مفهوم خدا در کتاب‌العلل (کتاب الایضاح فی الخیر المحض لأرسطوطالیس)
محورهای موضوعی : ریشه‌شناسی مکاتب و آراء فلسفی در ادوار قدیم و جدید
حسن عباسی حسین‌آبادی
1
,
مستانه کاکائی
2
1 - دانشیار گروه فلسفه و حکمت اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
2 - دانش‌آموختۀ دکتری فلسفه، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران
کلید واژه: خدا, انیّت محض, علت نخستین, خیر محض, فراوجود, کتاب‌العلل,
چکیده مقاله :
کتاب العلل با عناوین کتاب خیر الأول و کتاب ایضاح خیر المحض نیز نامگذاری شده و به بحث دربارۀ علل نخستین اشیاء پرداخته است. خداوند در مقام علت نخستین، یکی از این علل است. پرسش اینست که مفهوم خدا در کتاب‌العلل چیست؟ آیا خدای کتاب‌العلل، وجودی است یا فراوجودی؟ وجود به چه معنایی؟ و فراوجود به چه معنایی؟ در این کتاب، بحث از خدا با اصطلاحات و مفاهیم مختلف مانند انیّت محض، علت نخستین، خیر محض و فراوجود مطرح شده است. نتیجۀ این پژوهش ـ‌که با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی انجام شده‌ـ نشان میدهد که بنظر مؤلف کتاب، خداوند هم وجود محض است (در مقابل وجود محدود)، هم خیر محض است و خیر محض بودن او مبتنی بر وجود است، و هم علت نخستین، بمعنای علت فاعلی حقیقی ایجادی، است. در باب هشتم کتاب، در مقایسه با عقل و نفس، وجود محض برای خدا، بیانگر تقسیم‌ناپذیری و بساطت محض است. همچنین برای هر دو مورد، وجودی و فراوجودی دانستن خداوند میتوان دلیل آورد. اصطلاح «فراوجود» برای خداوند ـ‌در مقابل وجود محدود و انضمامی‌ـ «وجود از راه بهره‌مندی» است که خاص همۀ مخلوقات است. همچنین، از سه اصطلاح علت نخستین، خیر محض و وجود محض، کاربست اصطلاح وجود محض برای خداوند، جامعتر از اصطلاحات دیگر است و وجود مبنای دو مفهوم دیگر است؛ چه در علت نخستین که علیتی فاعلی و ایجادی است و به همۀ چیزها و موجودات وجود میبخشد، و چه در خیر محض، که خیر بودنش بواسطۀ وجود اوست.
The Book of Causes (Kitāb al-‘ilal), which is also called Kitāb al-khayr al-awwal and Kitāb iḍaḥ khayr al-maḥḍ, discusses the causes of the first objects. God, as the First Cause, is one of these causes. The questions that arise here include the following: What is the concept of God in The Book of Causes? Is the God in The Book of Causes existential or beyond existential? In this book, God has been discussed while employing a number of different terms and concepts such as Absolute Being, First Cause, Pure Goodness, and Super Being. The findings of this study, which was carried out using a descriptive-analytic method, indicate that, in the view of the author of this book, God is not only Pure Existence (as opposed to limited existence) but also Pure Goodness, and His being Pure Goodness is based on existence. He is also the First Cause in the sense of the true creating efficient cause. There are also some reasons for considering Him to be existential and beyond existential. The term Super Being for God – as opposed to limited and concrete existence – refers to “existence through participation”, which applies to all creatures. Moreover, it appears that among the three terms of the First Cause, Pure Goodness, and Pure Existence, the last one is more comprehensive than others in describing God. Existence is the basis for the other two concepts, namely, the First Cause, which is an efficient and creating cause that grants existence to all things and existents, and Pure Goodness, the goodness of which is mediated by its existence.
بدوی، عبدالرحمن (1977م) «الایضاح فی الخیر المحض لأرسطوطالیس»، الفلاطونیة المحدثة عند العرب، کویت: وکالة المطبوعات.
پروکلوس (1401) مبادی الهیات، ترجمۀ امیرحسن ساکت، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
پورجوادی، نصرالله (1399) «پرکلس»، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 13، شمارۀ مقاله 5500.
تبرایی، مهناز؛ علم‌الهدی، سیدعلی (1399) «بررسی تأثیر آثار پروکلس بر مفهوم‌سازی فارابی و ابن‌سینا از واجب‌الوجود»، فلسفۀ دین، دورۀ 17، شمارۀ 2، ص277ـ259. DOI: 10.22059/JPHT.2020.285819.1005683.
سیف، انطوان (2003م) مصطلحات الفیلسوف الکندی (بحث تحلیلی)، الجزء الأول، بیروت: دار بلال.
کاپلستون، فردریک (1375) تاریخ فلسفه، ج1: یونان و روم، ترجمۀ سیدجلال‌الدین مجتبوی، تهران: علمی و فرهنگی و سروش.
Adamson, P. (2002). Before essence and existence: al-Kindis conception of being. Journal of the History of Philosophy, vol. 40, no. 3, pp. 297-312. 10.1353/hph.2002.0043.
Aquinas, T. (1996). Commentary on the Book of Causes [Super Librum de Causis Expositio]. trans. by V. A. Guagliardo, Ch. R. Hess & R. C. Taylor. Washington, D.C: The Catholic University of America Press.
Bertolacci, A. (2012). A hidden hapax legomenon in Avicenna’s metaphysics: considerations on the use of Anniyya and Ayyiyya in the Ilahiyyat of the Kitab al-Sifa, Koninklijke Brill NV. pp. 289-309. https://doi.org/10.1163/9789004235083_015.
Bertolacci, A. (2022). God’s existence and essence: the Liber de Causis and school discussions in the metaphysics of Avicenna. Reading Proclus and the Book of Causes, vol. 3. pp. 251-280. Leiden: Brill. https://doi.org/10.1163/9789004501331_012.
Proclus, (1984). The book of causes. trans. by D. J. Brand. Marquette University Press.
Proclus, (1992). The elements of theology. a revised text with translation, introduction and commentary by E. R. Dodds. Oxford: the Clarendon Press.
Strauss, D. (2014). Hylozoism and hylomorphism: a lasting legacy of Greek philosophy. Phronimon, vol. 15, no. 1, pp. 32-45. doi:10.25159/2413-3086/2211.
Taylor, R. C. (1979). ST. Thomas and the Liber de Causis on the hlyomorphic composition of separate substances. Mediaeval Studies, vol. 41, pp. 506-513. DOI: 10.1484/J.MS.2.306252.
