میراث آبی و ساختاردهی شهری: تحلیل نقش قنوات در تکوین شهرهای نائین، یزد و گناباد
محورهای موضوعی :
نگار حسني فخرآبادي
1
,
محمدحسین حسنی فخرآبادی
2
1 - کارشناسی ارشد مطالعات معماری، گروه مطالعات معماری، دانشکده معماری، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران.
2 - واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
کلید واژه: قنات, شهرهای ایرانی اسلامی, سازمان فضایی شهری, تاریخچه آب‌رسانی, ساختار شهری.,
چکیده مقاله :
با افزایش جمعیت و پیشرفت تمدن در ایران باستان، ایرانیان دست به ابتکار جدیدی برای کاهش رقابت در مصرف آب زدند که به آن کاریز یا قنات می‌گویند. این اختراع که در نوع خود در دنیا بی نظیر است، آب را بدون هزینه و انرژی منتقل کرده و دشت های مسطح مناسب کشاورزی را به منطقه‌ای برای تولید، برقراری آرامش و امنیت تبدیل کرده و در حال حاضر عامل اصلی زندگی در کویر است. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی در پی تحلیل نقش قنات‌ها در شکل‌گیری شهرهای تاریخی به لحاظ کالبدی می‌باشد. یافته‌ها حاکی از آن است که به لحاظ تاریخی وجود قنات به هـزاره دوم پیش از میلاد در محدوده آذربایجـان غربی ایران و شرق ترکیه امروزي باز می‌گردد. اولین قنات‌ها در ایران در ناحیه شمال غرب ایران شکل گرفته و سپس به نواحی داخلی فلات مرکزی راه یافته است. همچنین به لحاظ کالبدی، وجود قنات جریان اصلی شهر را تحت تأثیر قرار می‌دهد. تأثیر بر مکان‌یابی و انتخاب محل استقرار، شکل‌گیری شریان‌های ارتباطی در مقیاس‌های مختلف و شکل‌گیری بناها و فضاهای معماری موردنیاز سکونتگاه از عوامل اصلی تحت تأثیر شریان های اصلی قنات هاست. اتصال «اج» ها و شاخه‌ها به یکدیگر موجب تشکیل قنات گشته و باغ‌ها، فضاهای سکونتی و عملکردهای اصلی شهری در راستای شاخه‌ها شکل گرفته و در انتها به مادر چاه قنات متصل می‌شود. در واقع ساختار قنات به شيوه‌اي است که از مادرچاه تا مظهر، کوره قنات و ميله چاه بر حسب شرايط در مسيري از چند کيلومتر تا چند ده کيلو متر امتداد می‌يابد که در اين مسير ممكن است از مسير مزارع، باغات و روستاهاي متعددي عبور نمايد تا به محل مورد نظر برسد.
With the increase in population and the advancement in civilization in ancient Iran, Iranians developed a unique innovation to minimize competition for water consumption, known as Kariz or Qanat. This invention, unparalleled in its kind worldwide, transfers water without cost and energy, transforming flat plains suitable for agriculture into areas for production, tranquility, and security, and currently serving as a fundamental element of life in arid regions. This research employs a descriptive-analytical method to analyze the role of qanats in the formation of primitive cities from a spatial perspective. The findings indicate that historically, the existence of qanats dates back to the second millennium BC in the region of West Azerbaijan in Iran and present-day eastern Turkey. The first qanats in Iran were developed in the northwest of the country and later spread to the central plateau. Physically, the presence of qanats significantly influences the urban structure. It affects site selection and location, the creation of communication networks at various scales, and the formation of buildings and architectural spaces necessary for settlements. The connections between qanat branches lead to the development of gardens, residential spaces, and essential urban functions, all of which ultimately connect to the primary qanat well.
1- اردلان، نادر؛ و بختیار، لاله(1390). حس وحدت (نقش سنت در معماري ایرانی). ترجمه ونداد جلیلی. تهران: علم معمار.
2- اومستد، آلبرت تن آیک(1357). تاریخ شاهنشاهی هخامنشی. ترجمه محمد مقدم. تهران: امیرکبیر.
3- بحرینی، سید حسین(۱۳۸۸). طراحی شهری معاصر. تهران: دانشگاه تهران.
4- برزگر، محمدرضا(۱۳۸۲). شهرسازی و ساخت اصلی شهر. شیراز: کوشا مهر.
5- برهمند، غلامرضا(۱۳۸۷). درآمدی بر سیر تاریخی پدیده قنات و نقش تمدنی آن در نجد ایران. مسکویه، 2(8)، 7-32.
6- بهنیا، عبدالکریم(۱۳۶۷). قنات‌سازی و قنات‌داری در ایران. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
7- بهنیاء، عبدالکریم(1379). قنات سازی و قنات داری. تهران: مرکز نشر دانشگاهی
8- بوزرجمهری، خدیجه؛ و خاتمی، سیده سمیه(1397). بازشناسی قنات، راهگشای توسعه پایدار در «تمدن کاریزی»، مطالعه موردی: قنات زارچ، استان یزد. آب و توسعه پایدار، 5(1)، 123-132. doi:10.22067/JWSD.V5I1.63168
9- پاپلی یزدی، محمدحسین؛ و لباف خانیکی، مجید(۱۳۷۹). نقش قنات در شکل‌گیری تمدن‌ها و نظریه پایداری فرهنگ و تمدن کاریزی. در مجموعه مقالات همایش بین‌المللی قنات. یزد.
10- توسلی، محمود؛ و بنیادی، ناصر(۱۳۷۱). طراحی فضای شهری: فضاهای شهری و جایگاه آن‌ها در زندگی و سیمای شهری. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران.
11- جمعه¬پور، محمود(۱۳۸۵). کاریز دستاورد دانش و فرهنگ بومی زیستگاه‌های کرانه‌های کویر. فصلنامه علوم اجتماعی، 13(33)، 27-64. dor:20.1001.1.17351162.1385.13.33.2.0
12- حائری، محمدرضا(1386). قنات در ایران. تهران: دفتر پژوهش¬های فرهنگی.
13- حبیبی، کیومرث؛ یوسفی نوید، مجید؛ و محمدی، کمال(۱۳۹۴). نقش قنوات در هویت‌بخشی به شهرهای ایرانی-اسلامی؛ مطالعه موردی: شهر همدان. پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 6(23)، 169-184.
14- حمیدی، ملیحه؛ حبیبی، سید محسن؛ و سلیمی، جواد(1376). استخوان‌بندی شهر تهران. تهران: معاونت فنی و عمرانی شهرداری تهران.
15- خیرآبادی، مسعود(۱۳۷۶). شهرهای ایران. ترجمه حسین حاتمی‌نژاد و عزت¬الله مافی. مشهد: نشر نیکا.
16- دهقانپورفراشاه، سعیده؛ مینایی¬فر، امیرعباس؛ دهقانپورفراشاه، محمدحسین؛ و اصالنی، احسان(۱۳۹۷). نقش تاریخی قنات در توسعه فضای سبز شهرهای اقلیم گرم و خشک ایران. در کنفرانس ملی قنات، میراث ماندگار و آب، دانشگاه پیام نور استان یزد.
17- دیاکونوف، ایگور میخایلوویچ(1380). تاریخ ایران باستان. ترجمه روحی ارباب. تهران: علمی و فرهنگی.
18- رامشت، محمدحسین(1380). دریاچه¬های چهارم بستر تبلور و گسترش مدنیت در ایران. فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، 15، 13-38.
19- رنجبرنائینی، سعیده؛ گرشاسبی، پرویز؛ و چترسیماب، زهرا(1396). مقایسه نقش قنوات، چاه‌ها و چشمه‌ها در تخلیه سفره‌های زیرزمینی در حوزه آبخیز اصلی کشور. آبخوان و قنا، 1(1)، 38-49. doi:10.22077/jaaq.2017.639
20- زیاری، کرامت‌الله(1379). تکنیک قنات و نقش آن در شکل‌گیری و توسعه اولیه سکونتگاه ایران. دانشور پزشکی، 7(28)، 81-90.
21- زیاری، کرامت¬اله(1379). تکنیک قنات و نقش آن در شکل¬گیری و توسعه اولیه سکونتگاه¬های ایران. دانشور پزشکی، 7(28)، 81-90.
22- سعیدی، عباس(۱۳۶۷). چشم‌انداز قنات/چشم‌انداز چاه: یک بررسی تطبیقی. رشد آموزش جغرافیا، ۱۶، 1-18.
23- سلطانی محمدی، مهد (1396). مطالعه تأثیرات قنات بر ساختار کالبدی بافت محمدیه نائین. دوفصلنامه علمی معماری اقلیم گرم و خشک، 5(6)، 97-115. doi:10.29252/SMB.5.6.97
24- سلطانی محمدی، مهدی؛ و یوسفی، یوسف(1397). بازشناسی اثر قنات بر سکونتگاه¬های منطقه مرکزی ایران (مطالعه موردی: روستای محمدیه نائین). فصلنامه مسکن و محیط روستا، 37(164)، 101-114. doi:10.22034/37.164.101
25- سلطانی، علی؛ و نامداریان، احمدعلی(1398). تحلیل نقش فضاهای شهری در دستیابی به توسعه پایدار شهرها، تبیین پارادایم ارتباط. باغ نظر، 8(18)، 3-12.
26- سمسار یزدی، علی‌اصغر(۱۳۸۹). تدوین تجربیات خبرگان قنات. تهران: انتشارات سازمان مدیریت منابع آب ایران.
27- سمسار یزدی، علی¬اصغر؛ و چراغی، زهره(۱۳۸۱). بررسی جنبه‌های فنی و تاریخی قنات وقف‌آباد. در مجموعه مقالات همایش بین‌المللی انسان و آب. تهران: پژوهشکده مردم‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.
28- سمساریزدی، علی‌اصغر؛ و کریمیان، آمنه(1396). بازنمایی قنات وقف‌آباد یزد در منظر شهری سده‌های هشتم و چهاردهم هجری شمسی. فصلنامه علمی ترویجی اثر، 38(79)، 29-46.
29- عباسی، فریبرز؛ بهراملو، رضا؛ ذوالفقاران، اردلان؛ و نادری، نادر(۱۳۹۳). بررسی مسائل فنی و بهره‌برداری از تعدادی از قنات‌های استان‌های خراسان رضوی، همدان و سمنان. مجله تحقیقات آب و خاک ایران، ۴۴(۴)، ۳۲۹-۳۳۸. doi:10.22059/IJSWR.2013.50405
30- فداکار داورانی، محمدمهدی(۱۳۸۸). قنات و سرمایه اجتماعی. فصلنامه برنامه‌ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، ۱(۱)، 149-189. doi:10.22054/qjsd.2010.5696
31- فراي، ریچاردنلسون(۱۳۷۳). میراث باستانی ایران. ترجمه مسعود رجب‌نیا. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی (آموزش انقلاب اسلامی)
32- قبادیان، عطاء¬الله(۱۳۶۱). سیمای طبیعی استان یزد در ارتباط با مسائل کویری. یزد: استانداری یزد.
33- قبادیانی، ناصرخسرو(۱۳۵۶). سفرنامه ناصرخسرو. تهران: کتاب‌فروشی زوار.
34- قدس، حسین؛ اصغرزاده، علی؛ و ملکی، مجید(1394). بازشناسی پدیده قنات از دریچه سازمان‌ها نمونه موردی: روستای بیابانک. فصلنامه مسکن و محیط روستا، 34(150)، 71-88.
35- گوبلو، هانری(۱۳۷۱). قنات فنی برای دستیابی به آب، ترجمه ابوالحسن سرو مقدم و محمدحسین پاپلی یزدي. مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی.
36- گیرشمن، رومن(۱۳۶۴). ایران از آغاز تا اسلام. ترجمه محمد معین. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. (آموزش انقلاب اسلامی)
37- لباف خـانیکی، رجبعلی(۱۳۸۳). گناباد خاستگاه حماسه‌های پنهان. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
38- لباف خانیکی، رجبعلی. (1379). جایگاه تاریخی قنات قصبه گناباد. در مجموعه مقالات قنات (جلد 1). تهران: سازمان سازندگی و آموزش وزارت نیرو.
39- لباف خانیکی، رجبعلی؛ و بشاش کنزق، رسول(۱۳۷۳). سنگ‌نگاره لاخ مزار بیرجند. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
40- میرجعفری، حسین؛ االله¬یاری، فریدون؛ بهنیا، عبدالکریم؛ و چراغی، زهره(۱۳۸۸). بررسی نظریه خاستگاه قنات در ایران. فصلنامه علمی پژوهشی علوم انسانی تاریخ اسلام و ایران، 2(77)، 79-102.
41- نژاد ابراهیمی، احد؛ کی¬نژاد، محمدعلی؛ و حیدری، محمدجواد(1400). تحلیلی بر نقش قنات سرچشمه در تحولات ساختار فضایی شهر زنجان در عصر قاجار. آمایش جغرافیایی فضا، 11(40)، 103-118. 10.30488/GPS.2020.209263.3138doi:
42- ویسی، هادی(۱۴۰۰). بحران آب در فلات مرکزی و ضرورت‌های توجه به سرمایه دانش بومی قنات در ایران. فصلنامه جغرافیا، ۱۸(۶۷)، ۱۰۴-۱۱۶. dor:20.1001.1.27172996.1399.18.4.8.9
43- یاسی، مهدی(1395). مرمت، شبیه‌سازی و نوآوري سازه‌هاي بدیع آبی: راهگشای میراث آیندگان ایران. مهندسی و مدیریت ساخت، 1(3)، 24-27.
44- یاکوبوسکی، آ.ی.؛ و پیگولوسکایا، نیناویکتوروونا(۱۳۶3). تاریخ ایران (از دوران باستان تا پایان سده هجده میلادی). ترجمه کریم کشاورز. تهران: انتشارات پیام.
45- یزدیان، مهدی؛ ردایی، مهجبین؛ و زکی‌زاده، حسین(۱۳۹۸). تحقق امنیت آبی در سازه‌های آبی تاریخی شهرهای کویری (مطالعه موردی: شهر یزد). مطالعات علوم محیط‌زیست، ۴(۲)، ۱۵۱۲-۱۵۲۲.
46- یزدیان، مهدی؛ و ردایی، مهجبین(1398). تبیین سیستم مدیریت پایدار منابع آب با تأکید بر ارزش‌هاي نهفته در سازه‌هاي آبی تاریخی. محیط‌زیست و مهندسی آب، 5(3)، 186-199. doi:10.22034/jewe.2019.191641.1325
47- Beaumont, P. (1968). Qanats on the varamin plain, Iran. Transactions of the institute of British geographers, 169-179. doi:10.2307/621400
48- Ghafaripour, H. (1991). Investigation of a critical plain, Isin plain. State Water Resources Bulletin, Water Resources Research Organization.
49- Labbaf Khaneiki, M., & Semsar Yazdi, A. (2015). Qanat tourism. International Center on Qanats and Historic Hydraulic Structures (ICQHS), Iran Water Resources Management Company.
50- Lightfoot, D. R. (1997). Qanats in the Levant: hydraulic technology at the periphery of early empires. Technology and culture, 38(2), 432-451. doi:10.1353/tech.1997.0109
51- Mahdavi, M., & Anderson, E. W. (1983). The water‐supply system in the margin of Dasht‐e‐Kawir (central Iran). British Journal of Middle Eastern Studies, 10(2), 131-147. doi:10.1080/13530198308705374
52- Scholz, J. T. (2010). Educating the reflective practitioner: Toward a new design for teaching and learning in the professions. San Francisco, CA: Jossey-Bass.
53- Scott, C. A., Meza, F. J., Varady, R. G., Tiessen, H., McEvoy, J., Garfin, G. M., ... & Montaña, E. (2013). Water security and adaptive management in the arid Americas. Annals of the Association of American Geographers, 103(2), 280-289. doi:10.1080/00045608.2013.754660
