«بالاترین خیر انسان» در هرم ارزشهای صدرایی (خیر انحصاری، خیر غالب یا شامل‌گرایی؟!)
محورهای موضوعی : ملاصدراپژوهی و اندیشۀ حکمت متعالیه
1 - دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران
کلید واژه: ملاصدرا, خیر اعلی, غایت نهایی, سعادت, هرم ارزشی, خیر مطلق,
چکیده مقاله :
مسئلة مقاله حاضر «بالاترین خیر» در هرم ارزشهای صدرایی است که با تحلیل رابطة انواع خیرات به ترسیم الگوی بهزیستی میپردازد. ملاصدرا خیر اعلی (سعادت) را در تحلیلی هستیشناختی، با مرتبة استکمالی موجود (کمال) و درک آن کمال (لذت) هم‌سرنوشت میداند. مطابق تحلیل سینوی، استکمال 1) در مقام ذات نفس، به اتحاد با عقل فعال و 2) و از حیث نفسانی، در هیئت استعلایی نفس بر بدن است. صدرالمتألهین در مقام الگوسازی آرمانی، همسو با فلاسفة اسلامی، استکمال بعد نظری را بعنوان «غایت غالب» مطرح مینماید؛ غایتی که خود بدلیل توسعة وجودی، خیرات اخلاقی را نتیجه میدهد. کمالات عملی مقدمهیی برای این رشد وجودی است. البته خیر اعلی فراتر از غایت نفس و بدن (هر دو) است که همان نیل به بالاترین مدارج وجودی یعنی تشبه به خداوند و محبت به خیر مطلق است. نوآوری رویکرد صدرایی توجه به سه ساحت متکاملین، متوسطین است و بحث او با صبغة توصیفی (و نه آرمانی)، به مراحل توسعۀ وجودی افراد معطوف است؛ خیر اعلای متکاملین، نهایت رشد در بعد نظری «بصورت غالب» است، ولی در متوسطین و ناقصین سعادت عبارتست از مجموعة خیرات کثیری که برآمده از ملکات و افعال فکری‌ـ‌اخلاقی هستند، بصورت «جامع»، و بازای هر بیماری نفسانی، بهزیستی آنها بمخاطره میافتد. اگرچه در تحلیل صدرایی، بر خلاف سایر فلاسفه، خیرات خارجی سهمی ندارد، اما بدلیل مبانی متفاوت و خودشکوفایی اشتدادی نفس، سعادتهای متناسب با هر مرتبه قابل ترسیم است.
The present paper focused on the issue of the “highest good” in Sadrian hierarchy of values, which delineates a model of well-being by analyzing the relationship between different types of good. In an ontological analysis, Mullā Ṣadrā considers the supreme good (happiness) to be intertwined with the existential level of perfection and the perception of that perfection (pleasure). According to Avicennan analysis, firstly, perfection in the essence of the soul leads to union with the active intellect and, secondly, from a psychic perspective, appears in the transcendental form of the soul dominating the body. In order to provide an ideal model and in line with Muslim philosophers, Mullā Ṣadrā posits the perfection of the theoretical dimension as the “dominant end”; an end that, due to existential development, results in moral goods. Practical perfections are a prelude to this existential growth. However, the supreme good transcends the end of both the soul and the body, which is the same as attaining the highest existential degrees, namely, assimilation to God and love for absolute good. The innovation of Mullā Ṣadrā’s approach lies in his attention to the three realms of the perfect, the mediocre, and the imperfect based on his own specific principles. His discussion of this point, following a descriptive (and not idealistic) approach, focuses on the stages of individuals' existential development. In his view, the highest good for the perfect is “predominantly” ultimate growth in the theoretical dimension; however, for the mediocre and the imperfect, a multitude of goods arising from intellectual-moral habits and actions “comprehensively” constitutes happiness, and each psychic illness jeopardizes well-being. Although in Mullā Ṣadrā’s analysis, unlike other philosophers, external goods play no role, different types of happiness commensurate with each level can be delineated because of various principles and intensive self-actualization of the soul.
ابن¬سینا (1363) المبدأ و المعاد، به¬اهتمام عبدالله نورانی، تهران: مؤسسة مطالعات اسلامی.
ابن‌سینا (۱۴۰۰) مجموعه رسائل ابن‌سینا، قم: بیدار.
ابوالحسنی نیارکی، فرشته (۱۴۰۰) نظریه اخلاقی خواجه نصیرالدین طوسی، قم: طه.
ارسطو (1381) اخلاق نیکوماخس، ترجمة ابوالقاسم پورحسینی، تهران: دانشگاه تهران.
افلاطون (1380) مجموعه آثار، ج4، ترجمة محمدحسن لطفی، تهران: خوارزمی.
رازی، فخرالدین محمد (1401ق) المباحث المشرقیه، تحقیق محمد المعتصم بالله البغدادی، بیروت: دارالکتب العربی.
سعیدی‌مهر، محمد؛ ملاحسنی، فاطمه (1395) «سعادت از دیدگاه ابن¬سینا غایت جامع یا غالب؟»، حکمت سینوی (مشکوه النور)، شمارة 55، ص96ـ81.
سهروردی، شهاب¬الدین یحیی (1375) مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح و مقدمه هانرى كربن و سیدحسین نصر و نجفقلى حبیبی، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1361) اساس الاقتباس، تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1375) شرح الاشارات و التنبیهات، قم: نشر البلاغه.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1387) اخلاق ناصری، تصحیح و تنقیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران: خوارزمی.
فارابی، ابونصر محمد (1401ق) تحصیل السعادة، تحقیق جعفر آل یاسین، لبنان: دار الاندلس.
فارابی، ابونصر محمد (1987م) التنبیه علی سبیل السعادة، تحقیق جعفر آل یاسین، بیروت.
فارابی، ابونصر محمد (1995م) آراء اهل المدینۀ الفاضلۀ و مضاداتها، قدّم له و علّق علیه و شرحه الدکتور علی بوملحم، بیروت: مکتبة الهلال.
فارابی، ابونصر محمد (1996م) السیاسة المدنیة، قدّم له و علّق علیه و شرحه الدکتور علی بوملحم، بیروت: مکتبة الهلال.
ملاصدرا (1380) الحكمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج2 و 7، تصحیح و تحقیق مقصود محمودی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381) الحكمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج6، تصحیح و تحقیق احمد احمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382الف) الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، تصحیح و تحقیق سیدمصطفی محقق داماد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382ب) الحكمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج9، تصحیح و تحقیق رضا اکبریان، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383الف) الحكمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج1، تصحیح و تحقیق غلامرضا اعوانی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383ب) الحكمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج8، تصحیح و تحقیق علی‌اکبر رشاد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
Ackrill, J. L. (1974). Aristotle on Eudaimonia. Proceedings of the British Academy, vol. 60: pp. 339-59.
Barney, Rachel (2010). Plato on the Desire for the Good. in Desire, Practical Reason, and the Good. ed. by Sergio Tenenbaum. US: Oxford University Press. pp. 34-64; https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780195382440.003.0003.
Charles, David (2015). Aristotle on the Highest Good: A New Approach. in The Highest Good in Aristotle and Kan. ed. by Joachim Aufderheide and Ralf M. Bader. Oxford: Oxford University Press. pp. 60-82; https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780198714019.003.0004.
Cooper, J. M. (1975). Reason and Human Good in Aristotle. Cambridge: Harvard University Press.
Cooper, J. M. (1999). Contemplation and Happiness: A Reconsideration. in Reason and Emotion: Essays on Ancient Moral Psychology and Ethical Theory, pp. 212-236. Princeton: Princeton University Press; https://doi.org/10.1007/BF00413638.
Crisp, R. (1994). Aristotle’s Inclusivism. Oxford Studies in Ancient Philosophy, vol. 12: pp. 111-136.
Hardie, W. F. R. (1965). The final Good in Aristotle’s ethics. Philosophy: the Journal of the Royal Institute of Philosophy, vol. XL, no. 154; doi:10.1017/S0031819100069709.
Hardie, W. F. R. (1967). The Final Good in Aristotle’s Ethics. in Aristotle, ed. by J. M. E. Moravcsik, pp. 297–322. Garden City: Doubleday & Co; https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780198246329.003.0002.
Irwin, T. (2012). Conceptions of Happiness in the Nicomachean Ethics. in Oxford Handbook of Aristotle, ed. by C. Shields, pp. 495-528. Oxford: Oxford University Press; https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195187489.013.0019.
Sabou, Sorin (2019). Happiness and External Goods in Nicomachean Ethics, Eugene, Oregon: Pickwick Publications.
