بررسی انتقادی ماده انضمامی بر مبنای فلسفه مشاء و حکمت متعالیه
محورهای موضوعی : ملاصدراپژوهی و اندیشۀ حکمت متعالیه
1 - دانش‌آموخته دکتری فلسفه و کلام اسلامی (گرایش حکمت متعالیه)، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
کلید واژه: مادة انضمامی, برهانهای ماده انضمامی, مادی و مجرد, حرکت جوهری, فلسفة مشاء, حکمت متعالیه,
چکیده مقاله :
مادة انضمامی مشائی نخستین و فراگیرترین طرح تبیین فلسفی حرکت بر اساس مادیت و تجرد است. هر چند اصل اندیشه و اندیشۀ اصلی در اینباره غیر قابل انکار است، اما شیوة تحلیل مشائین از این مطلب، محدودیتهایی را در حل مسائل مترتب بر این مسئلۀ بنیادی بوجود آورده است. اثبات و نیز تبیین این نظریه بر براهین معروف قوه و فعل، فصل و وصل و نیز برهان مبتنی بر قاعدة حدوث زمانی استوار است. برای تبیین عمیقتر و نیز تعیین دقیقتر مواضع نقد، صورت منطقی این براهین ذکر و پس از آن نشان داده میشود که دیدگاه انضمامی به مادة نخستین، با مبانی اصلی حکمت مشاء ـ‌مانند «اجتماع صور جسمی و نوعی»، «مساوقت وجود با وحدت و فعلیت»ـ و نیز مبانی صحیح حکمت متعالیه ـ‌مانند «اصالت وجود»، «وجود رابط» و «حرکت جوهری»ـ از وجوه متعدد ناسازگار است؛ درنتیجه، باید از بنیانهای حکمت متعالیه راه دیگری برای تبیین حقیقت ماده استخراج و جایگزین مادة انضمامی کرد. این امر میتواند مبنایی برای بازشناسی مفاهیم «مجرد» و «مادی» و نیز حل مسائل دشوار حرکت و زمان و ایجاد سازگاری بیشتر آموزه‌های فلسفی با یکدیگر، و نیز با آموزه‌های اسلامی باشد.
The Peripatetic concrete matter is the first and most comprehensive philosophical explanation of motion based on materiality and immateriality. Although the core philosophical idea in this regard is undeniable, the Peripatetics' method of analyzing this concept has created some limitations in solving the related problems. The demonstration and explanation of this theory are based on the well-known arguments of potency and act, differentia and conjunction, as well as the argument based on the principle of temporal origination. To provide a deeper explanation and more precise identification of the points of criticism, the logical form of these arguments is initially mentioned, and then it is shown that the concrete view of prime matter is inconsistent in multiple ways with the main principles of Peripatetic philosophy, such as “the aggregation of corporeal and specific forms,” “the concomitance of existence with unity and actuality”, as well as with the correct principles of the Transcendent Philosophy, including “the principiality of existence,” “copulative existence,” and “trans-substantial motion.” The set of principles evaluated in this research present a novel endeavor; hence, another theory to explain the truth of matter must be extracted from the foundations of Transcendent Philosophy to replace the idea of concrete matter. This can be a basis for re-identifying the concepts of “immaterial” and “material”, solving the difficult problems of motion and time, creating greater consistency among philosophical teachings, and establishing a harmony between them and Islamic teachings.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1389) قواعد کلی فلسفی در فلسفه اسلامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ابن¬سينا (1363) المبدأ و المعاد، تهران: مؤسسة مطالعات اسلامى.
ابن¬سينا (1371) المباحثات، قم: بيدار.
ابن¬سينا (1379) النجاة من الغرق فى بحر الضلالات، تهران: دانشگاه تهران.
ابن¬سينا (1404ق) إلهيات الشفاء، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشى (ره).
احمدی، احمد (1388) بن¬لایه¬های شناخت، تهران: سمت.
پروازمنش، بهزاد (1400) «قاعده حدوث؛ از سازگاری با حکمت مشاء تا بهسازی در حکمت متعالیه»، آموزه¬های فلسفه اسلامی، شمارة 28، ص85ـ61.
پروازمنش، بهزاد؛ غفاری، حسین (1398) «بررسی انسجام برهان فصل و وصل با نظام حکمت مشاء»، آموزه‌های فلسفه اسلامی، شمارة 24، ص108ـ85.
پروازمنش، بهزاد؛ غفاری، حسین (1399) «برهان قوه و فعل از منظر حکمت مشاء»، آموزه¬های فلسفه اسلامی، شمارة 26، 62ـ41.
جوادی¬آملی، عبدالله (1375) رحیق مختوم، تدوین و تنظیم حمید پارسانیا، قم: اسراء.
جوادی¬آملی، عبدالله (بی¬تا) درسگفتارهای اسفار، قم: مؤسسة إسراء.
حسن¬زاده¬آملی، حسن (1373) أنه الحق، قم: قیام.
حسن¬زاده¬آملی، حسن؛ و جمعی از نویسندگان (1361) یادنامه مفسر کبیر، استاد علامه طباطبایی، قم: شفق.
سبزوارى، هادى (1369) شرح المنظومة، تحقيق و تعلیق مسعود طالبى و حسن حسن¬زاده¬آملى، تهران: ناب.
سهروردی، شهاب‌الدین یحیی (1372) مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقيقات فرهنگی.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1416ق) نهاية الحكمة، قم: مؤسسة نشر اسلامی.
طوسى، خواجه نصيرالدين (1375) شرح الاشارات و التنبيهات مع المحاكمات، قم: بلاغت.
عبودیت، عبدالرسول (1385) درآمدی بر نظام حکمت صدرائی، ج1، تهران: سمت.
فیاضی، غلامرضا (1378) تصحیح و تعلیق نهاية الحكمة، قم: مؤسسة امام خمینی (ره).
فیاضی، غلامرضا (1388) هستی و چیستی در مکتب صدرایی (تأملی نو در اصالت وجود و تفاسیر و ادله و نتایج آن)، تحقیق و نگارش حسینعلی شیدان‌شید، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
مصباح یزدی، محمدتقی (1365) آموزش فلسفه، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
مصباح یزدی، محمدتقی (1405¬ق) تعلیقة علی نهاية الحكمة، قم: مؤسسة در راه حق.
مطهرى، مرتضی (1364) تعلیقه و یادداشتهای اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج4، تهران: صدرا.
مطهرى، مرتضی (1378) مجموعه آثار، تهران: صدرا.
ملاصدرا (1380) الحكمة المتعالية فى الأسفار الأربعة، ج2، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381) الحكمة المتعالية فى الأسفار الأربعة، ج5، تصحیح و تحقیق رضا محمدزاده، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383الف) الحكمة المتعالية فى الأسفار الأربعة، ج1،تصحیح و تحقیق غلامرضا اعوانی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383ب) الحكمة المتعالية فى الأسفار الأربعة، ج3، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ميرداماد، محمدباقر (1367) القبسات، به¬اهتمام مهدى محقق، سيدعلى موسوى بهبهانى، پرفسور ايزوتسو و ابراهيم ديباجى، تهران: دانشگاه تهران.
نراقى، مهدى (1380) شرح الإلهيات من كتاب الشفاء، قم: كنگره بزرگداشت محققان نراقى.
یزدان‌پناه، سیدیدالله (1393) مبانی و اصول عرفان نظری، ویراست دوم، نگارش عطاء انزلی، قم: مؤسسه امام خمینی (ره).
