ابعاد زمانی نیز دورة پساجنگ سرد و دوقطبی یا دوگانهانگاری ایدئولوژیک شرق و غرب است.
ساختار مقاله به این شکل است که نخست به بررسی پیشینة پژوهشی مرتبط با مسئلة «دیگری» در روابط بینالملل میپردازیم. در قسمت دوم نیز فلسفة علم بسکار و تکوین آن در قالب رئالیسم انتقادی دیالکتیکی بهمثابة رویکرد میانرشتهای در فلسفة علم را بررسی میکنیم. در قسمت سوم به شرایط یا بستر اجتماعی شکلگیری اندیشة بسکار میپردازیم. در نهایت در قسمت چهارم، کاربست این نظریه در فهم و ارائه تحلیل متفاوت از دیگری در روابط بینالملل، هدف اصلی ماست.
گامهای نخستین در فهم متفاوت از دیگری در روابط بینالملل
ادبیات پژوهشی درباره این موضوع نشان میدهد که آثار مختلفی در حوزة فلسفی و بهویژه روابط بینالملل به بررسی «دیگری» پرداختهاند. از جمله مهمترین متفکرانی که مسئلة دیگری را بررسی میکنند، میتوان به هگل (1399)، هوسرل (1381)، هایدگر (1386)، سارتر (1389) و لویناس (1399) اشاره کرد. اندیشمندانی نیز مانند سیمون دو بووار، ژولیا کریستوا، ژاک لاکان، ژاک دریدا، مارتین بوبر و میخائیل باختین، مسئلة خود و دیگری را در آثار خود مورد توجه قرار دادند و در روابط بینالملل نیز میتوان به الکساندر ونت (1386) اشاره کرد.
تکنگاشتی که مسئلة خود/ دیگری را در دیسیپلین روابط بینالملل بسط داد،
«دردریان5» بود. نظریهپرداز دیگری که مسئلة خود و دیگری را به این دیسیپلین معرفی کرد، «مایکل شاپیرو» است که اظهار داشت «سیاست خارجی عموماً ساختن دیگری است» (Neumann, 1995:17-18). لوپوویچی6 (2013) در مقالة «خود و دیگری در روابط بینالملل» ادعا میکند که روابط بینالملل مربوط به تعاملات بین خود و دیگری است. از نظر وی، پذیرش نقش دیگری، امکان روابط بینالملل کثرتگرایانه را بهمثابة یک جایگزین مطرح میسازد.
مشیرزاده و مسعودی (1396) در مقالة «تکوین دیگری در میان دانشپژوهان روابط بینالملل در ایران» با استفاده از روش استعاری به بررسی مسئلة «دیگری» در متون دانشگاهی روابط بینالملل ایرانی میپردازند. نیومن7 (1996) در مقالة «خود و دیگری در روابط بینالملل» با مطالعة هویت دربارة خود و دیگری به بحث دربارة امکان نظریه‌پردازی دربارة سیاست جهانی میپردازد. شی8 و همکارانش (2019) در کتاب «چین و نظریة بینالملل: توازن روابط9» استدلال میکنند که نظریههای جریان اصلی روابط بینالملل با تأکید بر بازیگرانی که فقط به دنبال ارتقای منافع خود هستند، دوگانههایی از خود/ دیگری ایجاد میکنند. آنها «توازن روابط» را بهمثابة یک نظریة جدید روابط بینالملل برای فراتر رفتن از روش‌های تفکر دوگانهانگاری پیشنهاد میکنند.
نوردین و اسمیت10 (2019) در مقالة «رابطة خود و دیگری در اندیشة چینی و غربی» برای استعمارزدایی از رشتة روابط بینالملل با تأکید بر رابطة بین خود/ دیگری تلاش دارند تا به بررسی نوع خاصی از دیگری یعنی «دیگری رادیکال» یا «دیگریبودگی» در اندیشة چینی و غرب بپردازند. اسکائوز11 (2021) در کتاب «ضد استعماری بودن درهمتنیده12: بازنمایی روابط بینالملل و مسئلة تفاوت» به تأمل دربارة «دیگریها» میپردازند. هال13 (2001) در مقالة «کاربست پیوند خود/ دیگر در روابط بینالملل» با بررسی سه اثر مهم دربارة خود و دیگری، به اهمیت آن درباره مطالعة هویت جمعی در روابط بینالملل میپردازد.
بهار رومَلیلی14 (2007) در کتاب «ساخت جامعه و نظم منطقهای در اروپا و آسیای جنوب شرقی» با تکیه بر نظریة سازهانگاری به بررسی مسئلة هویت دربارة تعامل بین خود/ دیگری میپردازد. وی با رویکردی سازه‌انگارانه دربارة شکلگیری هویت، استدلال میکند که هرچند هویت به تفاوت بستگی دارد، این مسئله لزوماً به تضاد بین خود و دیگری نمیانجامد. اودیسیوس15 (2007) در کتاب «مسئلة همزیستی: دیگری در روابط بینالملل»، ریشة غفلت دربارة همزیستی را در تعهدات هستیشناختی روابط بینالملل برگرفته از مفاهیم سوبژکتیویتة مدرن میداند. وی امکان هستیشناسیِ همزیستگرایانه بین خود- دیگری را با تکیه بر اندیشههای مارتین هایدگر مطرح میسازد که میتوان «خودبودگی»16 را فراتر از سوبژکتیویسم مورد بازاندیشی قرار داد.
با وجود اهمیت و تأثیرگذاری ادبیاتی که به گوشهای از آن اشاره شد، تمام این آثاری که در حوزة فلسفه و علوم انسانی بهویژه روابط بینالملل به مسئلة دیگری میپردازند، به دلیل غلبة سوبژکتویته و تقدم معرفتشناسی بر هستیشناسی در فلسفة غرب، دچار مغالطة معرفتشناختی (تقلیل هستی به معرفت) و تکساحتی هستیشناختی هستند و فهم نارسایی از هستی در معنای واقعیتی شیءواره ارائه میدهند. به بیان ساده، هستی رئالیستیِ دیگری با تقلیل به معرفت حذف میشود. تفاوت این پژوهش با سایر آثار در این است که با اتخاذ فلسفة رئالیسم انتقادی دیالکتیکی بهمثابة راه میانهای بین معرفتشناسی پوزیتویسم و پساپوزیتویسم تلاش دارد تا با قرائت رئالیستی از هستیِ دیگری در معنای تفاوت بتواند ماهیتی مستقل از ذهن به عاملیّت دیگری بدهد و در ضمن با نگرش انتقادی و دیالکتیکی بتواند فهم هستیِ دیگری را از روایتهای کلان و قرائتی ایستا از وجود رها سازد.
چون این جستار اساساً جستاری نظری است، تلاش خواهیم کرد که در فهم رئالیسم انتقادی، از رهیافت «کوئینتین اسکینر17» استفاده کنیم. اسکینر پیشنهاد میکند که نظریهها را به صورت یک کنش گفتاری تلقی کنیم و بر اساس آن، ناگزیر از بردن نظریهها به بستر تاریخیاش و فهم آن به عنوان زبان کنش در زمانۀ خود هستیم. از نظر اسکینر برای فهم نظریهها و یا اندیشهها لازم است تا این مراحل طی شود:
مرحلة اول، خواننده با متون و آثار مؤلف روبه‌رو میشود و با خواندن دقیق متن به دنبال این است تا با بازگرداندن مؤلف به جهانی که اندیشههای وی در بستر آن شکل گرفته است و مشکلاتی که مؤلف خود را در این متون با آنها روبه‌رو میدید، آشکارسازی نماید. مرحلة دوم، در بازآفرینی محیط فکری مؤلف به بازآفرینی محیط تألیف آثار و بازآفرینی محیط سیاسی میپردازد. مرحلة سوم، مفسر به فهم نظریهها و فهم ابتکارات مؤلف، یعنی فهم قصد و نیت مؤلف به تعالیم مؤلف دست مییابد (Skinner, 2002: 2).
خوانشی از رئالیسم انتقادی دیالکتیکی
رئالیسم انتقادی، رویکرد فلسفی است که روی بسکار طرح کرد و گسترش داد (Zhang, 2023: 15). رئالیسم انتقادی، فلسفة علم است و نه نظریة سیاست بینالملل و لزوماً بینش خاصی را دربارة رفتار بازیگران بینالمللی یا نحوة ارتباط آنها با یکدیگر ارائه نمیدهد. با این حال به عنوان چارچوب فرانظری است که نوعی کنش خاص در دوران زندگیاش محسوب میشود. هدف اصلی نیز ترسیم نظریة رئالیسم انتقادی در سیاست و روابط بینالملل نیست، بلکه بیشتر، نقد مبانی و تصورات تجربهگرایانه در دیسیپلین روابط بینالملل است و درک ماهیت واقعیت سیاسی را ممکن میسازد (Luongo, 2020: 105). اما خود نوعی سرکشی در مقابل جریان کلاسیک اندیشه است که گویای گرایشی در دوران او برای تغییر فضای فکری و واقعی زمانه است. فلسفة رئالیسم انتقادی هنوز به طور ماهوی راه خود را در نظریة روابط بینالملل پیدا نکرده است. این فلسفه، فرانظریه‌ای را به میان میآورد که استدلال‌های بنیادین نظریههای موجود را نقد میکند (Yalvaç, 2014: 126). برخی از محققان عقیده دارند که کاربست فلسفة رئالیسم انتقادی در روابط بینالملل میتواند منشأ «پنجمین مناظرة بزرگ18» در این دیسیپلین باشد (Luongo, 2020: 90). مُورفی19 معتقد است که اکنون ما در دورانی به سر میبریم که نوعی رئالیسم انتقادی را می‌طلبد (لِیسنس، 1401: 22).
موج اول: رئالیسم انتقادی اولیه
رئالیسم انتقادی اولیه بر هستیشناسی تأکید دارد، اما در رئالیسم انتقادی دیالکتیکی، اهمیت هستیشناسی، عمیقتر میشود. بسکار، هستیشناسی یا هستی را به معنای نااینهمانی یا دیگری میداند. نااینهمانی یا غیریت، تأثیر عمیقی در نگرش رئالیسم انتقادی دیالکتیکی دارد (Bhaskar, 2016: 125). رئالیسم انتقادی دیالکتیکی، هستی را به معنای تفاوت یا نااینهمانی و متضمن فرایندِ شدن میداند. به بیان دیگر، رئالیسم انتقادی دیالکتیکی را میتوان فلسفة «تفاوت»20 و «شدن»21 نامید. تفاوت در هستی نااینهمانی یا دیگری و عدم امکان تبدیل دیگری به من و یا ادغام دیگری در من خلاصه میشود. دیگری، هستی متفاوتی دارد و شدن نیز در تغییر همین هستی معنی مییابد.
بسکار، فلسفة علوم طبیعی خود را «رئالیسم استعلایی» و فلسفة علوم انسانیاش را «ناتورالیسم انتقادی» مینامد (Judd, 2003: 33). «رئالیسم انتقادی» به عنوان فلسفة عام در علوم طبیعی و انسانی از ترکیب واژة «انتقادی» در ناتورالیسم انتقادی و واژة «رئالیسم» در رئالیسم استعلایی پدید آمد (Bhaskar, 2016: 10). رئالیسم انتقادی از این نظر «ناتورالیسم» است که شکاف بین علوم طبیعی و اجتماعی را رد میکند و به این دلیل «انتقادی» است که تقلیل امر اجتماعی به امر طبیعی را نمیپذیرد (Gorski, 2013: 665). به طور خلاصه، رئالیسم استعلایی، هستیشناسی بنیادی در فلسفة علم است و ناتورالیسم انتقادی، امکان بسط این هستیشناسی رئالیستی را به علوم اجتماعی نشان میدهد (Prandini, 2011: 53). در اصل، فلسفة علم رئالیسم انتقادی تلاش دارد تا راه میانهای را بین پوزیتیویسم و پساپوزیتیویسم به منظور اجتناب از نارساییهای هستیشناختی هر دو رهیافت فلسفی ایجاد کند.
از نظر بسکار، رئالیسم انتقادی صرفاً نظریهای درباره معرفت یا حقیقت نیست، بلکه درباره وجود/ هستی است (هرچند پیامد معرفتی نیز دارد) (Prandini, 2011: 33). در واقع فلسفة علم رئالیسم انتقادی، ریشه در هستیشناسی دارد (Hesketh & Fleetwood, 2006: 685). بازتعریف هستیشناسی در فلسفه اساساً محور اصلی پروژة فلسفی بسکار است که وی آن را رئالیسم انتقادی یا رئالیسم انتقادی دیالکتیکی مینامد (Judd, 2003: 6). بسکار معتقد است که به دلیل غلبة سوبژکتیویته و تقدم معرفتشناسی بر هستیشناسی در فلسفة غرب، چه در قالب معرفت تجربی (تجربهگرایی هیوم) و چه معرفت ذهنی (ایدئالیسم کانتی)، شاهد تقلیل هستی به معرفت هستیم. وی تقلیل هستی به معرفت را مغالطة معرفتی22 مینامد؛ یعنی اینکه معرفت یا شناخت سوژه، جانشین هستی یا ابژه میشود و هستی، هیچ واقعیتی مستقل از ذهن ندارد.
اساساً در «مغالطة معرفتی»، سؤال از آنچه وجود دارد، با سؤال آنچه میتوان شناخت یا مشاهده کرد، یکسان انگاشته میشود و از نظر بسکار این درست نیست (Pârvulescu, 2020: 4). او برای اصلاح مغالطة معرفتی و تعدیل بُعد گذرا23 (معرفتشناسی) در فلسفة غرب، بُعد ناگذرا24 (هستیشناسی) را مطرح میکند (Judd, 2003: 6). بُعد گذرا یعنی علم، فرآیندی اجتماعی است. بُعد ناگذرا یعنی علم به مطالعة ابژههایی میپردازد که مستقل از ذهن وجود دارند و عمل میکنند (Bhaskar, 2016: 24-25). بُعد ناگذرا به امر واقعی مربوط میشود و شامل ساختارها و مکانیسم‌هایی است که قابل مشاهده نیستند. بُعد گذرا مربوط به امر تجربی است و شامل رویدادهایی است که ساختارها و مکانیسم‌ها ایجاد میکنند (Zhang, 2023: 15-17). منظور از بُعد گذرا این است که معرفت یا دانش ما دربارة هستی، امری ناپایدار یا متغیر است و بسته به شرایط زمانی و مکانی تغییر میکند. بُعد ناگذرا نیز به این معناست که هستی، امری نسبتاً ثابت است که با تغییر معرفت یا دانش ذهنی و تجربی ما دچار تغییر نمیشود. به بیان دیگر، هستی برساختة ذهن یا سوژة اندیشنده نیست و با سوبژکتیویته تعیّن پیدا نمیکند، بلکه واقعیتی مستقل از ذهن دارد.
قوت استدلال بسکار در همین تمایزی نهفته است که او بین هستیشناسی و معرفتشناسی یا بین بُعد گذرا و بُعد ناگذرا قرار میدهد (López, 2003: 76). در اصل، رئالیسم انتقادی با این تمایز مهم بین سوژه- ابژه قادر است از «مغالطة معرفتی» یا تقلیل هستی به معرفت اجتناب نماید (Vandenberghe, 2014: 5-6). علاوه بر ابعاد ناگذرا و گذرا، فلسفة علم به بُعد سوم نیز نیاز دارد که بسکار آن را «بُعد فراانتقادی25» گفتمان مینامد که نگرشی بازاندیشانه به علم دارد (Bhaskar, 2009: 17). «بُعد فراانتقادی» یعنی اینکه دانش انسانی، بار نظری26 دارد و اینکه شرایط و زمینة اجتماعی دانش را تولید میکند (Judd, 2003: 41). بسکار با تأکید بر تمایز هستی و معرفت، معتقد است که هستی، واقعیتی مستقل از ذهن دارد و از این جهت با سایر نحلههای رئالیسم مشترک است. ولی برخلاف آنها باور دارد که این واقعیت به صورت لایهبندی، متکثر و نااینهمانی است و شناخت یکی از این لایهها به معنی شناخت کل واقعیت نیست و نمیتوان معرفت دربارة یک بُعد از هستی را به تمام ابعاد واقعیت هستی تعمیم دهیم. دقیقاً نگرش انتقادی در فلسفة علم بسکار از همین لایهبندی و نااینهمانیِ هستی رئالیستی آغاز میشود.
در واقع نگرش هستیشناختی رئالیسم انتقادی این است که واقعیت از سه سطح هستیشناختیِ لایهبندی تشکیل شده است: «تجربی،27 بالفعل28 و واقعی29» (Gerrits & Werweij, 2002: 170). قلمرو تجربی30 شامل رویدادهای قابل مشاهده است. قلمرو بالفعل31 تمامی رویدادها اعم از قابل مشاهده و غیر قابل مشاهده را در برمیگیرد. مقصود از قلمروی واقعی32 نیز ساختارها و سازوکارهایی است که این رویدادها را به وجود میآورد (سیدامامی، 1387: 157). به عبارت ساده، تجربی یعنی آنچه مشاهده میکنیم؛ بالفعل یعنی رویدادی که اتفاق میافتد و واقعی یعنی آنچه باعث اتفاق آن رویداد میشود (Pârvulescu, 2020: 3). این ساختارها و مکانیسم‌هایِ زیربنایی هستند که تحت شرایط خاصی باعث وقوع پدیدهها و رویدادهای واقعی میشوند. آنها دور از مشاهدات و تجربههای مستقیم هستند، اما در سطح یا دنیای واقعی حضور دارند (Høyer, 2010: 167).
رئالیسم انتقادی مدعی است نیروهای واقعی که معمولاً غیر قابل مشاهده هستند، از تقدم هستیشناختی نسبت به حوزة بالفعل و تجربی برخوردارند و رویدادها را پدید می‌آورند. هم پوزیتیویسم و هم هرمنوتیک، سطح تجربی را برای درک و تحلیل واقعیت تصدیق میکنند. پوزیتیویسم با تأیید اینکه جهان مستقل از ذهن وجود دارد، سطح بالفعل را نیز میپذیرد. ولی برای توضیح اینکه چرا برخی رویدادها رخ میدهند، لازم است از سطح عوامل تجربهشده و قابل مشاهده فراتر رویم تا بفهمیم که در سطح زیرین یا لایة واقعی، چه اتفاقی میافتد. از اینرو رئالیسم انتقادی، سطح سوم را به معنای تأثیرات یا مکانیسمهای علّیِ واقعی اضافه میکند (Koopmans & Schiller, 2022: 1209). در واقع لایهبندی واقعیت، مسئلة خطاپذیری دانش یا نسبیگرایی معرفت را در شناخت هستیهای متکثر مطرح میکند.
لایهبندی واقعیت هستیشناختی متعاقباً منجر به تمایز میان علوم طبیعی و علوم اجتماعی در قالب سیستمهای باز و بسته میشود (Nunez, 2012: 128). از نگاه رئالیسم انتقادی، تمایز بین سیستمهای بسته و باز مهم است (Pârvulescu, 2020: 3). سیستمهای بسته و باز صرفاً به محیطی اطلاق میشود که پدیدههای مورد تحقیق در آن رخ میدهد. سیستمهای بسته به محیطهای آزمایشی و کنترلشده اشاره میکنند، در حالی که سیستمهای باز اینطور نیستند. علوم طبیعی میتوانند پیوندهای ثابت بین پدیدهها را در یک محیط آزمایشگاهی به صورت کنترلشده شناسایی کنند و انتظار داشته باشند که قوانین، ماهیت علّی خود را در محیطی کاملاً متفاوت حفظ کنند. اما درباره دنیای اجتماعی اینطور نیست، زیرا پدیدههای اجتماعی بسیار پیچیده و چندمتغیره هستند و نمیتوان شاهد تکرار قوانین علّی برای الگوهای رفتاری مشاهده‌شده در دنیای واقعی باشیم (Luongo, 2020: 95-96).
با توجه به ویژگیهایی مانند تمایز بُعد گذرا و ناگذرا (هستی و معرفت)، لایهبندی واقعیت و سیستمهای باز و بسته، متعاقباً به اصول سهگانه در رئالیسم انتقادی میرسیم که مبانی فلسفی یا فرانظری را ترسیم میسازند.
رئالیسم انتقادی متضمن سه اصل بنیادین یعنی رئالیسم هستیشناختی33، نسبیگرایی معرفتشناختی34 و خردگرایی در داوری35 است (Bhaskar, 2009: 17). بسکار این اصول را با هم تلفیق میکند (Danermark et al, 2002: 10). رئالیسم هستیشناختی بر «واقعیت استعلایی»36 تأکید دارد که «مستقل از دانش عمل میکند» (Zhang, 2023:15). در هستیشناسی رئالیستی عقیده بر این است که ابژههای تحقیق علمی مستقل از دانشمندان و فعالیت‌هایشان وجود دارند و عمل میکنند (بلیکی، 1396: 144). رئالیسم هستیشناختی، مفهوم اصلی در رئالیسم انتقادی دیالکتیکی است (Bagley et al, 2016: 403).
نسبیگرایی معرفتشناختی به این معناست که همه باورهای انسانی به صورت اجتماعی تولید یا برساخته میشود و معرفتی خارج از فرایند زمان و مکان وجود ندارد (Patomäki, 2002: 144). بهرغم نسبیگرایی معرفتشناختی، واقعیت ساختارهای اجتماعی به این معناست که باورهای ما درباره آنها میتواند کم‌وبیش دقیق باشد. نسبیگرایی معرفتشناختی مانع از خردگرایی در داوری نمیشود و امکان پیگیری حقیقت دربارة واقعیت اجتماعی وجود دارد (Fluck, 2010: 267). تلفیق نسبیگرایی معرفتشناختی و خردگرایی در داوری نشان میدهد که هرچند دانش ما خطاپذیر است، با این حال زمینه‌های عقلانی برای ترجیح یکی از نظریههای رقیب بر دیگری وجود دارد. در نتیجه رئالیسم انتقادی، شهودهای رئالیستی مدرنیسمها و پوزیتیویسم را بدون تسلیم شدن در برابر شالودهانگاری حفظ میکند و همچنین همانند برساختگرایی، نسبیت اجتماعی معرفت را بدون توسل به غیر خردگرایی در داوری میپذیرد (Bhaskar, 2016: 25). خردگرایی در داوری به معنای انتخاب نظریة صادق نیست، بلکه انتخاب بهترین نظریة تببینکننده از میان نظریههای رقیب است؛ زیرا برای انتخاب یک نظریه حتماً لازم نیست که به صدق و حقیقت آن اطمینان باشد، بلکه ملاک انتخاب نظریهها، قدرت تبیین آنهاست (دهقانی فیروزآبادی، 1394: 91).
رئالیسم انتقادی با تأکید بر خردگرایی در داوری، از قیاسناپذیری37 پارادایمها
اجتناب میکند (Nicholso et al, 2014: 5). این اصول سهگانه، عناصر اصلی نظریة رئالیسم انتقادی بسکار هستند که با تأکید بر تمایز هستی/ معرفت و هستیشناسی رئالیستی تلاش دارند تا راه میانه میان پوزیتیویسم و پساپوزیتیویسم ترسیم نمایند. بسکار ضمن باور به نسبیگرایی معرفتی، هستی را بنیان فلسفة علم خود قرار میدهد و هر فلسفهای که هستی رئالیستی را انکار میکند، به‌عنوان فلسفة غیر رئالیستی تعبیر میکند. فلسفة غیر رئالیستی با نادیده انگاشتن یا تقلیل هستی به معرفت و شیءوارگی منجر به حذف و سرکوب دیگری میشود.
از نظر بسکار، فلسفة غیر رئالیستی، شامل خطاهایی چون مغالطة معرفتی، فعلیتگرایی و تکساحتی هستیشناختی است (Bhaskar, 2016: 132). مغالطة معرفتی به معنای تقلیل هستی به معرفت است (Bhaskar et al, 2018: 28). واقعیت، دامنهای بسیار وسیع از آنچه میتوانیم مشاهده کنیم دارد. هر کسی آن دو را با هم یکی در نظر بگیرد، مرتکب مغالطهای شده است که رئالیستهای انتقادی، آن را مغالطة معرفتی می‌نامند (چرنوف، 1388: 251-252). مغالطة معرفتی، نظریة اینهمانی سوژه- ابژه را تقویت میکند، زیرا معرفت، جانشین هستی میشود. اینهمانی منجر به حذف دیگری، تفاوت، غیاب/ ناوجود و تغییر میشود. «دیگری» وجود ندارد، زیرا موجودیت دیگری به کثرت میانجامد (Bhaskar, 2008a: 331-332). مغالطة معرفتی دلالت بر انکار بُعد ناگذرای واقعیت (هستیشناسی) دارد (Høyer, 2010: 168). مغالطة معرفتی، پیوند نزدیکی با «انسانمحوری»38 در قالب سوبژکتیویته دارد (Bhaskar, 2012a: 41).
هدف بسکار، اصلاح مغالطة معرفتی از طریق تمایز هستی از معرفت و تأکید بر تقدم هستی است (Luongo, 2020: 97). ناکامی در تفکیک بین این دو منجر به شیءوارگی محصولات اجتماعیِ خطاپذیر در قلمرو علم میشود (Archer et al, 1998: xii). نظریة اینهمانیِ انسان‌محور موجب ابهام دربارة هستی یا وجود مستقل پدیدهها و شیءوارگی واقعیتهای برساختة اجتماعی میشود. مغالطة معرفتی یا اینهمانی منجر به یکنواختی مکرر و پوچی درونی یعنی جهانی مکدونالدی و تولید بی‌وقفه یکسانی (عدم تفاوت- نااینهمانی) و نیستی39 (عدم غیاب) میشود (Bhaskar, 2016: 132). انسانها بر مبنای نظریة اینهمانی سوژه- ابژه در فرایند شبیه شدن یا یکسانسازی قرار میگیرند. متعاقباً مغالطة معرفتی به فعلیتگرایی منتهی میشود؛ یعنی واقعیت لایهبندی و غیر قابل مشاهدة هستی را صرفاً به سطح مشاهد تقلیل میدهد و هستی، ماهیتی شیءواره مییابد.
تمام واقعیتهای هستیشناختی به سه حوزة تجربی، بالفعل و واقعی تقسیم میشود (Bhaskar, 2008b: xv). بسکار، تقلیل حوزة واقعی به بالفعل (تجربی و ذهنی) را فعلیتگرایی هستیشناختی مینامد که شکلی از نظریة اینهمانی سوژه- ابژه است (Bhaskar, 2016: 24). فعلیتگرایی هستی لایهبندی از مکانیسم‌ها و ساختارها در لایههای زیرین را انکار میکند (Callinicos, 2008: 575-576). فعلیتگرایی همچنین مفهوم دیگری بودن را از بین میبرد؛ یعنی هیچ نااینهمانی یا تفاوتی وجود ندارد (Bhaskar, 2010b: 32). درک نکردن این موضوع منجر به یکسانسازی واقعیت میشود (Archer et al, 1998: xii). تنها بدیل فعلیتگرایی، نظریة نااینهمانی سوژه- ابژه خطاپذیر است، یعنی به تمام ابعاد هستیشناسی در رئالیسم انتقادی دیالکتیکی باید توجه شود (Bhaskar, 2010b: 172). فعلیتگرایی با نادیده انگاشتن لایههای واقعی یا غیر قابل مشاهده تنها بُعد بالفعل یا قابل مشاهده را به عنوان واقعیت هستی یا دیگری میپذیرد و این امر نیز به تکساحتی هستیشناختی میانجامد.
مفهوم تکساحتی هستیشناختی نیز به مثابة روایتی مثبت/ ایجابی از وجود/ حضور و انکار ناوجود/ غیاب تعریف میشود (Bhaskar, 2000: 7). مفهوم غیاب از نظر هستیشناختی مقدم بر حضور است (Bhaskar, 2008a: 346). اگر غیاب نباشد، ظهور هم نمیتواند باشد. بدون غیاب/ ظهور، هیچ تغییری وجود ندارد و این امر «اثباتی شدن» معرفت را تقویت و به تداوم وضع موجود میانجامد (Patomäki, 2002: 18). بسکار، مفهوم «ظهور» را نمونه‌ای از دیالکتیک بین حوزة بالفعل و واقعی یا بودن و شدن میداند که حوزه‌های متمایزی از تفاوت را به مثابة «دیگری» پدید میآورد (Bhaskar, 2008a: 47). در تکساحتی هستیشناختی، امر واقعی به امر بالفعل (یعنی آنچه وجود یا حضور دارد) تقلیل مییابد و غیاب/ ناوجود، بخش مهمی از هستیشناختی تلقی نمیشود. این نگرش به فلسفهای میانجامد که نمیتواند کاملاً امر تغییر را در خود جای دهد و نسبت به وضع موجود، نگرشی ایدئولوژیک و محافظهکارانه دارد (Menon, 2015: 85). تکساحتی هستیشناختی نیز مانند مغالطة معرفتی، مستلزم انکار یا حذف دیگری است (دیگری، حالتی از غیاب است) (Bhaskar, 2008a: xxiv). از آنجایی که تکساحتی هستیشناختی، مانند مغالطة معرفتی، مستلزم حذف دیگری است، تکساحتی هستیشناختی باید بهمثابة خطای بنیادین در فلسفة غرب نگریسته شود (Bhaskar, 2016: 187).
رئالیسم انتقادی دیالکتیکی استدلال میکند: «غیاب اساساً برای بودن، ضروری است. جهانی بدون غیاب، جهانی است که در آن هیچ‌چیز نمیتواند حرکت یا تغییر کند» (Bhaskar, 2010a: 15). هر دنیایی که حاوی تغییر است، باید شامل غیاب باشد (Bhaskar, 2008a: 346). بسکار برای حل مسئله تکساحتی هستیشناختی یا تداوم وجود و امر مثبت، بر منطق نفی یا امر منفی و فرایند شدن تأکید میکند و دیگری در معنای غیاب در قالب همین فرایند نفی بین بودن و شدن ظهور مییابد.
موج دوم: رئالیسم انتقادی دیالکتیکی
اگر رئالیسم انتقادی (موج اول) به عنوان فلسفة هستیشناسی رئالیستی تلاش دارد فلسفه‌های علم پوزیتیویسم و پستمدرنیسم را به دلیل «مغالطة معرفتی» یا «تقلیل هستی به معرفت» و «فعلیتگرایی هستیشناختی» یا «انکار عمق هستیشناختی» مورد انتقاد قرار دهد، رئالیسم انتقادی (موج دوم) به عنوان فلسفة دیالکتیکی، انتقادش از فلسفة غرب را با حمله به «تکساحتی هستیشناختی» (به دلیل انکار منطق نفی، تفاوت یا نااینهمانی و احتمال) که ویژگی «هویتاندیشی40» است، بسط میدهد (Vandenberghe, 2014: 33). هستیشناسی به معنای «تفاوت» مبنای موج اول فلسفة علم بسکار در قالب رئالیسم انتقادی اولیه است. در موج دوم، «شدن» است که ماهیت تفاوت و نااینهمانیِ هستی را همواره در فرایند نفی و ظهور بازتولید میکند و این امر برداشت مثبت و ایستا از هستی را نفی میسازد.
در اصل، رئالیسم انتقادی دیالکتیکی، همان رئالیسم انتقادی است (Brown et al, 2002: 773). این نظریه به دنبال ارائة فرانقدی دربارة فلسفة غرب است (Vandenberghe, 2014: 33). بازگشت به امر دیالکتیک، امکان نقد وضع موجود را محقق میسازد (Maclennan & Thomas, 2003: 169). هدف رئالیسم انتقادی دیالکتیکی، درک بهتر پیچیدگی پدیدههاست (Norrie, 2024: 3). دیالکتیک هگل به تعبیر بسکار، سه مرحله دارد: اینهمانی، نفی و کلیّت (تز، آنتیتز و سنتز). اما دیالکتیک بسکار از چهار مرحله تشکیل میشود که شامل نااینهمانی، نفی41، کلیّت و عاملّیت است (MacLennan & Thomas, 2003: 169). در موج دوم، هستی یا دیگری، جدای از ماهیت تفاوت یا نااینهمانی اساساً ماهیتی رهاییبخش یا دگرگونساز پیدا میکند که در قالب دیالکتیک تحقق مییابد.
نااینهمانی، درونمایة اصلی مرحلة اول دیالکتیک بسکار است که به معنای غیریت یا دیگری بودن محض نگریسته میشود (Bhaskar, 2008a: 216). مفهوم دیالکتیک در رئالیسم انتقادی دیالکتیکی از این جهت با دیالکتیک هگل متمایز است که به جای اینهمانی با نااینهمانی و تفاوت آغاز میشود (Bhaskar, 2016: 131). از نظر بسکار، برخلاف هگل، دیالکتیک همیشه با تضاد همراه نیست، بلکه با پیوند، جدایی یا کنار هم قرار گرفتن مشخص میشود. دیالکتیک هگل، وحدت را مقدم بر تفاوت میداند، اما دیالکتیک بسکار، این نگرش هگل را معکوس میسازد (Scambler & Scambler, 2015: 347). نظریة اینهمانی سوژه- ابژه با سایر نظریههای اینهمانی بهویژه هویتاندیشی پیوند دارد. ولی رئالیسم انتقادی دیالکتیکی متضمن نظریة نااینهمانی سوژه- ابژه و دانش خطاپذیر است که با تمایز میان ابعاد معرفتشناسی و هستیشناسی مشخص میشود (Bhaskar, 2008a: 375). هستی دارای واقعیتی متفاوت و مستقل از معرفت یا سوبژکتیویته است.
مرحلة دوم در دیالکتیک بسکار با مفهوم نفی و بهویژه غیاب/ ناوجود ارتباط دارد (Ash, 2022: 32). با توجه به مفهوم نفی و غیاب، این مرحلة متضمن تغییر است (Bhaskar, 2012b: 180). نفی، مبنای حرکت در دیالکتیک هگل و در قالب تضاد است؛ ولی این فرایند نفی در دیالکتیک او هرگز تداوم نمییابد، بلکه به صورت مثبت و ایجابی محقق میشود (Bhaskar, 2008a: 7). توقف دیالکتیک به نوعی متضمن نگرش ایدئولوژیک است که در راستای وضع موجود و روایت مثبت از وجود یا نگرشی غایت‌گرایانه از هستی است. این نگرش با تقدم وجود/ بودن بر ناوجود/ شدن یا حضور بر غیاب، منجر به تکساحتی هستیشناختی میشود. با نگاه ایجابی و تثبیت وجود در نهایت غیاب نادیده انگاشته شده، متعاقباً هستیِ دیگری، طرد و سرکوب میشود. ولی بسکار، دیالکتیک نفی را فرایندی مداوم میان وجود و ناوجود برای تغییر وضع موجود میداند که در یک کلیّت باز جریان دارد و پایانی برای تاریخ و هستی وجود ندارد.
مرحلة نفی اساساً قلمرو مفهوم غیاب است (Bhaskar, 2012c: 180). نفی یا غیاب صرفاً امر مفهومی نیست، بلکه ویژگیِ هستیشناختی خودِ واقعیت است (Scambler & Scambler, 2015: 347). غیاب، مقولة اصلی دیالکتیک در رئالیسم انتقادی دیالکتیکی است و مفهوم غیاب در فلسفة بسکار به معنای ناوجود است. محور اصلی دیالکتیک بسکار علیه تکساحتی هستیشناختی است، چون روایتی مثبت و ایجابی از هستی در معنای وجود (بودن) تولید میکند و بسکار، فقدان مفهوم غیاب را خطای اصلی فلسفة غرب معرفی میکند (Bhaskar, 2016: 121). وی با توجه به مرحلة دوم، نگرش تکساحتی هستیشناختی را مورد نقد قرار میدهد (Bhaskar, 2016: 185). مفاهیم غیاب، نفی42 و تغییر، بخش‌های اساسیِ حضور (وجود) و غیاب (ناوجود) در هستی هستند. مفهوم غیاب، دگرگونساز است (Sawyerr & Bagley, 2017: 35). فلسفة غرب به وجود یا حضور توجه دارد و ناوجود یا غیاب را بهمثابة نیستی یا عدم میداند. ولی بسکار معتقد است که غیاب، موجودیتی است که در فرایند شدن ظهور مییابد و هستیِ واقعی دارد. مرحلة اول با نااینهمانی (بودن) آغاز می‌گردد و در مرحلة دوم با نفی یا شدن، به ظهور و تعیّن غیاب یا «دیگری» در راستای تغییر رهنمون میشود.
مرحلة سوم در دیالکیتیک بسکار، کلیّت است (Bagley et al, 2016: 404). کلّیت شامل دو یا چند چیز در کنار هم است و در این مقوله، مهمترین مفهوم فلسفی «روابط درونی» است (Bhaskar, 2016: 129). کلیّت در رئالیسم انتقادی دیالکتیکی به نظام‌ها یا ساختارهای «باز» و طبقه‌بندیشده‌ای از روابط درونی اشاره دارد (Nunez, 2023: 436). با این حال کلیّتها، بسته43 نیستند (Nellhaus, 2010: 28). از نظر بسکار، آینده و کلیّت لزوماً باز یا بیپایان هستند، ولی کلیّت در دیالکتیک هگل «بسته است». دلیل بسته بودن کلیّت در فلسفة هگل این است که او را به یک غایت یا «کلیّت حقیقی» مطلق میرساند (Nunez, 2012: 241). از نظر رئالیسم انتقادی دیالکتیکی بسکار، کلیّتها به‌هیچ‌‌وجه مانند دیالکتیک هگلی، دارای روابط درونی فراگیر نیستند، چه رسد به اینکه این روابط درونی از نوع مرکزگرا و غایتشناسانه44 باشند. این کلیّتها با تفاوتها یا دیگریها مشخص شدهاند و در ضمن همة پیوندهای دیالکتیکی الزاماً متضاد نیستند (Bhaskar, 2008a: 51). بسکار بر باز و ناتمام بودن تاریخ تأکید دارد و مسیر این دیالکتیکی، نامشخص و پیش‌بینیناپذیر است (Vandenberghe, 2014: 34).
مرحلة چهارم در دیالکتیک بسکار، عاملیّت انسانی یا پراکسیس دگرگونساز است که شامل مفاهیمی چون تقلیل‌ناپذیری نقش عاملیّت به ساختار، نیتمندی، بازاندیشی و خودانگیختگی است. عاملیّت یا کارگزار انسانی باید تضادها و معضلات را حل کند، حتی اگر این تضادها، تئوریک باشند (Bhaskar, 2016: 131). هدف عاملیّت، «رهایی در جامعة آزاد است و شکوفایی هر فرد به شکوفایی همة انسانها بستگی دارد» (Bagley et al, 2016: 404). تمام پراکسیسهای دگرگونساز علّی و تأثیرگذار، همواره وضعیت موجود را نفی و متعاقباً تغییر میدهند (Bhaskar, 1998: 668). دیالکتیک بسکار بر اهمیت عاملیّت در تغییر جهان تأکید دارد، ولی دیالکتیک هگل فاقد نقش عاملیّت انسانی است (Nunez, 2012: 244). نظریة رئالیسم انتقادی به دنبال گذار از دوگانهانگاری /دربارة ساختار/ کارگزار است (حقیقت، 1387: 449). هرچند کلیّتها، تقدم هستیشناختی نسبت به کارگزار دارند، بسکار، هویت هستیشناختیِ مستقل برای عاملیّتها در رابطة دیالکتیکی قائل است که درون یک کلیّت باز دچار تغییر شده، به واسطة نقش، عاملیّت امکان دگرگونی ساختار را فراهم میسازند.
بازآفرینی شرایط شکلگیری رئالیسم انتقادی
بسکار در سال 1944 در لندن از پدری هندی و مادری انگلیسی به دنیا آمد و در آکسفورد به تحصیل در فلسفه، سیاست و اقتصاد پرداخت. او به افتخارات متعددی دست یافت، اما با هر چرخش اصلی در زندگی و اندیشهاش متحملِ طرد از نظام میشود. وی در نهایت به همان اندازه که در قاموس فلسفی غرب ممکن است، نگرشی انقلابی پیدا میکند، تا زمانی که ماتریالیسم در چارچوب یک فلسفة جهانی فراتر رود؛ فلسفهای که برای هزاره جدید، همیشگی است. وسیله و هدف، روشنگری است و رهایی جهانی بشر، شرط بقای کرة خاکی است. این فلسفه همچنین شامل ادغام برخی از بینش‌های عصر جدید و جنبشهای چپ جدید است (Bhaskar, 2000: 148). بسکار، رویکردی چپگرایانه داشت و درگیر سیاست انقلابی بود. اما پیروزی نئولیبرال دهة 1980 در بریتانیا، همراه با عقبنشینی چپ آکادمیک به سمت پستمدرنیسم و نسبیگرایی، تعهد او را به ایجاد مبنای متافیزیکی مناسب برای سوسیالیسم رهاییبخش45 احیا نمود (Menon, 2015: 85).
رسالة دکترای بسکار درباره اقتصاد بود. از نظر او، نظریة اقتصادی عمدتاً به مدل‌سازی ریاضی توجه داشت و به شناسایی نیروهای اجتماعیِ واقعی که حیات انسانها را ساختار میدهند، توجه کافی ندارد. این به دلیل نگرش پوزیتیویستی است که دانش را به امر تجربی محدود میسازد. به عقیدة هیوم، وظیفة علم، چیزی بیش از شناسایی قوانین علّی و الگوهای پیوند ثابت میانن رویدادهای مشاهده‌شده نیست. صحبت درباره هرگونه قدرت علّی در لایههای زیرینی که عامل تولید این الگوی تجربی است، بیمعنا تلقی میشود. بسکار به این نتیجه رسید تا زمانی که علم اقتصاد از این ایدئولوژی غیر رئالیستی خلاص نشود، نمیتواند به عنوان ابزاری برای رهایی انسان عمل کند؛ زیرا رهایی مستلزم درک نیروهای واقعی است که ما را در حالت بی‌رحمی نگه می‌دارد، نه صرفاً الگوهای سطحی که با آن، نیروها تولید میشوند. بنابراین او از اقتصاد به فلسفه تغییر جهت داد و قصد داشت با تعصبات پوزیتیویستی مقابله کرده، از حقانیت هستیشناسی دفاع کند (Menon, 2015: 83-84).
بسکار پروژة احیای اهمیت مسئلة هستیشناسی در گفتمان فلسفی (مطالعه فلسفی دربارة هستی/ وجود) و توسعة هستیشناسی غیر تجربی و غیر پوزیتیویستی جدید را آغاز کرد که مشخصة آن لایهبندی، تفاوت و ظهور است (Scott & Bhaskar, 2015: 2). وی دکترای خود را در حوزة فلسفه، زیر نظر هَرِه46 نوشت. داوران رسالة او را با عنوان «مسائلی دربارة تبیین در علوم اجتماعی» رد کردند، زیرا نه‌تنها طولانی بود، بلکه چیز نوآورانهای نداشت. با وجود این رسالة دکترای او در فلسفه، مبنایی برای سه کتاب شد که انقلابی مهم در فلسفة علوم طبیعی (نظریة رئالیستی علم، 1975)، فلسفة علوم اجتماعی (امکان طبیعت‌گرایی، 1979) و نظریه انتقادی تحلیلی (رئالیسم علمی و رهایی بشر، 1986) ایجاد کرد (Vandenberghe, 2015: 112). این سه کتاب، بنیان «رئالیسم انتقادی اولیه» را ایجاد کردند.
در سال 1993، مرحلة جدیدی در رئالیسم انتقادی، به نام رئالیسم انتقادی دیالکتیکی، با کتاب «دیالکتیک: نبض آزادی» (1993) آغاز شد و یک سال بعد با کتاب «افلاطون و غیره: مشکلات فلسفه و حل آنها» (1994). این کتابها، هستیشناسی و چارچوب مفهومی رئالیسم انتقادی دیالکتیکی را توسعه داد و نقدی بر کل مسیر فلسفۀ غرب ارائه کرد. بسکار در سال 2000، مرحلة جدیدی از فلسفه رئالیستی انتقادی را آغاز کرد که ابتدا بسیار بحث‌برانگیز بود؛ چیزی که با انتشار کتاب «از شرق به غرب» (2000) به «چرخش معنوی» معروف شد (Scott & Bhaskar, 2015: 2-3).
بسکار در محیطی تحصیل کرد که دو نگاه پوزیتیویستی و تفسیری به‌شدت در مقابل هم قرار گرفته بود. سیطرۀ پوزیتویسم به‌نوعی شیءگرایی در فهم پدیدههای اجتماعی منجر شده بود که در عرصۀ اجتماعی، نوعی نگاه مهندسی را بر مدیریت فضای اجتماعی ایجاد کرده بود. همزمان مارکسیسم نیز به نقد بنیادین این نگرش پرداخت و آن را ابزار نظری جهان سرمایهداری بر تسلط بر جهان میدانست. وی که ابتدا به مارکسیسم گرایش یافته بود، با تأثیرپذیری از نگرشهای انتقادی نومارکسیستی تلاش کرد که بدون افتادن به دام رادیکالیسم مارکسیستی به اصلاح جریان تفکر مدرن بپردازد و راه را برای تحول اجتماعی بگشاید.
بسکار خود بیان میکند که او از چندین متفکر تأثیر پذیرفته است. از مارکس و بهویژه مفهوم پراکسیس که با او مطرح شده است و نیز تعدادی از نظریهپردازان ساختارگرا مانند لوی اشتراوس، چامسکی و آلتوسر و همچنین از نظریهپردازان سنت فراانتقادی از دکارت، هگل و کانت و منظرگرایی نیچه، فانون و گرامشی. ترکیب متفکرانی که او از آنها بهره گرفته است، گویای این است که به طور کلی خواهان ایجاد تحول و تغییر نگرش در زمانه است. این امر، نوعی پراکسیس محسوب میشود که ضمن بیان امری معرفتی به دنبال ایجاد تغییر در فضای زمانه است. از اینرو میتوان رئالیسم انتقادی بسکار را نماد کنشی برای ایجاد تغییر در محیط اجتماعی دید (Bhaskar, 2010a: 33-34).
پروژة فلسفی او، رهایی جهانشمول بشری بود که تابع «بالاترین هنجار، تمام حقیقت بنیادی» بود. روش اصلی او، نسخهای رئالیستی از روش استعلایی کانت، همراه با نقد درونی بود. اولین کتاب او، نظریة رئالیستی علم است. وی در ادامه، این فلسفه را در دو مرحله دیگر به نام رئالیسم انتقادی دیالکتیکی و متارئالیسم توسعه داد که این آثار کلیدی شامل «دیالکتیک: نبض آزادی» (1993) و «فلسفه فراواقعیت: خلاقیت، عشق و آزادی» (2002) است. اولی فراتر از سایر اندیشههای دربارة دیالکتیک حرکت میکند تا به یک روایت بسنده از غیاب (منفی) و تغییر برسد؛ در حالی که اثر دوم، معنویتی را بیان میکند که «منطبق با همه ادیان و بیدینها»ست و هرچند تاحد زیادی ناشناخته است، اما در زندگی روزمره، پایهای ارزشمند برای توسعة احتمالی جامعه جهانی مبتنی بر عشق فراهم میکند که در آن «شکوفایی آزاد هر انسانی، شرط شکوفایی آزاد همة انسانهاست» (Hartwig, 2015: 162). حضور بسکار در مؤسسات مطالعات صلح و ورود او به حوزههایی که برای تثبیت صلح تلاش میکردند، گویای آن است که وی خود را نمایندۀ سخنی میدانسته که میخواسته فضای سیاسی جهانی را دگرگون کند.
نظریة رئالیسم انتقادی دیالکتیکی بسکار و مسئلة دیگری در روابط بینالملل
اساساً مسئلة دیگریبودگی یا غیریت، مدتی است که به یکی از دغدغههای نظریهپردازان روابط بینالملل تبدیل شده است (Edkins, 2019: 5). اساساً رشتۀ کلاسیک روابط بینالملل به مطالعة اقدامات دولتها در بستر آنارشی میپردازد. با این حال از اواسط دهة 1980 و اوایل دهة 1990، تغییرات عمیقی را در فهم روابط بینالملل شاهد بوده‌ایم. این تغییرات به وضعیتی منتهی شده است که گیوم47 آن را پیوند همان/ دیگری48 مینامد. در این معنا، روابط بینالملل را میتوان بهمثابة فرایند مستمر ایجاد روابط بین «خود و دیگری»، یا حتی برساختن تفاوت، یا فرآیندهای مداوم دیگریسازی و تولید دیگریبودگی فهم کرد. گفتمان‌های دیگریبودگی49 با اشاره به برساختن «دیگری» در کنار «خود»، اغلب بر روابط بینالملل تأثیر میگذارند (Buitrago & Resende, 2019: 179-180).
دغدغههای اصلی روابط بینالملل، مانند جنگ و صلح بین دولتها، فرایندها و سازوکارهای جهانی شدن اساساً درباره دیگری است. نظام جهانی حول چارچوب‌هایی دربارة دیگری ساخته شده است: خودِ متمدن در مقابل دیگریِ وحشی، خودِ مذهبی مقابل دیگریِ بتپرست، خودِ صنعتی در برابر دیگریِ توسعهنیافته و کشور خود در مقابل کشورهای رقیبِ متخاصم. در نتیجه سیاست بینالملل بر اساس دیگریسازی یا غیریت شکل گرفته است. هرگاه «خود» وجود داشته باشد، در مقابلِ «دیگری» قرار میگیرد. ولی تمایز یا تفاوت بین خود و دیگری نباید منفی یا مخرب باشد. با این حال روشی که نظام بینالملل ما و روابط ما درون آن توسعه مییابد، بر مبنای تصور خاصی از خود و دیگری است. این دوگانگیها به عنوان مسیری برای درک جایگاه ما در سیستم بینالمللی استفاده میشود (Wilson, 2012: 55-57). بر مبنای نظریه بسکار، این دوگانهسازی، مردود است. هستیها بهرغم تمایز یا تفاوت، جدای از هم نیستند، بلکه در یک فرایند رابطهمند و دیالکتیکی قرار دارند.
نظریهپردازان رئالیست، «دیگری» را بهمثابة تهدید درک میکنند و معمولاً توصیه‌هایشان برای «خود»، ماهیت دفاعی دارد. متفکران جهانوطن نیز بهرغم اذعان به جهانی شدن روزافزون سیاست جهانی، تصویری از یک جامعة جهانی همگن از نظر فرهنگی را میپذیرند و تنوع یا تفاوت را نادیده میگیرند. این توسعة فرهنگی با پیشرفت تمدن غرب پیوند دارد. محققان محافظه‌کار و جهانوطن، توسعة فرهنگی را نه به عنوان «تعامل دیالکتیکی جوامع متنوع»، بلکه به معنای گسترش جهانی مدرنیتة غربی دربارة دولت، اقتصاد بازار، دموکراسی سیاسی و غیره میبینند. نظریههای هژمونیک و غالب به جای امر گفت‌وگویی و دیالکتیکی، به تولید دانش تعلیمی و قوم‌گرایانه تمایل دارند. مثلاً بهسختی میتوان از واکنش‌های انتقادی به نظریههای غربمحور دربارة پایان تاریخ یا برخورد تمدن‌ها از سوی دیگریهای غیر غربی شگفت‌زده شد. از اینرو تعصبات فرهنگی نهفته در نظریة روابط بینالملل همچنان مانع عمیقی برای ایجاد نهادهای قوی صلح جهانی است (Tsygankov, 2008: 765). این نظریهها از منظر بسکار، ریشه در فلسفة غیر رئالیستی دارد که موجب طرد و حذف دیگری میشود.
رئالیسم انتقادی در قیاس با فلسفه‌های غیر رئالیستی، چه در قالب جریان اصلی (شامل تجربهگرایی، نئوپوزیتیویسم، نوکانتی، هرمنوتیک، ساختارگرایی، پساساختارگرایی، از جمله روششناسی قوم‌شناسی50 و نظریة گفتمان) و چه غیر جریان اصلی (از نگرش مختلف مارکسیستی گرفته تا نگرش مختلف پستمدرنیستی، از جمله نگرشهایی که در پی ظهور جنبشهای اجتماعی جدید، بهویژه فمینیسم، بومشناسی و جنبش صلح ایجاد شدهاند) از امتیاز بزرگی برخوردار است. امتیاز رئالیسم انتقادی این است که فلسفه‌های غیر رئالیستی صرفاً ساختاری سطحی از یک واقعیت نسبی، ازخودبیگانگی‌ها، تضادها، شیءوارگی‌ها و دوگانگیها را بازتاب میدهند. رئالیسم انتقادی به دلیل تعهدش به مضمونپردازی51 صریح دربارة هستی و فهم آن از لایهبندی هستی و بسط ایدههای هستی به صورت فرایندی و پذیرش یک کلیّت باز همراه با عاملیّت دگرگونساز و همچنین بازاندیشی میتواند امکان یک جهان با هستیهای متفاوت ولی مبتنی بر یک رابطة فرایندی را نشان دهد (Bhaskar, 2012c: x). جریان اصلی و رویکرد انتقادی در روابط بینالملل نیز بر مبنای فلسفة پوزیتیویسم و پساپوزیتیویسم دقیقاً متضمن همان اصول غیر رئالیستی در سنت فلسفة غرب است که بر فهم روابط بینالملل نیز تأثیر گذاشته است.
رئالیسم انتقادی، هستی/ وجود را بهمثابة نااینهمانی (بیشتر از همه، نااینهمانی بین معرفتشناسی و هستیشناسی)، بهویژه ساختاریافته و متمایز میداند (Bhaskar, 2008b: xi). بسکار میگوید: «هستیشناسی رئالیستی در مرحلة اول دیالکتیک مسئلة نااینهمانی یا دیگری (تفاوت) را مطرح میکند که در فرایند دیالکتیکی، ما را با مسئلة «نفی» و «غیاب» یا بودن و شدن مواجه میسازد. سپس این دیگربودگی/ غیاب، زمینهسازِ دگرگونی و تغییر کلّیت یا ساختار میشود» (Schreiber, 2015: 66). فلسفة رئالیسم انتقادی دیالکتیکی به‌مثابه فلسفة نااینهمانی یا ثنویت به معنای تمایز (اما در یک رابطة فرایندی) است (Bhaskar, 2012c: 257). نااینهمانی و دیگریبودگی، مفهوم یکسانی هستند (Bhaskar, 2008a: 39). مفهومی که نظریة اینهمانی سوژه- ابژه را مهار میسازد، همین دیگریبودگی یا نااینهمانی است (Bhaskar, 1998: 644). اساساً مضمون غالب رئالیسم انتقادی در مرحلة اول دیالکتیک بسکار، نااینهمانی است که به معنای دیگری است (Bhaskar, 2008a: 216).
با گذر از این تفاسیر به طرح این پرسش میپردازیم که «نظریة رئالیسم انتقادی دیالکتیکی، چه تأثیری بر فهم «دیگری» در روابط بینالملل دارد؟». فلسفة بسکار به دنبال مسئلة تغییر به واسطة پذیرش «تفاوت» هستی و فرایند «شدن» برای به چالش کشیدن هرگونه نظم و ساختار سلطه یا دگرگونی وضع موجود برای بهبود شرایط زیست انسانی است. دیگری بر مبنای هستیشناسیِ رئالیستی در قالب تفاوت، ماهیتی مستقل از ذهن مییابد و در چارچوب دیالکتیکِ نفی دچار تغییر میشود. بر این اساس تقلیل هستیِ دیگری به معرفت و تعریف وجودِ دیگری به شکل امر مثبت یا انکار فرایند نفی در تغییر هستی ممکن نیست؛ زیرا چنین نگرشی متضمن ایدئولوژی محافظهکارانه در راستای تثبیت وضع موجود است. در نتیجه نظریة بسکار در فلسفة علم بر مبنای رویکردی بینرشتهای میتواند در روابط بینالملل نیز تأثیر قابل توجهی بر فهم «دیگری» داشته باشد.
در ادامه برای تکمیل پرسش قبلی میتوان با اقتباس از روش استدلال استعلایی بسکار، این سؤال را پرسید که جهان روابط بینالملل، چگونه جهانی باید باشد تا فهم متفاوت از «دیگری» در روابط بینالملل ممکن شود. پاسخ مختصر این است که جهان روابط بینالملل میتواند تحولی مورد انتظار هستیشناسیِ رئالیسم انتقادی بیابد؛ یعنی هستیِ دیگری در روابط بینالملل باید رئالیستی، چندلایه و متکثر به شکل نااینهمانی یا تفاوت و مستقل از ذهن در رابطة دیالکتیکی و بینالاذهانی نگریسته شود.
هدف ما، بررسی تأثیر رئالیسم انتقادی دیالکتیکی بر فهم «دیگری» در راستای نقد و تغییر وضع موجود و تحقق عمل رهاییبخشی در روابط بینالملل است. فلسفة علم بسکار بر مبنای هستیشناسی رئالیستی میتواند برای هدف این پژوهش راهگشا باشد و مکانیسم تغییر را نیز باید در منطق دیالکتیک و نقش مستقل دیگری به عنوان عاملیّت دگرگونساز یا کارگزار انسانی دانست. اما هستی رئالیستی و مستقل «دیگری» به دلیل مغالطة معرفتی در سنت فلسفة غرب و متعاقباً دیسیپلین روابط بینالملل نادیده انگاشته شده است. امر تغییر و تحقق رهاییبخشی در روابط بینالملل مستلزم این است که هستی رئالیستیِ دیگری به صورت مستقل از معرفت یا سوبژکتیویته در نظر گرفته شود تا نقش و تأثیرات علّیِ دیگری در فرایند تغییر محقق شود؛ زیرا از نظر بسکار، هستیهایی دارای تأثیرات علّی هستند که صرفاً ماهیت رئالیستی داشته باشند. بنابراین بر مبنای هستیشناسیِ نااینهمانی میتوان سنت فلسفة غرب و مبانی معرفتشناسی روابط بینالملل را به دلیل مغالطة معرفتی و انکار هستیشناسی عمیق یا متکثر و تکساحتی هستیشناختی مورد چالش قرار داد و واقعیت دیگری را از سوبژکتیویتة غالب در روابط بینالملل رها ساخت. سوژه و ابژه از منظر نااینهمانی، متمایز یا متفاوت هستند که واقعیتی مستقل از هم دارند، ولی از منظر منطق دیالکتیک دارای هستیِ رابطهمند هستند.
تفاوت واقعی بین معرفتشناسی و هستیشناسی، ساختار و کارگزار و همچنین عین و ذهن همه بر مبنای نااینهمانی یا دیگریبودگیِ واقعی در جهان است (Norrie, 2010: 29). از نظر بسکار، دیگربودگی در فلسفة غرب به دلیل تقلیل هستیشناسی به معرفتشناسی بهمثابة محصول معرفت ذهنی و تجربی تعریف میشود و واقعیتی مستقل از ذهن ندارد. ولی بر مبنای نااینهمانی سوژه- ابژه یا تفکیک هستی و معرفت، دیگری صرفاً ابژة شناخت یا برساختة ذهن نیست، بلکه مستقل از ذهن واقعیت دارد. واقعیت «دیگری» مستلزم این است که هستیشناسی رئالیستی در بطن فلسفه و روابط بینالملل قرار گیرد. هستی، بنیان فلسفة بسکار است و معرفت نمیتواند واقعیت هستی یا دیگری را تعیّن بخشد. معرفت ما به دلیل لایهبندی و تکثر هستی، متضمن خطاپذیری و نسبیگرایی است؛ یعنی معرفت ما نمیتواند بازنمایی دقیق از ماهیت نااینهمانیِ دیگری در روابط بینالملل باشد. در غیر این صورت، معرفت دربارة هستی یا دیگری در فرایند شناخت، جانشین هستیِ رئالیستی دیگری میشود و این امر نیز در نهایت به شیءانگاری میانجامد.
سوژه/ خود سعی دارد تا ماهیت هستی را نه از واقعیت خودِ هستی، بلکه از طریق مشاهده یا شناخت دربارة هستی استخراج کند. دیگری برساختة ذهن و سوبژکتیویته نیست تا آن را به عنوان ابژه شناخت بر اساس اهداف من/ خود مفهومبندی و به معنای تضاد تعریف کند. تفاوت زمانی به معنای تضاد فهم میشود که من خودش را در مقابل دیگری بهمثابة فاعل شناسا و «مرکز» میداند که همه‌چیز باید بر محوریت ذهن اندیشندة آن قرار گیرد؛ ولی از منظر رئالیسم انتقادی دیالکتیکی، هیچ مرکز یا محوریتی برای سوژه/ معرفت و ابژه/ هستی (انسانی) در روابط بینالملل وجود ندارد. همه‌چیز با تقدم هستی رئالیستی بر مبنای دیالکتیک نفی بین خود و دیگری در فرایند مستمری از حرکت بین بودن و شدن قرار دارد و نباید غایتی و پایانی برای حرکت دیالکتیکی متصور شد. اطلاق مفاهیم عام یا فراروایت و تعاریف یکسانساز و وحدتبخش برای انکار تفاوت و حذف دیگری، ممکن نیست.
اساساً مسائلی مانند نااینهمانی یا دیگری و تفاوت، بهویژه در جهان زیست کنونی ما، برای جدا شدن از چرخه‌های تکراری خشونت و ناامنی مهم هستند و تعامل یا همزیستی با دیگران در روابط بینالملل، مستلزم پذیرش تفاوت است (Buitrago & Resende, 2019: 179). تفاوت و دیگری در فلسفة غرب به دلیل لوگوسمحوریِ نهفته در مغالطة معرفتی به حاشیه رانده شده و روابط بینالملل به عنوان یک رشتة غربی مبتنی بر همان معرفتشناسی فلسفة غرب است. در نتیجه هستی رئالیستیِ دیگری به معنای تفاوت و نااینهمانی در روابط بینالملل، چه در قالب پوزیتیویسم و چه پساپوزیتویسم مانند فلسفة غرب به دلیل مغالطة معرفتی و در دورة مدرن به واسطة سوبژکتیویتة دکارتی، نادیده انگاشته شده است. نظریههای جریان اصلی (پوزیتیویسم)، هستی را به عنوان واقعیت مستقل از ذهن میپذیرند، اما به دلیل تقلیل هستی به سطح مشاهده یا معرفت تجربی، قادر به فهم واقعیت چندلایه و متکثر هستی نیستند و به همین دلیل، معرفت دربارة هستی را قطعی و ثابت میدانند و ماهیت دیگری را بر مبنای برداشت و مشاهدات سطحی مفهومبندی میکنند. معرفت ما، محصول اجتماعی و نسبی است. بنابراین هستی را نمیتوان بر مبنای ماهیتی ثابت و فراروایت مفهومبندی تعریف کرد. نظریههای بازتابگرا (پساپوزیتیویسم) هرچند معرفت را امری نسبی میدانند، هستیِ دیگری را محصول اجتماعی و برساختة ذهن یا معرفت میدانند. در نتیجه واقعیت دیگری نادیده انگاشته شده، حذف میشود. بسکار، نسبیگرایی معرفت دربارة هستی را میپذیرد، اما نسبیگرایی هستیشناسی و هستی بهمثابة برساختة ذهن یا معرفت سوژة اندیشنده را نمیپذیرد. هستی یا دیگری مستقل از ذهن دارای عاملیّت برای دگرگون‌سازی یا تغییر است.
حداقل چیزی که رئالیسم انتقادی میتواند به روابط بینالملل ارائه دهد، «نقد مفروضات نظریههای غالب است که مانع از تحقیق عمیق میشود و ماهیت رئالیستی پدیدهها را پنهان میسازد» (Yalvaç, 2014: 130). بخش عمده‌ای از نظریه‌پردازی در روابط بینالملل- ازجمله تمام نظریههای جریان اصلی- در مباحث روابط بینالملل به معرفتشناسی و روششناسی اولویت میدهند، اما فاقد تکثر هستیشناختی هستند (Kavalski, 2018: 45-46). تاکنون هستیِ «دیگری» در روابط بینالملل به معرفت تقلیل یافته است، ولی دیگری باید از منظر هستیشناسی رئالیستی بسکار نگریسته شود. رئالیسم انتقادی دیالکتیکی، مبانی معرفتشناسی و بهویژه تصورات غالب دربارة «دیگری» را در روابط بینالملل به چالش گرفته، روایت متفاوتی ارائه میدهد که دیگری را از سلطة معرفتشناسی فلسفة غرب رها میسازد. موجودیت و ماهیت رئالیستی دیگری در روابط بینالملل را نمیتوان از منظر معرفتشناسی و برمبنای مفاهیم و مقولههای ذهنی، دستهبندی و مفهومبندی کرد. ترسیم دستورکارها و اولویتبندی مسائل و مشکلات در روابط بینالملل از نگاه سوژۀ ذهنبنیان یا سوبژکتیویتة غربی و نظریههای جریان اصلی نباید پذیرفته شود.
گسترش تعاملات و درهمتنیدگی انسانها در روابط بینالملل و لزوم زیست انسانی این است که تفاوتها و دیگریها به عنوان هستیهای متکثر در یک رابطة دیالکتیکی و بینالاذهانی قرار گیرند. بر مبنای همین هستی رئالیستی، دیگری میتواند تأثیرات علّی‌اش را به عنوان عاملیّت دگرگونساز در تغییر ساختار و رهایی تحقق بخشد. دیگری در هیچجایی به اندازة روابط بینالملل، اهمیت ندارد؛ چون روابط بینالملل، چیزی جدای از رابطة خود و دیگری نیست و مرزگذاری بین خود و دیگری به آسانی قابل تصور نیست. در اصل، این مرزگذاری در روابط بینالملل توسط سوژه برای انقیاد ابژه یا دیگری است.
تعریف هویتها بر مبنای تضاد دو چیز یا خود و دیگری و در نهایت رفع این تضادها برای رسیدن به وحدت هگلی در جهان پیچیده و متکثر ممکن نیست. نگرش هگلی به معنای اینهمانی یا فرایند شبیه شدن است که نااینهمانی یا تفاوت را منسوخ میسازد و صداهای دیگری را به بهای وحدت سرکوب میکند. با استفاده از دیالکتیک نفی و فرایند شدن میتوان با حفظ تفاوت در مقابل وحدت یا اینهمانی، دیگری را از حذف شدن در روابط بینالملل رهایی بخشید. جریان اصلی، روایت خود را با طرد دیگری تثبیت میسازد و دیگری را بهمثابة نیروی نفی و تغییر نادیده میگیرد. روح مطلق یا وحدت اینهمانیِ هگلی، چارة مسائل دنیای امروز نیست و شرایط کنونی جهان ما نیازمند پذیرش فلسفة «تفاوت» و «شدن» است. خود و دیگری، هستیهای متضاد و جدای از هم نیستند، بلکه در واقع هستیهایی متفاوتی هستند که در رابطة بینالاذهانی و دیالکتیکی در فرایند شدن و تغییر قرار دارند.
رئالیسم انتقادی دیالکتیکی، بنیان تمام نظامهای معرفتی در فلسفة غرب بهویژه روابط بینالملل درباره تعریف دیگری در رابطه با مسائلی مانند مهاجرت، تروریسم، حقوق بشر، مرزها، جنگ، محیط‌زیست، نژاد، جنیست، مذهب و غیره را به چالش میکشد. تمام این مفاهیم در جریان اصلی روابط بینالملل بر مبنای دوگانگی بین خود و دیگری تعریف شدهاند و بار منفی و مخرب بر دیگری، نه در معنای تفاوت، بلکه به معنای تضاد و تقابل تحمیل میشود. حال آنکه هستیها به صورت متمایز و متفاوت، ولی در رابطة دیالکتیکی تغییر مییابند؛ یعنی تعریف ثابت از دیگری قابل پذیرش نیست و واقعیت هستی دیگری در روابط بینالملل را نمیتوان در چارچوب تعاریف سوبژکتیویته به سلطه کشید.
نظریة «رئالیسم انتقادی» معطوف به مسائل اخلاقی، بینالاذهانی و حقوق بشر است و به جای اینکه آن را به عنوان «تناسب» یا اینهمانی بین «بازنمایی و واقعیت» تصور کنیم، باید بیشتر به عنوان تفاوت، نااینهمانی یا دیگری و غیریت تعبیر شود (Oliver, 2014: iv). مفهوم «دیگری»، بخشی جداییناپذیر از شکلگیری هویت است. هویت، پدیدهای دووجهی است که همزمان دلالت بر شباهت (اینهمانی) و تفاوت (نااینهمانی) دارد. تفاوت نیز به معنای بد نیست، یعنی شامل معنای منفی مانند طرد، بیزاری، دشمنی و غیره نیست (Vukasović, 2018: 2-3). رئالیسم انتقادی دیالکتیکی، هستیشناسیِ نااینهمانی یا دیگری را در کانون فرانظریه اجتماعی قرار میدهد و پوزیتیویسم و پستمدرنیسم را به چالش میکشد. بسکار، دیالکتیک را نیز به عنوان «هنر تفکر هم‌زمانی تمایزها و رابطهها» تعریف میکند. دلیل اینکه چرا به تفکر دیالکتیکی نیاز داریم این است که واقعیت به شکل دیالکتیکی، از طریق حالت‌های مختلف «وحدت- در- تفاوت»، ساختار مییابد که به موجب آن، پدیدهها جنبة اینهمانی و نیز جنبة نااینهمانی یا تفاوت با یکدیگر دارند. چنین هم‌زمانیِ تفاوت و وحدت ممکن است به طرق مختلف شکل گیرد (Gunnarsson, 2020: 181). تمام هستیها با حفظ تمایز و تفاوت خود، نه به‌صورت جدای از هم و دوگانگی، بلکه درون یک کلیّت باز و در یک فرایند رابطهمند، درهمتنیده و دیالکتیکی به تعامل میپردازند.
حضور «دیگری» مانع از آن میشود که کاملاً خودم باشم. همه‌چیز «رابطهمند» است و رابطهمندی نیز همواره در حال تغییر است. نه‌تنها رابطهمندی، بلکه دیگری بودن نیز پیوسته در حال تغییر است (Dean, 2004: 152-162). همین امر سبب میشود تا هستی از تعریف و مفهومبندی مطلق گریزان باشد و ما نیز فقط میتوانیم فهم نسبی و متفاوت از دیگری داشته باشیم. یکی از اهداف بسکار، ارائة نظریهای در فلسفة علم بهویژه فلسفة علوم اجتماعی برای فهم پیچیدگی و رویدادهای متفاوت است. در این راستا، بسکار هستیشناسی جدیدی را در فلسفه، همراه با رویکرد انتقادی و مفهومبندی جدید از دیالکتیک مطرح میسازد. رئالیسم در نظریة بسکار، هستی را واقعیتی مستقل از معرفت در معنای نااینهمانی در نظر میگیرد. مفهوم انتقادی نیز به نسبی بودن معرفت ما از این هستی ِمتکثر اشاره دارد و سرانجام دیالکتیک، هستی را در یک فرایند نفی بین بودن/ حضور و شدن/ غیاب یا وجود و ناوجود، متضمن تغییر میداند. دیگری به عنوان تفاوت و تکثر در مقابلِ تضاد و وحدت است و به دور از یکسانسازی انسانها در یک ساختار یا کلیّت اجتماعیِ «باز»، هستیهای انسانی را در یک رابطة دیالکتیکی و بینالاذهانی در نظر میگیرد تا به دور از سلطة سوبژکتیوته به تعامل بپردازند. اساساً در رئالیسم انتقادی دیالکتیکی، هستیشناسی نااینهمانی و رئالیستی، مسئلة «تفاوت» و دیالکتیک نیز مسئلة «شدن» را مطرح میکند و میتوان از این دو اصطلاح با عنوان فلسفة «تفاوت» و «شدن» نام برد و این دو مفهوم، مبنای فهم متفاوت از دیگری را شکل میدهند.
ادامة پرسش قبلی که قرار بود در اینجا به تفصیل پاسخ دهیم این است که «نظریة رئالیسم انتقادی دیالکتیکی، چگونه «دیگری» را به صورت متفاوت تحلیل میکند؟» بسکار، هستی را بهمثابة دیگری یا نااینهمانی میداند و برای اینکه نقش دیگری در تغییر ساختار و اهداف رهاییبخشی تحقق یابد، باید واقعیتی مستقل از ذهن شناخته شود. دیگری در فلسفة غرب و نیز روابط بینالملل به دلیل مغالطة معرفتی، طرد و حذف شده است. بسکار با تفکیک بین هستی و معرفت و نااینهمانی سوژه- ابژه تلاش دارد تا واقعیت مستقل دیگری را از سلطة معرفتشناسی و سوبژکتیویته در فلسفة غرب رها سازد. رئالیسم انتقادی به عنوان موج اول فلسفة بسکار با نقد مغالطة معرفتی و اینهمانی، مسئلة نااینهمانی را مطرح میکند و از این طریق، مسئلة هستیشناسی رئالیستی را به منظور تحقق هستی مستقل دیگری احیا میسازد. در نتیجه معرفت یا سوژه نمیتواند برداشت خود را جانشین ابژه یا هستی واقعی قرار دهد و به دیگری تعیّن ببخشد. هرچند بسکار، هستی را مستقل از معرفت میداند، هستی را ماهیت ثابتی نمیداند؛ زیرا چنین نگرشی به تکساحتی هستیشناختی یا تثبیت هستی به عنوان امری مثبت و متعاقباً به ایستایی وضع موجود و نفی رهایی و دگرگونی منجر میشود.
بسکار جدای از اینکه هستی را به معنای تفاوت و واقعیتی مستقل از ذهن میبیند، همچنین هستی را در فرایند شدن ماهیت ثابت و ایستای خود از دست میدهد تا روایت یا مفاهیم عام بر آن تحمیل نشود. از همینجا موج دوم فلسفة بسکار با ادغام دیالکتیک در رئالیسم انتقادی آغاز میشود و تکساحتی هستیشناختی را در تثبیت وجود و انکار ناوجود مورد نقد قرار میدهد. در اصل، بسکار با رئالیسم انتقادی دیالکتیکی (موج دوم)، هستی یا دیگری را در چارچوب دیالکتیک در یک فرایند نفی بین بودن و شدن قرار میدهد تا ایستایی هستی و تحمیل تعاریف و روایتهای کلان را منتفی سازد.
همین شدن یا صیرورت هستی است که سبب میشود ما همواره فهم و مشاهدة متفاوتی از دیگری داشته باشیم. چیزی که باعث فهم متفاوت از دیگری میشود، تفاوت هستیها نیست، بلکه تغییر در هستیِ خود و دیگری در فرایند شدن است. دیالکتیک بسکار، فرایند باز و بیپایانی است که دیگریبودگیِ هستی را در معنای تفاوت و شدن تداوم میبخشد و آن را از اینهمانی و هویتاندیشی سوبژکتیویته رها میسازد. در نتیجه بسکار با مطرح کردن غیاب یا ناوجود در مقابل وجود یا حضور تلاش دارد تا با گذار از بودن به شدن، همواره تفاوت را در ماهیت هستیها حفظ کند. هیچ هستیای نمیتواند پایة ثابتی برای تعاریف هویتهای آن باشد و این تغییر مداوم، مرجعیت ذهن یا سوبژکتیویته برای تعریف هستی را رد میکند و واقعیت هستی را از نو احیا میسازد تا هستی به معرفت تقلیل نیابد.
نتیجهگیری
بسکار به دنبال ارائة یک نظام فلسفی برای فهم و تبیین رویدادهای متنوع و درهمتنیده در جهان طبیعی و بهویژه جهان برساختة اجتماعی و همچنین مفهومبندی تغییر است. وی فلسفة علم رئالیسم انتقادی را به عنوان راه میانهای در فلسفة علم بین رویکرد پوزیتیویسم و پساپوزیتیویسم مطرح میسازد و فلسفة بسکار بعدها در قالب رئالیسم انتقادی دیالکتیکی تکوین مییابد. ما نیز تلاش داریم تا فلسفة علم بسکار را به عنوان رویکرد میانرشتهای در روابط بینالملل برای فهم پدیدههای بینالمللی بهویژه مسئلة «دیگری» به کار بندیم. نظریههای جریان اصلی در روابط بینالملل با تأکید بر علمگرایی و روش علمی در قالب پوزیتیویسم، نظریههای رقیب مبتنی بر پساپوزیتیویسم را به دلیل رهیافت هنجاری و صرفاً انتقادی با برچسب غیر علمی بودن محکوم میکنند و هرگونه انتقادی علیه مبانی فلسفی خود را بیاعتبار میسازند.
برای مقابله با چنین نگرشی و رفع نواقص هر دو رویکرد، رئالیسم انتقادی دیالکتیکی با تلفیق هستیشناسی رئالیستی، معرفتشناسی برساختگرایانه و مفهومبندی مجدد دیالکتیک میتواند بهمثابة راه میانهای بین پوزیتیویسم و پساپوزیتیویسم در فلسفة علم و بهویژه فلسفة علوم اجتماعی و روابط بینالملل راهگشا و سودمند باشد. روابط بینالملل متشکل از پدیدههای اجتماعی چندلایه یا هستیهای انسانیِ متفاوت و متکثر است و این هستیهای به صورت «خود» و «دیگری» مفهومبندی میشوند. در فرایند شناخت، معرفت سوژه، جانشین ابژه یا هستی رئالیستیِ دیگری میشود و این امر به مغالطة معرفتی و شیءانگاری ماهیت دیگری میانجامد؛ یعنی معرفت سوژه در قالب معرفت تجربی یا ذهنی به هستی دیگری تعیّن و موجودیت میبخشد و هستی رئالیستیِ دیگری از نگاه سوژة اندیشنده یا سوبژکتیویتة دکارتی طرد میشود.
نظریههای موجود در روابط بینالملل متأثر از سنت فلسفة غرب اساساً دیگری را به معرفت تقلیل میدهند و واقعیت نااینهمانی یا متکثر آن را نادیده میگیرند. حال آنکه نه هستی (دیگری) و نه معرفت ثابت نیستند، بلکه در چارچوب دیالکتیکِ نفی و فرایند شدن قرار دارند و ما همواره شاهد تغییر دیگریها و معرفتمان در قالب فهمهای متفاوتی از دیگری هستیم. در جهان متکثر کنونی، تعریف دیگری بهمثابة تضاد یا رسیدن به یک وحدت وجودی در قالب یکسانسازی ممکن نیست و به ایستایی در ماهیت هستی و سلطة سوبژکتیویته در روابط بینالملل یا حفظ وضع موجود در راستای منافع سوژة سلطهجو یا تمامیتخواه میانجامد.
رئالیسم انتقادی دیالکتیکی چارچوب مناسبی را برای فهم دیگری در روابط بینالملل ارائه میدهد. روابط بینالملل، محیطی بسیار پویا و پیچیده است و از نظر رئالیسم انتقادی دیالکتیکی، این پدیدهها به شکل درهمتنیده از تفاوتها، واقعیتهای چندلایه و هستیهای رئالیستیِ متکثر تشکیل شده است. این پدیدهها و هستیهای انسانی بهرغم تفاوت، جدای از هم نیستند، بلکه در یک رابطة بینالاذهانی و دیالکتیکی برهمکنش دارند. بسکار، تفاوت و واقعیت دیگری را با جدایی هستی از معرفت احیا نموده، متعاقباً هستی یا دیگری را با قرار دادن در قالب دیالکتیک نفی و فرایند شدن متضمن تغییر دانسته، از ایستایی رها میسازد.
نظریة رئالیسم انتقادی دیالکتیکی را به دلیل تأکید بر هستیشناسی تکثر و مسئلة تغییر میتوان به‌عنوان فلسفة «تفاوت» و «شدن» تعبیر نمود و فهم دیگری در روابط بینالملل مستلزم نگرش بر مبنای چنین نظریهای در فلسفة علم است. فلسفة تفاوت و شدن در قالب هستیشناسی رئالیستی و دیالکتیک، بنیان تمام سنتهای غالب دربارة مفهومبندی بین خود و دیگری و سایر مفاهیم در روابط بینالملل را درهم میشکند و دیگربودگی یا نااینهمانی را در تعریف هستی احیا میکند. نااینهمانی موجب رهایی دیگری از سلطة معرفت میشود و دیالکتیک نیز با فرایند نفی بین حضور/ غیاب یا وجود/ ناوجود، هستی را از ایستایی می‌رهاند. این امر به فهم متفاوتی از دیگری میانجامد و نباید هیچ معرفت و ماهیت ثابتی بر هستی یا دیگری تصور نمود. هستی برساختة ذهن نیست، بلکه معرفت ما، محصول اجتماعی است و به دلیل لایهبندی بودن واقعیت، شناخت ما از هستی نسبی است و هرچند معرفت بسته به شرایط زمانی و مکانی تغییر میکند، تغییر هستی بدون معرفت ما در یک فرایند شدن دچار تغییر میشود. رئالیسم انتقادی دیالکتیکی، «تفاوت» را رئالیستی و مستقل از ذهن میداند و «شدن» را بر مبنای دیالکتیک بهمثابة سازوکار تغییر میداند.
منابع
بلیکی، نورمن (1396) طراحی پژوهشهای اجتماعی، ترجمه حسن چاوشیان، چاپ یازدهم، تهران، نشرنی.
حقیقت، سید صادق (1387) روششناسی علوم سیاسی، چاپ دوم، قم، سازمان انتشارات دانشگاه مفید.
دهقانی فیروزآبادی، سید جلال (1394) نظریهها و فرانظریهها در روابط بینالملل، تهران، مخاطب.
سارتر، ژانپل (1389) هستی و نیستی: پدیدهشناسی عالم هستی، ترجمه عنایت‌اللّه شکیباپور، تهران، دنیای کتاب.
سیدامامی، کاووس (1387) پژوهش در علوم سیاسی، چاپ دوم، تهران، دانشگاه امام صادق(ع).
چرنوف، فرد (1388) نظریه و زیرنظریه در روابط بینالملل: مفاهیم و تفسیرهای متعارض، ترجمه علیرضا طیب، تهران، نشرنی.
لِیسنس، آنتونی (1401) نظریة انتقادی رابرت کاکس: فراری یا پیشوای خلوت‌نشین؟، ترجمه حسین سلیمی و رامز محمودی، تهران، ابرار معاصر.
لویناس، امانوئل (1399) زمان و دیگری، ترجمه سمیرا رشیدپور، تهران، نشرنی.
مشیرزاده، حمیرا و حیدرعلی مسعودی (1396) «تکوین دیگری در میان دانشپژوهان روابط بینالملل در ایران»، فصلنامة سیاست جهانی، دورة ششم، شمارة دوم، صص 7-31.
ونت، الکساندر (1386) نظریة اجتماعی سیاست بینالملل، ترجمه حمیرا مشیرزاده، چاپ دوم، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بینالمللی.
هایدگر، مارتین (1386) هستی و زمان، ترجمه سیاوش جمادی، تهران، ققنوس.
هگل، گئورگ ویلهلم فریدریش (1399) پدیدارشناسی روح، ترجمه محمدمهدی اردبیلی، سید مسعود حسینی، تهران، نشرنی.
هوسرل، ادموند (1381) تأملات دکارتی: مقدمهای بر پدیدهشناسی، ترجمه عبدالکریم رشیدیان، تهران، نشرنی.
Archer, Margaret; Bhaskar, Roy; Collier, Andrew; Lawson, Tony and Norrie, Alan, (Eds) (1998) Critical Realism: Essential Readings. New York: Routledge.
Ash, Steve (2022). Explaining Morality: Critical Realism and Moral Questions, New York: Routledge.
Bagley, Christopher; Sawyerr, Alice & Abubaker, Mahmoud (2016) “Dialectical Critical Realism: Grounded Values and Reflexivity in Social Science Research”, Advances in Applied Sociology, Vol.6, No.12, pp.400-419.
Bhaskar, Roy (1998) “Dialectical Critical Realism and Ethics”, in Margaret Arche, Roy Bhaska, Andrew Collier, Tony Lawson and Alan Norrie, eds., Critical Realism: Essential Readings. New York: Routledge.
--------------- (2000) From East to West: Odyssey of a Soul. London, Routledge.
--------------- (2008a) Dialectic: The Puls of Freedom. New York, Routledge.
Bhaskar, Roy (2008b) A Realist Theory of Science. New York, Routledge.
--------------- (2009). Scientific Realism and Human Emancipation, New York, routledge.
--------------- (2010a) “Contexts of Interdisciplinarity: Interdisciplinarity and Climate Change”, in Roy Bhaskar, Cheryl Frank, Karl Georg Høyer, Petter Næss and Jenneth Parker, eds., Interdisciplinarity and Climate Change: Transforming Knowledge and Practice for Our Global Future New York, Routledge.
---------------- (2010b) Plato etc.: Problems of Philosophy and Their Resolution, New York, Routledge.
---------------- (2012a) Philsophy of Meta-reality: creativity, love, and freedom. New York, Routledge.
---------------- (2012b) Reflections on MetaReality: Transcendence, Emancipation and Everyday Life. New York, Routledge.
---------------- (2012c) From Science to Emancipation: Alienation and the Actuality of Enlightenment, New York, Routledge.
---------------- (2016) Enlightened Common Sense: The Philosophy of Critical Realism. New York, Routledge.
Bhaskar, Roy; Danermark, Berth and Price, Leigh (2018) Interdisciplinarity and Wellbeing: A Critical Realist General Theory of Interdisciplinarity, New York, Routledge.
Buitrago, Sybille Reinke de and Resende, Erica (2019) “The Politics of Otherness: Illustrating the Identity/Alterity Nexus and Othering in IR”, in Jenny Edkins, ed., Handbook of Critical International Relations, New York, Routledge.
Brown, Andrew; Slater, Gary and Spencer, David A. (2002) “Driven to Abstraction? Critical Realism and the Search for the 'Inner Connection' of Social Phenomena”, Cambridge Journal of Economics, Vol.26, No.6, pp.773-788.
Callinicos, Alex (2008) “Critical Realism and Beyond: Roy Bhaskar’s Dialectic”, in Jacques Bidet and Stathis Kouvelakis, eds., in Critical Companion to Contemporary Marxism (Volume 16), Netherlands, Brill Publishers.
Danermark, Berth; Ekström, Mats; Jakobsen, Liselotte and Karlsson, Jan Ch. (2002) Explaining Society: Critical Realism in the Social Sciences, London, Routledge.
Dean, Kathryn (2004) “Laclau and Mouffe and the Discursive Turn: The Gains and the Losses”, in Jonathan Joseph, John Michael Roberts, eds., Realism Discourse and Deconstruction, USA and Canada, Routledge.
Edkins, Jenny (2019) Handbook of Critical International Relations. New York: Routledge.
Fluck, Matthew (2010) “Truth, Values and the Value of Truth in Critical International Relations Theory”, Millennium: Journal of International Studies, Volume.39, Issue.2, pp.259-278,
Gerrits, Lasse M. & Verweij, Stefan (2013) “Critical Realism as a Meta-Framework for Understanding the Relationships between Complexity and Qualitative Comparative Analysis”, Journal of Critical Realism, 12 (2), pp.166-182.
Gorski, Philip S. (2013) “What is Critical Realism? And Why Should You Care? ”, Contemporary Sociology: A Journal of Reviews, Vol.42, No.5, pp.658-670.
Gunnarsson, Lena (2020) “Why We Keep Separating the Inseparable: Dialecticising Intersectionality”, in Michiel van Ingen, Steph Grohmann and Lena Gunnarsson, eds., Critical Realism, Feminism, and Gender: A Reader. New York, Routledge.
Hall, Rodney B (2001) “Applying the “Self/Other” Nexus in International Relations”, International Studies Review, Volume.3, Issue.1, pp.101-111.
Hartwig, Mervyn (2015). “Roy Bhaskar (1944–2014)”, the Economic and Labour Relations Review, Volume.26, Issue.1, pp.162–163.
Hesketh, Anthony and Fleetwood, Steve (2006) “Beyond Measuring the Human Resources Management–Organizational Performance Link: Applying Critical Realist Meta-Theory”, Organization, Vol.13, Issue.5, pp.677-699.
Høyer, Karl Georg (2010) “Technological Idealism: the Case of the Thorium Fuel Cycle”, in Roy Bhaskar, Cheryl Frank, Karl Georg Høyer, Petter Næss and Jenneth Parker, eds., Interdisciplinarity and Climate Change: Transforming Knowledge and Practice for our Global Future. New York, Routledge.
Judd, Donald (2003) Critical Realism and Composition Theory, London: Routledge.
Kavalski, Emilian (2018) the Guanxi of Relational International Theory, New York, Routledge.
Koopmans, Erica and Schiller, Catharine Understanding Causation in Healthcare: An Introduction to Critical Realism, Qualitative Health Research, Volume 32, Issue 8-9, pp.1207-1214.
López, José (2003) “Critical Realism: The Difference it makes, in Theory”, in by Justin Cruickshank, ed., Critical Realism: the Difference it Makes, New York, Routledge.
Luongo, Ben (2020) Critical realism in international relations, in Handbook of Critical International Relations. Edited by Steven C. Roach, USA and UK: Edward Elgar Publishing.
Lupovici, Amir (2013) “Me and the Other in International Relations: An Alternative Pluralist International Relations”, International Studies Perspectives, Vol.14, No.3, pp.235-254.
MacLennan, Gary and Thomas, Peter (2003) “Cultural Studies: Towards a Realist Intervention”, in Justin Cruickshank, ed., Critical Realism: the Difference it makes, New York, Routledge.
Menon, Tarun (2015) “Roy Bhaskar”, Social Scientist, Vol.43, No.1/2, pp. 83-86.
Nellhaus, Tobin (2010) Theatre, Communication, Critical Realism, New York, Palgrave Macmillan.
Neumann, Iver (1995) Collective Identity Formation: Self and Other in International Relations, Italy, European University Institute.
Nicholson, John D; Brennan, Ross and Gerald Midgley (2014) “Gaining access to agency and structure in industrial marketing theory: A critical pluralist approach”, Marketing Theory, Vol.14, Issue.4, pp.1-22.
-------------- (2010) Dialectic and Difference: Dialectical Critical Realism and the Grounds of Justice, New York, Routledge.
-------------- (2024) “Dialectical Critical Realism, Complexity and the Psychology of Blame”, Journal for the Theory of Social Behaviour, pp.1–18.
Nordin, Astrid H. M. and Smith, Graham M. (2019) Relating self and other in Chinese and Western thought, Cambridge Review of International Affairs, Vol. 0, No. 0, 1–18.
Nunez, Iskra (2012) Critical Realist Activity Theory, a Thesis Submitted for the Degree of Doctor of Philosophy (Doctoral Thesis), University of London Institute of Education, United Kingdom.
--------------- (2023) “On Integral Theory: an Exercise in Dialectical Critical Realism”, Journal of Critical Realism, Vol.22, N0.3, pp.431–444.
Odysseos, Louiza (2007) the Subject of Coexistence: Otherness in International Relations. United States of America: University of Minnesota Press.
Oliver, Alexandra (2014) Critical Realism in Contemporary Art (Doctoral Thesis), Dietrich School of Arts and Science: University of Pittsburgh, USA.
Pârvulescu, Radu Andrei (2020) “Roy Bhaskar’s Core Critical Realism and the Philosophy of Nancy Cartwright: Common Ground”, Science Letter, 15 march.
Patomaki, Heikki (2002) After International Relations: Critical realism and the (re)construction of world politics, New York, Routledge.
Prandini, Riccardo (2011) “Transcendental Realism and Critical Naturalism in Roy Bhaskar: the Return of Ontology in Scientific Social Research”, in Andrea M. Maccarini, Emmanuele Morandi and Riccardo Prandini, eds., Sociological realism. New York: Routledge.
Rumelili, Bahar (2007) Constructing Regional Community and Order in Europe and Southeast Asia, New York, Palgrave Macmillan.
Sawyerr, Alice Akoshia Ayikaaley and Bagley, Christpher Adam (2017) Equality and Ethnic Identities. Rotterdam: Sense Publishers.
Scambler, Graham and Scambler, Sasha (2015) “Theorizing Health Inequalities: The Untapped Potential of Dialectical Critical Realism”, Social Theory & Health, Vol.13, Issue.3/4, pp.340–354.
Scauso, Marcos S. (2021). Intersectional Decoloniality Reimagining International Relations and the Problem of Difference, New York, Routledge.
Schreiber, D. A. (2015) Joined-up Knowledge for a Joined-up World: Critical Realism, Philosophy of Meta-reality and the Emancipation in/of Anthropological Spirituality, an Exploration of Confluence (Dissertation), University of South Africa, Pretoria.
Scott, David and Bhaskar, Roy (2015) Roy Bhaskar: A Theory of Education. New York: Springer.
Shih, Chih-yu; Huang, Chiung-chiu; Yeophantong, Pichamon; Bunskoek, Raoul; Ikeda, Josuke; Hwang, Yih-Jye; Wang, Hung-jen; Chang, Chih-yun and Chen, Ching-chang, (2019) China and International Theory: The Balance of Relationships, New York, Routledge.
Skinner, Quentin (2002) Visions of Politics: Regarding Method (Volume 1): Cambridge: Cambridge University Press.
Tsygankov, Andrei p. (2008) “Self and Other in International Relations Theory: Learning from Russian Civilizational Debates”, International Studies Review, Volume.10, Issue.4, pp.762-775.
Vandenberghe, Frederic (2014) what's Critical about Critical Realism: essays in Reconstructive Social Theory. New York: Routledge.
---------------------------- (2015) “In memoriam Roy Bhaskar (1944–2014)”, European Journal of Social Theory, 18(1), pp.112–114.
Vukasović, Dejana (2018) “European Union and otherness: The case of Balkans”, Sprawy Narodowościowe, 50(1-2).
Wilson, Stacey-Ann (2012) “Reconstructing the Other in Post-Colonial International Relations: A Look at South-South Cooperation and Indigenous Globalism”, in Sybille Reinke de Buitrago, ed., portraying the other in International Relations. UK: Cambridge Scholars Publishing.
Yalvaç, Faruk (2014) “Approaches to Turkish Foreign Policy: A Critical Realist Analysis”, Turkish Studies, Vol.15, No.1, pp.117-138.
Zhang, Tong (2023) “Critical Realism: A Critical Evaluation”, Social Epistemology, Vol.37, No.1, pp.15-29.
[1] . ایــن مقالــه برگرفتــه از رســاله دکتــری رامز محمودی بــا عنــوان «دیالکتیک و تفاوت: ماهیت فهم و رفتار در مقابل «دیگری» از منظر رئالیسم انتقادی دیالکتیکی در روابط بینالملل معاصر» اســت کــه زیــر نظر دکتر حسین سلیمی (استاد راهنما)، دکتر سیدجلال دهقانی فیروزآبادی (استاد مشاور) و دکتر اصغر کیوان حسینی (استاد مشاور) در دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبائی نگاشته شده است.
[2] * نویسنده مسئول: استاد تمام روابط بینالملل دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران hoseinsalimi@yahoo.com
[3] ** دانشجوی دکتری روابط بینالملل دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران mahmoodi.ramez@yahoo.com
[4] . Roy Bhaskar
[5] . James Der Derian
[6] . Lupovici
[7] . Neumann
[8] . Shih
[9] . balance of relationships
[10] Nordin & Smith
[11] . Scauso
[12] . Intersectional Decoloniality
[13] . Hall
[14] . Rumelili
[15] . Odysseos
[16] . Selfhood
[17] . Quentin Skinner
[18] . fifth great debate
[19] . Craig N. Murphy
[20] . difference
[21] . becoming
[22] . Epistemic fallacy
[23] . Transitive
[24] . Intransitive
[25] . Metacritical dimension
[26] . Theory-laden
[27] . The empirical
[28] . The actual
[29] . The real
[30] . The empirical
[31] . The actual
[32] . The real
[33] . ontological realism
[34] . epistemological relativism
[35] . judgemental rationalism
[36] . transcendental reality
[37] . incommensurability
[38] . anthropocentricity
[39] . nothingness
[40] . Identity thinking
[41] . negativity
[42] . negativity
[43] . hermetic
[44] . teleological
[45] . emancipatory socialism
[46] . Rom Harre
[47] . Xavier Guillaume
[48] . identity/alterity nexus
[49] . Discourses of alterity
[50] . ethnomethodology
[51] . thematisation
