دگرگونی صورت و معنا در گونه ادبی خمریه و ساقی‌نامه
محورهای موضوعی : پژوهشهای ادبیات کلاسیک ایرانسمیه خورشیدی 1 * , احمد رضایی جمکرانی 2
1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبيات فارسي، دانشگاه قم، قم، ایران
2 - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه قم، قم، ایران
کلید واژه: خمریه, ساقی‌نامه, دگرگونی, صورت و معنا.,
چکیده مقاله :
ساقی‌نامه، یکی از انواع شعری است که در دامان شعر غنایی زاده شد. این گونۀ ادبی با دگرگونی و تنوع در ساختار شکلی و محتوایی، در ادوار مختلف بسط یافته، درونمایه‌های تازه‌ای از قبیل موضوعات عرفانی، مسائل سیاسی، انتقادی و اعتراضی مورد توجه شاعران قرار گرفت. مطالعۀ ساقی‌نامه‌ها نشان می‌دهد که این گونه ادبی باید حاصل دگرگونی در صورت و محتوای خمریه باشد. پس از آن، دستگاه‌های مختلف زبانی، بلاغی و فکری ساقی‌نامه نیز در بستر تحولات تاریخی تغییر کرده و عنصر غالب آن در فرم و محتوى دیگرگون شده است. از این‌رو در پژوهش حاضر، ابتدا به بررسی ریشه و زایش ساقی‌نامه از دل خمریه به عنوان یک گونه ادبی پرداخته‌ایم. پس از آن با مقایسه نشانه‌های پرکاربرد خمریه و ساقی‌نامه در دستگاه‌های زبانی و بلاغی و فکری، تحول گونه ساقی‌نامه، با روش توصیفی- تحلیلی از طریق استقرار از ابتدا تاکنون بررسی شده است. حاصل پژوهش نشان می‌دهد که ساقی‌نامه‌های اولیه با تأسی از خمریه و نشانه‌های زبانیِ اغتنام فرصت و الفاظ باده‌گساری آغاز شده، با تحولات اجتماعی و فرهنگی و دینی به‌تدریج لایه‌های معنایی متفاوتی (تمثیلی، عرفانی، رمزی، سیاسی) یافته و در نتیجه ساختار نوع ادبی خمریه در روند تاریخی خود به ساقی‌نامه منتهی شده است.
The transformation of form and meaning
in the literary genre of Khamriyeh and Saqinameh
Somayyeh Khorshidi *
Ahmad Rezaei Jamkarani **
Saqinameh is a form of poetry that originated within the genre of lyrical poetry. This type of literature has evolved with changes in form and content, introducing new themes such as mystical, political, critical, and protest issues in different periods. It appears that Saqinameh was merely a transformation in the form and content of Khamriyeh. From these formal and content transformations, various linguistic, rhetorical, and intellectual devices of Saqinameh have also evolved in the context of historical developments, and their dominant element has changed form and content. In this study, the author first explored the origin and development of Saqinameh as a literary genre, comparing the linguistic, rhetorical, and intellectual elements of Khamriyeh and Saqinameh. The evolution of Saqinameh was investigated using an inductive-analytical method from its inception to the present day. The research results indicate that the literary genre of Khamriah evolved, eventually leading to the development of Saqinameh. Early Saqinameh were influenced by Khamriyeh and incorporated linguistic elements related to seizing opportunities and the words of the wind. Over time, these works became intertwined with social, cultural, and religious developments, and they came to convey various meanings, including allegorical, mystical, and political interpretations.
Keywords: Khamriyeh, Saqinameh, Transformation, Literary genre.
Introduction
The *Sāqī-nāmeh* (Cupbearer’s Ode) is an evolved form of the
*khamriyāt* (wine poetry), which originally emerged in Arabic literature and later found its way into Persian poetry. Over time, the early wine poems transformed into *sāqī-nāmeh*, undergoing significant changes not only in form but also in meaning. These shifts in meaning, across different historical periods, reflect how the personal concerns of poets expanded to encompass broader reflection. As a result, the vivid, sensual imagery of early wine poetry gradually gave way to more philosophical, mystical, social, and political undertones under the influence of deeper intellectual currents. Despite these numerous transformations, wine and its associated elements have remained the central focus of this literary form, regardless of its underlying themes.
Literature Review
In this study, the approach is to examine both form and meaning in *Khamriyeh * and *sāqī-nāmeh* poetry through the evolution of their core element—namely, the term *bādeh* (wine) and its related expressions. Analyzing the linguistic and rhetorical devices in both genres helps uncover the surface structure, while delving into the semantic layers of these terms reveals the impact of political and social developments on the poets’ perspectives, especially in the *sāqī-nāmeh*.
Discussion
Structurally, *sāqī-nāmeh* poetry, by blending themes of wine poetry with philosophical and mystical discourse, offered a creative platform for poets. Initially appearing as part of larger poems (*non-independent sāqī-nāmeh*), it later emerged as a distinct genre (*independent sāqī-nāmeh*). This genre progressed alongside *khamriyāt*, often using the *masnavī* form and the *motaqāreb* meter, which had traditionally been used for storytelling. However, due to growing ideological pressures and the stifling of free thought in later periods, the original aesthetic and hedonistic essence of *sāqī-nāmeh* was gradually altered. As social and political transformations intensified, this poetic form began to intertwine the poet’s inner lyrical world with external conflicts and realities, resulting in diverse variations such as allegorical, mystical, and socially critical *sāqī-nāmeh*s. The evolution of *Khamriyeh* into *sāqī-nāmeh* in Persian poetry reflects a shift in poets' worldview and literary aims. With the emergence of intellectual and cultural crises in later eras, a new outward form named *sāqī-nāmeh* was created, which significantly differed in structure, meaning, and discourse.
Conclusion
The *sāqī-nāmeh* genre, which began as an offshoot of wine poetry, eventually gained independence and can be categorized into three main types: early *sāqī-nāmeh*s, mystical *sāqī-nāmeh*s, and socially engaged *sāqī-nāmeh*s. Through changes in structure and content, it diverged from *Khamriat* and aligned more with rationalist and idealist thinking. A linguistic and rhetorical analysis of both genres reveals how *sāqī-nāmeh* gradually developed a unique identity in terms of poetic form and meter, while the vocabulary related to wine took on symbolic, mystical, or allegorical meanings. At first, descriptions were concrete and sensory-based, but over time, they acquired religious, mystical, and symbolic dimensions. This evolution shaped the nature of metaphors and similes in both genres and reflected unique ideological shifts. In particular, *sāqī-nāmeh* poetry mirrors diverse social attitudes, including critique, protest, rejection of dogmatic asceticism, and condemnation of hypocritical piety.
References
Ahmadi, Babak (1999) Structure and Interpretation of the Text, vol1. Tehran: Publication of the Nashre Markaz.
Biman, William (2014) The Language of Status and Power in Iran, translated by Reza Moghadamkia, Tehran: Ney Publications, Fourth Edition.
Payandeh, Hossein (2018) Literary Theory and Criticism: An Interdisciplinary Textbook, Vol. 1, Tehran: Samt.
TradeGill, Peter (2016) Social linguistics: An Introduction to Language and Society, Translated by Mohammad Tabatabaei, Tehran: Aghah.
Khayyam, Omar ibn Ibrahim (1387) Robaiyat, corrected by Mohammad Ali Foroughi and Qasim Ghani, edited by Bahauddin Khorramshahi, fifth edition, Tehran: Nahid.
Daam, Mahmoud (2002 Spring) (Literary genres) (Bulletin of the Journal of Humanities), No. 33.
Rezaei Ahmad (2014) Analysis and study of the structure of the Saqīnameh Bahar, Journal of Lyrical Literature, Year 12, No22, pp. 129-148.
Rudaki, Abu Abdollah Jafar ebn Mohammad (2019) corrected by Saeed Nafisi, Tehran: Guya Publications.
Shafiei Kadkani, Mohammad Reza (1977) Persian Literary and Poetry genres, Khrad and Kooshesh Magazine, Volume 4, 119 p.
Safa, Zabihullah (1985) History of Literature in Iran, Volume 5, Tehran Ferdos.
Safa, Zabihullah (1978) Treasure of Words, Volume 1, From Rudaki to Anvari, 6th Edition, Tehran: Tehran University.
Fotohi, Mahmoud (2003) Theory of Literary History, Tehran: Nazh Publications.
Fakhroz Zamani, Abdolnabi (1988) Tazkereh Meykhaneh, edited by Ahmad Golchin Maani, fifth edition, Tehran: Eqbal.
Farrokhi Sistani Ali ebn Joloogh (2001) Divan, edited by Seyyed Mohammad Dabir Siaghi, Tehran: Zovar
Kasaei Marvzi (2017) Corrections Department of Mohammad Baqer Najafzadeh, Tehran: Zovar.
Keykhai Farzaneh, Ahmadreza (1996) A study of mystical terms in the ghazals of Saadi and Hafez, Tehran, first edition, Tarbiat Moallem University Press.
Lahiji, Mohammad (1955) The Keys of Miracles in the Explanation of Gulshan-e-Raz, Tehran: Mahmoudi Bookstore.
Modaberi, Mahmoud (1931) Poets Without a Divan, Tehran: Fanos.
Mosharraf, Maryam (2012) (Background study of Khmrieh literature and its manifestations in Arabic and Old Persian poetry) Kohan Nameh e Adab Parsi, Year 3, No 2, pp. 101-120.
Manouchehri Damghani, Abul-Najm Ahmad ibn Qous (1984), Divan of poems, edited by Dr. Mohammad Dabirsiyaghi, 5th edition, Tehran: Zovar
Motaman, Zein al-Abedin (1934) Persian Poetry and Literature, second edition, Tehran: Zarrin.
Nezami Abu Muhammad Elias ben Yusuf (2009) Sharafname, edited by Vahid Dastgerdi with the help of Dr. Saeed Hamidian, 5th edition, Tehran Qatre.
Yaqoub Emile Badi, Michel Asi (1987) The Favorite Dictionary of Language and Literature, First Edition, Beirut, Dar ol-elm.
* Corresponding Author: Ph.D Student in Persian Language and Literature, University of Qom, Qom, Iran.
khorshidi13@gmail.com
** Professor, Department of Persian Language and Literature, University of Qom, Qom, Iran.
A52_2006@yahoo.com
پورجوادی، نصرالله (1387) باده عشق (پژوهشی در معنای باده در شعر عرفانی فارسی) تهران، کارنامه.
ترادگیل، پیتر (1395) زبان¬شناسی اجتماعی، درآمدي بر زبان و جامعه، ترجمۀ محمد طباطبایی، تهران، آگاه.
دارم، محمود (1381) «انواع ادبي»، پژوهشنامة مجلة علـوم انـساني، شماره ۳۳، بهار، صص 40-47.
رضایی، احمد (1393) «تحلیل و بررسی ساختار ساقی‌نامه بهار»، پژوهشنامه ادب غنایی، سال دوازدهم، شماره 22، صص 129-148.
رودکی، ابوعبدالله جعفر بن محمد (1398) دیوان، تصحیح سعید نفیسی، تهران، گویا.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1350) «انواع ادبی و شعر فارسی»، مجله خرد و کوشش، دوره چهارم، شماره ۱۱-۱۲، ص 119.
صفا، ذبیح الله (1364) تاريخ ادبيّات در ايران، ج 5، تهران، فردوس.
صفا، ذبیح الله (1378) تاریخ ادبیات در ایران، ج 2، تهران، فردوس صفا، ذبيح‌الله (1357) گنج سخن، جلد اوّل (از رودكی تا انوری)، چاپ ششم، تهران، دانشگاه تهران.
الفاخوری حنا (1368) تاریخ ادبیات زبان عربی، ترجمه عبدالمحمد آیتی، توس، تهران.
فخرالزّماني، عبدالنّبي (1367) تذکرة ميخانه، به اهتمام احمد گلچين معاني، چاپ پنجم، تهران، اقبال.
فرخی سیستانی، علی بن جولوغ (1380) دیوان، تصحیح سید محمد دبیر سیاقی، تهران، زوار.
فرهنگ فارسی، معین، ١٣٧٦ کسایی مروزی، مجدالدین ابوالحسن (1396) دیوان، تصحیح محمدباقر نجف‌زاده بارفروش، تهران، زوار.
گلچین معانی، احمد (1368) تذکره پیمانه؛ کتابخانه سنایی، تهران.
لاهيجي، محمّد (1337) مفاتيح الاعجاز في شرح گلشن راز، تهران، كتابفروشي محمودي.
لغت‌نامه دهخدا، ۱۳۷۳.
مدبری، محمود (1370) شاعران بی‌دیوان، تهران، پانوس.
مشرف، مریم (1391) «زمينه‌شناسي ادبيات خمري و جلوه‌هاي آن در شعر عربي و فارسي»، كهن‌نامة ادب پارسي، سال سوم، شمارة دوم، پاييز و زمستان، صص 101-120.
مصاحب، غلامحسین (۱۳۸1) دایره‌المعارف فارسی، تهران، امیرکبیر.
منوچهری دامغانی، ابوالنّجم احمد بن قوص (1392) ديوان اشعار، تصحيح دكتر محمّد دبيرسياقی، چـاپ پنجم، تهران، زوّار.
مؤتمن، زين¬العابدين (1364) شعر و ادب فارسي، چاپ دوم، تهران، زرّين.
نظامي، ابومحمّد الياس بن يوسف (1370) شرفنامه، تصحيح وحيد دستگردي، بـه كوشـش دكتـر سعيد حميديان، چاپ پنجم، تهران، قطره.
یعقوب، امیل بدیع و میشال عاصی (1987م) المعجم المفصل فی‌اللغه و الادب، الطبعه الولی، بیروت، دارالعلم.
