سازندگان هویت ایرانی و نیروهای همگرایی‌آفرین در ایران پیشامدرن
محورهای موضوعی : پژوهش سیاست نظری
1 - استادیار گروه علوم سیاسی، دانشگاه تهران، ایران
کلید واژه: هویت ایرانی, نیروهای اجتماعی- سیاسی, تداوم فرهنگی, همگرایی و وحدت در کثرت. ,
چکیده مقاله :
مطابق دیدگاه غالب در علوم اجتماعی جدید، تعلقات ملی، پدیده‌ای مربوط به دوران مدرن بوده، تسری آن به دوران سنتی، مصداق زمان‌پریشی تاریخی است. این مقاله با نقد دیدگاه یادشده در پی اثبات این فرضیه است که علیرغم گسست‌های بزرگ، وجود تنوع و پراکندگی اجتماعی گسترده و وجود نیروهای واگرایی‌آفرین در ایران پیشامدرن، همواره یک آگاهی نیرومند به نام محدوده جغرافیایی، خاطره تاریخی و فرهنگ ایرانی وجود داشته است. این تعلق را می‌توان در تمایز با ملی‌گرایی مدرن با عنوان «میهن‌دوستی» نام‌گذاری کرد. اما بخش اصلی مقاله در پی پاسخ به پرسش دیگری است: عاملان تولید و حفظ این آگاهی و شکل‌دهندگان وحدت و همگرایی فراسوی کثرت‌ها در ایران پیشامدرن، کدام نیروها بوده‌اند؟ یافته‌های مقاله نشان می‌دهد که مجموعه‌ای از نیروهای اجتماعی- سیاسی شامل دولت و دربارها، اهل قلم، صوفیان، علما، بازرگانان و شبکه‌های مرتبط با آنان ضمن خلق و حفظ عناصر هویت ایرانی، عاملان ایجاد رشته‌های پیونددهنده نواحی مختلف حول تعلقاتی مشترک بوده‌اند. هرچند گروه‌های پنج‌گانه در شمار اعیان و قشر میانی شهرها بودند، ولی امتداد آنها از رهگذر حضور شاعران، نقالان و مکتب‌خانه‌داران در میان عامه دیده می‌شد. بقا و تداوم هویت ایرانی و همگرایی سرزمینی و اجتماعی محصول کنش‌های هدفمند و همچنین نتیجه ناخواسته عملکرد این گروه‌ها بوده است.
According to the prevailing perspective in modern social sciences, national Belongings are a phenomenon associated with the modern era, and extending them to pre-modern periods is an instance of historical anachronism. This article, by critiquing the aforementioned view, seeks to substantiate the hypothesis that, despite significant ruptures, widespread social diversity and fragmentation, and the presence of divergent forces in pre-modern Iran, there has always been a strong awareness of the name, geographical area, historical memory and Iranian culture. This attachment to Iranian identity can be named "patriotism" in distinction from modern "nationalism." However, the main focus of the article is to address another question: What forces were responsible for producing and maintaining this awareness and shaping unity and convergence beyond diversities in pre-modern Iran? The article’s findings demonstrate that a constellation of socio-political forces—including the government and courts, literati (Ahl-e-Ghalam), Sufis, clergies (Ulama), merchants, and their associated networks—while creating and preserving elements of Iranian identity, were also agents of creating connector threads among various regions around shared Belongings. Although the five groups were among the notables and the middle urban strata, their influence was also seen among the ordinary people of cities, villages, and tribes through the presence of poets, storytellers (Naqqālan), and school (maktab) teachers. The survival and continuity of Iranian identity, as well as territorial and social convergence, were both the result of purposeful actions and the unintended result of these groups’ activities.
Keywords: Iranian identity, socio-political forces, cultural continuity, convergence, and unity in diversity.
Extended Abstract
According to the dominant view in modern social sciences, national belonging is a phenomenon related to the modern era and searching for it in the traditional era is an example of historical anachronism. Marxists, Ethnocentrisms and supporters of critical theories based on this sociological approach believe that the concept of "Iran" and "Iranian identity" are "imagined", "constructed" and "invented" phenomena of the modern era and there is no sign of it in the pre-modern era. This article is written with a sociological approach in criticizing these perceptions. Therefore, the first question of this article is as follows: Can a shared mentality and belonging about the concept of "Iran" be found among the people of this land in the pre-modern era?
The first part of the article, relying on first-hand historical, geographical, and literary texts, seeks to prove the view that despite the great historical discontinuities, the vast social diversity and dispersion, and the role of divergent forces in pre-modern Iran, there has always been a powerful and enduring awareness in the name of Iran, its geographical scope, historical memory, and culture. Although the origins of this awareness can be seen in the Archaeological evidence and texts remaining from the Achaemenid period, the coherent form of this awareness and belonging took shape in the Sasanian period. This awareness continued in the transition to the Islamic age in literary, historical, and geographical texts in Arabic and Persian, and in connection with new cultural elements, it found a new form and content, and until the threshold of the modern era, it had a powerful presence among public feeling and awareness. This attachment to Iranian identity can be named "patriotism" in distinction from modern "nationalism."
This view is consistent with sociological approaches that emphasize the distinction between "historical nations" and those created in the modern era. Theorists such as Anthony Smith, criticizing the instrumentalism and voluntarism of constructivist and modernist approaches, believe that based on the experience of some societies, general and non-historical propositions cannot be put forward and considered valid for all societies. Smith argues that some historical societies, such as Iran, are evidence of the existence of the phenomenon of "nations before nationalism."
By accepting the historical background of Iranian identity, a more important question arises: What forces were the agents of creating, preserving, continuing, and expanding this identity and shared belonging beyond the differentiating factors in this vast geography and diverse people? Answering this question is important because one of the main foundations of constructivist and modernist approaches is that they believe that the various regions of the Iranian plateau in the pre-modern era were the habitat of a large number of social groups that, due to natural and technological obstacles, lacked an effective connection with each other. From their point of view, this lack of communication between groups led to the formation of specific local identities of these groups. As a result, these fragmented groups did not have an understanding of the concept of "Iran" and Iranian Identity. Most of the existing discussions about the antiquity and historical background of Iranian identity (including epic-poetic, philosophical, and historical narratives) do not provide a clear answer to the main challenge posed by constructivist approaches due to their non-sociological orientation. What is necessary is a sociological defense of the existence of Iranian identity in the traditional era. The requirement of this sociological position is to identify a set of socio-political forces in traditional Iran that were able, by going beyond geographical and technological limitations, through their purposeful or non-purposeful actions, to build attachments and convergence in the context of the socio-cultural-political diversity and geographical fragmentation of Iran. Recognition these forces and analyzing their actions in the historical process will help achieve two goals: 1. to avoid repeating unhistorical, mystical, and static narratives of Iranian identity, 2. to respond to the view that considers Iranian identity a phenomenon invented in the modern era.
The main part of this article is focused on describing and proving the second hypothesis of the article. This hypothesis can be formulated as follows: The agents of producing and preserving Iranian identity and the shapers of unity and convergence beyond the pluralities in pre-modern Iran were a set of socio-political forces including the governments and courts, literati (Ahl-e-Ghalam), Sufis, Clergymen (Ulama), merchants, and their associated networks. The role of each of these forces is explained in the article.
1- The Courts and the governments:
The idea of the state in Iran was based on a critique of dispersion and an emphasis on the necessity of convergence around a powerful king. The historical memory of a unified kingdom within the historical borders of Iran was constantly repeated in Iranian texts. This memory, in times of divergence and the collapse of the empire, outlined the goals and path ahead for ambitious conquerors. These conquerors always introduced themselves as restorers of the great kingdom and the lost unity in the Iranian plateau, and this claim formed part of their legitimizing ideology. In addition, the structure and function of the state institution was also a binding force. State conquests eliminated divergent forces and created unity and convergence. States, with the aim of strengthening their power, created nationwide state institutions, formed communication networks, and relocated population groups. All these measures served to strengthen territorial unity and convergence. Part of the efforts of the states and courts was focused on strengthening and promoting unifying elements such as the Persian language, literary heritage, and historical memory in the geographical territory of Iran. The support of the Turk conquerors for the Persian language and the elements of Iranian culture played a key role in preserving and continuing the identity of Iran after Islam.
2-literati (Ahl-e-Ghalam):
Ahl-e-Ghalam included bureaucratic secretaries, sages, scientists, writers and poets, historians, geographers, and artists who were often in the service of courts and central and local governments. They, as a distinct stratum from the men of the sword (i.e. Ahle-e- Shamshir) and Clergymen (Ulama), were the most important builders and promoters of the elements of Iranian identity. The preservation and transmission of Iran's ancient heritage to the Islamic era, the preservation of the Persian language and its transformation from the everyday language of ordinary people to a literary, scientific, and bureaucratic language, and ultimately the continuous narration of Iranian history in the form of epic and history were among their main actions. As a group in the service of powerful conquerors; they managed to compensate for military defeat by preserving culture and imposing it on the conquerors. The upbringing, education, skills, and knowledge of this group in different regions of the Iranian plateau were very similar and caused them to be a binding factor between different regions and a continuation of the memory of belonging of the regions to a larger whole called Iran.
3- Clergies (Ulama): The main goal of religious scholars was to spread religious belief and create belonging to the concept of the Islamic "Ummah," and at first glance, they did not have much attachment to Iranian identity. However, the religious figures played an indirect but important role in preserving Iranian identity. Sunni scholars, by issuing permission to speak and write religious and non-religious texts, created an important ground for the preservation of the Persian language. With the spread of Shiism in Iran, the role and position of religion and religious scholars in strengthening Iranian identity was reinforced. In the Safavid period, a powerful alignment was created between Shiite identity and Iranian identity. The confrontation with the Ottoman Empire strengthened the link between Iranian identity and Shiism. For religious scholars, preserving Iran as the stronghold Shiism gained spiritual value. Issuing permission to translate religious texts into Persian led to the promotion of Persian writing among religious people. In this process, the Shiite religion and its derived identity elements became a defining part of Iranian identity and a binding force among them.
4-Sufis and the Khanqah System: Sufis played several roles in preserving and nurturing Iranian identity: Their first role was the continuation of the spiritual heritage of ancient Iran and the explicit and implicit emphasis on this heritage in their teachings. Another role was their persistent focus on the necessity of speaking and writing in Persian, sanctifying the language, and creating a vast cultural legacy in Persian, which became widespread among both the common people and the elites in the expansive cultural geography of Iran. The Khanqah system and the vast network of Sufis were also an important factor in creating social and cultural ties in the geography of cultural Iran.
5-Merchants and Trade Networks: Merchants and urban guilds, from the time of the formation of independent Iranian states to the Constitutional Revolution, were known as enthusiasts of historical memory, Iranian customs, and the Persian language. This interest also caused them, while supporting poets and literati, to be promoters of Iran's literary and cultural heritage during their travels and extensive interactions in the vast geographical expanse of cultural Iran.
Although the five groups were among the notables and the middle urban strata, their extension was also seen among the ordinary people of cities, villages, and tribes through the presence of poets, storytellers (Naqqālan), and school (maktab) teachers. This group acted as intermediary forces between high culture and popular culture and spread familiarity and belonging to Iranian history and heritage in the form of oral narratives among the people of the Iranian plateau and established the Persian language as an intermediary and binding language in this geographical expanse.
By focusing on the role of these agents, it becomes clear that the survival and continuity of Iranian identity and territorial and social convergence is the product of purposeful actions as well as the unintended result of the performance of these groups.
References
Aruzi Samarqandi, A. I. U. I. N. (1967). Chahar Maqaleh (M. Qazvini & M. Mo'in, Eds.). Tehran, Iran: Ibn Sina Publishing.
Asfaraini, A. al-M. S. (1996). Taj al-Tarajim fi Tafsir al-Quran al-Karim lil-A'ajam (Vol. 1, N. Mayel Heravi & A. A. Ilahi Khorasani, Eds.). Tehran, Iran: Mirath Maktoub.
Ashkouri, Q. al-D. (2019). Mahbub al-Qulub (Biographies of Pre-Islamic Philosophers) (S. A. Ardakani, Trans.; Vol. 1). Tehran, Iran: Mowla Publishing.
Ashraf, A. (2023). Iranian Identity from Antiquity to the End of the Pahlavi Era (H. Ahmadi, Trans.). Tehran, Iran: Ney Publishing.
Awfi, M. (1991). Jawami‘ al-Hikayat wa Lawami‘ al-Riwayat (Part One of Section Four) (M. Mosaffa, Ed.). Tehran, Iran: Institute for Cultural Studies and Research.
Baladhuri, A. I. Y. (1985). Futuh al-Buldan (A. Azarnoush, Trans.). Tehran, Iran: Soroush Publishing.
Bal'ami, A. A. (1974). Tarikh-e Bal'ami (M.-T. Bahar, Ed.; Vol. 2). Tehran, Iran: Zavar Publishing.
Banakati, D. I. M. (1969). Tarikh-e Banakati (Rawdat Ula al-Albab fi Ma‘rifat al-Tawarikh wa al-Ansab) (J. Shoar, Comp.). Tehran, Iran: National Heritage Association.
Barthold, V. (1993). An Historical Geography of Iran (H. Sardadvar, Trans.). Tehran, Iran: Toos Publishing.
Biruni, A. R. (2004). Al-Saydanah fi al-Tibb (B. Mozaffarzadeh, Trans.). Tehran, Iran: Academy of Persian Language and Literature.
Bosworth, C. E. (1999). History of the Ghaznavids (H. Anousheh, Trans.). Tehran, Iran: Amir Kabir Publishing.
Bretschneider, E. (2002). Iran and Transoxiana in Chinese and Mongol Writings in the Middle Ages (H. Rajabzadeh, Trans.). Tehran, Iran: Dr. Mahmoud Afshar Foundation.
Cook, M. A. (2024). A History of the Muslim World: From Its Origins to the Dawn of Modernity. Princeton, NJ: Princeton University Press.
Della Valle, P. (1991). Travels of Pietro Della Valle (S. Shafa, Trans.). Tehran, Iran: Elmi Farhangi Publishing.
Dieulafoy, J. (1992). Iran, Chaldea, and Susa (A.-M. Farahvashi, Trans.). Tehran, Iran: University of Tehran Publications.
Elphinstone, M. (1997). The Afghans: Place, Culture, Race (Account of the Kingdom of Caubul) (M. A. Fekrat, Trans.). Mashhad, Iran: Astan Quds Razavi.
Esfahani, H. (1967). History of Prophets and Kings (J. Shoar, Trans.). Tehran, Iran: Iran Culture Foundation.
Flandin, E. (1977). Travelogue of Eugène Flandin to Iran (H. Noorsadeghi, Trans.). Tehran, Iran: Eshraghi Publishing.
Ghazali, I. M. (2001). Kimiya-ye Sa‘adat (H. Khadiv Jam, Ed.; Vol. 1). Tehran, Iran: Elmi Farhangi Publishing.
Gnoli, G. (1989). The Idea of Iran: An Essay on Its Origin. Rome, Italy: Istituto Italiano per il Medio ed Estremo Oriente.
Gobineau, A. de. (2004). Three Years in Asia (A. H. Mahdavi, Trans.). Tehran, Iran: Qatreh Publishing.
Hamawi, Y. (2001). Mu‘jam al-Buldan (A.-N. Monzavi, Trans.; Vol. 1). Tehran, Iran: Cultural Heritage Organization.
Hamedani, R. al-D. F. (1994). Jami‘ al-Tawarikh (M. Roshan & M. Mousavi, Eds.; Vol. 1). Tehran, Iran: Alborz Publishing.
Hobsbawm, E. J. (1992). Nations and Nationalism Since 1780. Cambridge, UK: Cambridge University Press.
Hodgson, M. (1977). The Venture of Islam (Vol. 2). Chicago, IL: University of Chicago Press.
Ibn Balkhi. (1995). The Farsnameh (L. Strange & R. Nicholson, Eds.; M. Rastegar Fasa'i, Annot.). Shiraz, Iran: Fars Studies Foundation.
Ibn Battuta. (1997). Travels (M. A. Movahhed, Trans.; Vol. 2). Tehran, Iran: Agah.
Ibn Khaldun, A. R. (1996). Kitab Al-ibar (A. A. Ayati, Trans.; Vol. 1). Tehran, Iran: Research Institute for Human Sciences and Cultural Studies.
Juvayni, M. al-D. (1950). ‘Atabat al-Kataba (M. Qazvini & A. Eqbal, Eds.). No place specified: Joint Stock Printing Company.
Toynbee, A. (1955). A Study of History (Vol. 5). Oxford, UK: Oxford University Press.
Vambery, A. (1993). The Life and Travels of Vambery (M.-H. Arya, Trans.). Tehran, Iran: Elmi Farhangi Publishing.
Ya‘qubi, A. I. I. (2003). Tarikh-e Ya‘qubi (M.-E. Ayati, Trans.). Tehran, Iran: Elmi Farhangi Publishing.
Ya‘qubi, A. I. I. (2003). Muruj al-Dhahab (A. Payandeh, Trans.; Vol. 1). Tehran, Iran: Elmi Farhangi Publishing.
Zarkub Shirazi, A. al-A. (1971). Shiraznameh (E. Javadi, Comp.). Tehran, Iran: Iran Culture Foundation.
ابن بطوطه (1376) سفرنامه، ترجمه محمد علی موحد، جلد دوم، تهران، آگاه.
ابن بلخی (1374) فارسنامه، تصحیح لسترنج و نیکلسن، تحشیه منصور رستگار فسایی، شیراز، بنیاد فارس‌شناسی.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن (1375) العبر، ترجمه عبدالمحمد آیتی، جلد اول، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ابن‌رسته، احمد (1365) الاعلاق النفیسیه، ترجمه و تعلیق حسین قره‌چانلو، تهران، امیرکبیر.
احمدی، حمید (1390) بنیادهای هویت ملی ایرانی، چارچوب نظری هویت ملی شهروندمحور، تهران، پژوهشکده مطالعات اجتماعی و فرهنگی.
اسفراینی، ابوالمظفر شاهفور (1375) تاج‌التراجم فی تفسیر القران الکریم للاعاجم، جلد اول، تصحیح نجیب مایل هروی و علی اکبر الهی خراسانی، تهران، میراث مکتوب.
اسلامی ندوشن، محمدعلی (1380) هشدار روزگار و چند مقاله دیگر، تهران، انتشار.
اسمیت، آنتونی (1391) ناسیونالیسم و مدرنیسم، ترجمه کاظم فیروزمند، تهران، ثالث.
اشپولر، برتولد (1360) «تکوین تاریخ¬نگاری ایران»، در: تاریخ¬نگاری در ایران (مجموعه مقالات)، ترجمه و تدوین یعقوب آژند، تهران، گستره.
----------- (1377) ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمه عبدالجواد فلاطوری، جلد 1، تهران، علمی و فرهنگی.
اشرف، احمد (1402) هویت ایرانی از دوران باستان تا پایان پهلوی، تهران، نی.
اشکوری، قطب‌الدین (1398) محبوب القلوب (شرح حال حکمای پیش از اسلام)، ترجمه سید احمد اردکانی، جلد 1، تهران، مولی.
اصفهانی، حمزه (1346) تاریخ پیامبران و شاهان، ترجمه جعفر شعار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
الفنستون، مونت استوارت (1376) افغانان، جای، فرهنگ، نژاد (گزارش سلطنت کابل)، ترجمه محمد اّصف فکرت، مشهد، آستان قدس رضوي.
امانت، عباس (1390) «جنبش نقطوی محمود پسیخانی و حوزه مادی¬گری عرفانی ایرانی او»، در: تاريخ و انديشه‌هاي اسماعيلي در سده‌هاي ميانه، ویراسته فرهاد دفتری، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، فرزان روز.
امیر معزی، محمدعلی (1394) «شهربانو، بانوی ایران¬زمین و مادر امامان، میان ایران پیش از اسلام و شیعه امامی»، در: تشیع، ریشه‌ها، باورهای عرفانی، تألیف محمدعلی امیر معزی، ترجمه نورالدین الله‌دینی، تهران، نامک.
انجوی شیرازی، سید ابوالقاسم (1369) فردوسی‌نامه، جلد 1: مردم و فردوسی، جلد 2: مردم و قهرمانان شاهنامه)، تهران، علمی.
اوبن، اوژن (1362) ایران امروز (1906- 1907)، ترجمه علی¬اصغر سعیدی، تهران، زوار.
اوزکریملی، اوموت (1383) نظریه‌های ناسیونالیسم، ترجمه محمدعلی قاسمی، تهران، مؤسسه مطالعات ملی.
بارتولد، ولادیمیر (1372) تذکره جغرافیای تاریخی ایران، ترجمه حمزه سردادور، تهران، توس.
باسورث، کلیفورد ادموند (1378) تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه، تهران، امیرکبیر.
برتشنایدر، امیلی (1381) ایران و ماورالنهر در نوشته¬های چینی و مغولی سده‌های میانه، ترجمه و تحقیق هاشم رجب¬زاده، تهران، بنیاد موقوفات افشار.
بلاذری، احمد بن یحیی (1364) فتوح البلدان، ترجمه آذرتاش آذرنوش، تهران، سروش.
بلعمی، ابوعلی (1353) تاریخ بلعمی، تصحیح ملک¬الشعرا بهار، به کوشش محمد پروین گنابادی، جلد 2، تهران، زوار.
بناکتی، داود بن محمد (1348) تاریخ بناکتی (روضة اولی الالباب فی معرفة التواریخ و الانساب)، به کوشش جعفر شعار، تهران، انجمن آثار ملی.
بیرونی، ابوریحان (1383) الصیدنه فی‌الطّب، ترجمه باقر مظفرزاده، تهران، فرهنگستان ادب فارسی.
پورجوادی، نصرالله (1372) «حکمت دینی و تقدس زبان فارسی»، در: بوی جان، تألیف نصرالله پورجوادی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
تاپر، ریچارد (1384) تاریج سیاسی و اجتماعی شاهسون‌های مغان، ترجمه حسن اسدی، تهران، اختران.
تاریخ سیستان (1381) تصحیح ملک¬الشعرا بهار، تهران، معین.
تفضلی، احمد (1398) «نقش دهقانان در سده‌های نخستین دوران اسلامی»، در: مقالات احمد تفضلی، گردآوری ژاله آموزگار، تهران، توس.
ثعالبی، ابومنصور (1328) شاهنامه ثعالبی (در شرح احوال سلاطین ایران)، ترجمه محمود هدایت، تهران، چاپخانه مجلس.
جعفریان، رسول (1376) نوروز در فرهنگ شیعه، نامه مفید، شماره نهم، بهار، صص 201-220.
جوینی، مویدالدوله (1329) عتبه الکتبه (مجموعه مراسلات دیوان سلطان سنجر)، تصحیح محمد قزوینی و عباس اقبال، بی‌جا، شرکت سهامی چاپ.
چلبی، اولیا (1400) سفرنامه اولیا چلبی به ایران، ترجمه و پژوهش علی ابوالقاسمی و مهدی وزینی اصل، جیرفت، دانشگاه جیرفت.
حسین‌زاده شانه‌چی، حسن (1388) «ترجمه کتب سیره و مناقب امامان در عصر صفوی»، پژوهش‌های تاریخی، دوره جدید، شماره 2، تابستان، صص 35-48.
حسینی، مریم و محمود علیزاده (تصحیح و تحقیق) (1401) از کاشغر تا استانبول (تحقیقی درباره خواجگان نقشبندی و تصحیح ده رساله از ایشان)، تهران، علمی.
حموی، یاقوت (1380) معجم‌البلدان، ترجمه علینقی منزوی، جلد 1، تهران، سازمان میراث فرهنگی.
حورانی، آلبرت (1384) تاریخ مردمان عرب، ترجمه فرید جواهر کلام، تهران، امیرکبیر.
خالقی مطلق، جلال (1388) «سرگذشت زبان فارسی»، در: گل رنج‌های کهن، برگزیدۀ مقالات دربارۀ شاهنامه فردوسی، جلال خالقی مطلق، تهران، ثالث.
دریایی، تورج (1397) جهان ساسانی (مقالاتی درباره ایرانشهر)، ترجمه مهناز بابایی، تهران، فروهر.
دلاواله، پیترو (1370) سفرنامه پیترو دلاواله، ترجمه شجاع‌الدین شفا، تهران، علمی و فرهنگی.
دیولافوا، ژان (1371) ایران، کلده و شوش، ترجمه علی‌محمد فره‌وشی، تهران، دانشگاه تهران.
رازی، نجم (1383) مرصاد العباد، به اهتمام محمدامین ریاحی، تهران، علمی و فرهنگی.
رایس، کلارا کولیور (1383) زنان ایرانی و راه و رسم زندگی آنان (سفرنامه کلارا کولیور رایس)، ترجمه اسدالله آزاد، تهران، کتابدار.
ربیع (1388) علی‌نامه (منظومه‌ای کهن)، تصحیح رضا بیات و ابوالفضل غلامی، تهران، میراث مکتوب.
رسول‌زاده، محمدامین (1380) جمهوری آذربایجان، چگونگی شکل‌گیری و وضعیت کنونی آن، ترجمه تقی سلام‌زاده، تهران، شیرازه.
روملو، حسن بیگ (1357) احسن‌التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران، بابک.
ریاحی خویی، محمدامین (1380) فردوسی، تهران، طرح نو.
ریتر، هلموت (1341) «آغاز فرقه حروفیه»، ترجمه حشمت موید، فرهنگ ایران زمین، شماره دهم، صص 319-393.
زرکوب شیرازی، ابوالعباس (1350) شیرازنامه، به کوشش اسمعیل جوادی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
ستاری، جلال (1370) زمینه فرهنگ مردم، تهران، ویراستار.
سمرقندی، دولتشاه (1382) تذکره الشعرا، تصحیح ادوارد براون، تهران، اساطیر.
سهروردی، شهاب¬الدین (2535) حکمه الاشراق، ترجمه سید جعفر سجادی، تهران، دانشگاه تهران.
------------------ (1380) مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح نجف¬قلی حبیبی، جلد 4، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شایگان، داریوش (1387) هانری کرین؛ آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی، ترجمه باقر پرهام، تهران، فرزان روز.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1352) تلقی قدما از وطن، الفبا، شماره دوم، صص 1-26.
صفوی، سام میرزا (بی‌تا) تذکره تحفه سامی، تصحیح رکن‌الدین همایون فرخ، شرکت سهامی چاپ و انتشار کتب ایران.
صمد، ولی (1378) فردوسی و شاهنامه در قفقاز، ترجمه رحیم مسلمانیان قبادیانی، تهران، کارنگ.
ضیا ابراهیمی، رضا (1396) پیدایش ناسیونالیسم ایرانی، نژاد و سیاست بی‌جاسازی، ترجمه حسن افشار، تهران، مرکز.
طباطبایی، سید جواد (1381) دیباچه‌ای بر نظریه انحطاط ایران، تهران، نگاه معاصر.
---------------- (1395) روشن¬فکران علیه ایران، ماهنامه سیاست‌نامه، خرداد و تیر، سال اول، شماره 4و 5، خرداد و تیر، صص1-6.
---------------- (1398) ملت، دولت و حکومت قانون، جستار در بیان نص و سنت، تهران، مینوی خرد.
طبری، احسان (1360) ایران در دو سده واپسین، تهران، حزب توده.
طبری، محمد بن جریر (1375) تاریح طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، جلد 2، تهران، اساطیر.
عروضی سمرقندی، احمد بن عمر بن علی نظامی (1346) چهارمقاله، به اهتمام و تصحیح محمد قزوینی و محمد معین، تهران، ابن سینا.
عوفی، محمد (1370) جوامع الحکایات و لوامع الروایات (جزء اول از قسم چهارم)، تصحیح مظاهر مصفا، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
غزالی، امام محمد (1380) کیمیای سعادت، تصحیح حسین خدیو جم، جلد 1، تهران، علمی و فرهنگی.
فرای، ریچارد (1363الف) عصر زرین فرهنگ ایران، ترجمه مسعود رجب¬نیا، تهران، سروش.
---------- (گردآورنده) (1363ب) تاریخ ایران (از اسلام تا سلاجقه)، ترجمه حسن انوشه، جلد 4، تهران، امیرکبیر.
فلاندن، اوژن (2536) سفرنامه اوژن فلاندن به ایران، ترجمه حسین نورصادقی، تهران، اشراقی.
فیلبرگ، سی، جی (1369) اﯾﻞ ﭘﺎﭘﯽ؛ ﮐﻮچ¬ﻧﺸﯿﻨﺎن ﻏﺮب اﯾـﺮان، ﺗﺮﺟﻤـﻪ اﺻـﻐﺮ ﮐﺮﯾﻤـﯽ، ﺗﻬـﺮان، ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺮا.
فیشل، والتر (1330) ابن خلدون و تیمورلنگ، ترجمه سعید نفیسی و نوشین¬دخت نفیسی، تهران، زوار.
فیگوئرا، دن گارسیا (1363) سفرنامه دن گارسیا د سیلوا فیگوئرا، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، نشر نو.
قریب، بدرالزمان (1374) فرهنگ سُغدی، تهران، فرهنگان.
قطران تبریزی (1362) دیوان حکیم قطران تبریزی، تصحیح محمد نخجوانی، تهران، ققنوس.
کارنامه اردشیر بابکان (1369) ترجمه و مقدمه قاسم هاشمی¬نژاد، تهران، مرکز.
کاستلز، مانوئل (1402) عصر اطلاعات (ج2: قدرت هویت)، ترجمه احد علیقلیان، تهران، فرهنگ نو.
کاظم‌زاده ایرانشهر، حسین (1342ق) تجلیات روح ایرانی در ادوار تاریخی، برلین، ایرانشهر.
کرمر، جوئل (1375) احیای فرهنگی در عهد آل بویه، ترجمه محمدسعید حنایی کاشانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
کوهمره‌ای، زین¬العابدین (1384) رساله تدابیر شاه و وزیر (در احوالات آقامحمدخان قاجار و وزیر او حاجی ابراهیم کلانتر اعتمادالدوله)، تصحیح مهین‌دخت حاجیان¬پور، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
گوبینو، آرتور دو (1383) سه سال در آسیا، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، قطره.
لاپیدوس، ایرا م (1376) تاریح جوامع اسلامی، ترجمه علی بختیاری¬زاده، جلد 1، تهران، اطلاعات.
لایارد، سر اوستن هنری (1367) سفرنامه لایارد یا ماجراهای اولیه در ایران، ترجمه مهراب امیری، تهران، وحید.
لوئیس، برنارد (1396) خاورمیانه، دو هزار سال تاریخ از مسیحیت تا امروز، ترجمه حسن کامشاد، تهران، نی.
مارکورات، یوزف (1373) ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی، ترجمه مریم میراحمدی، تهران، اطلاعات.
مافروحی، فضل بن سعد (1385) محاسن اصفهان، ترجمه حسین بن محمد آوی، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، اصفهان، سازمان فرهنگی- تفریحی شهرداری.
متین، افشین (1398) هم شرقی، هم غربی، تاریخ روشن¬فکری مدرنیته ایرانی، ترجمه حسن فشارکی، تهران، شیرازه.
مستوفی بافقی، محمد مفید (1390) مختصر مفید، به کوشش ایرج افشار و محمدرضا ابویی مهریزی، تهران، بنیاد موقوفات افشار.
مستوفی، حمدالله (1339) تاریخ گزیده، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر.
-------------- (1362) نزهه‌القلوب (المقاله الثالثه)، به اهتمام گای لسترنج، تهران، دنیای کتاب.
مسعودی، ابوالحسن (1349) التنبیه و الاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
-------------- (1382) مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، جلد 1، تهران، علمی و فرهنگی.
مسکوب، شاهرخ (1379) زبان فارسی و هویت ایرانی، تهران، فرزان روز.
------------- (1389) در کوی دوست، تهران، خوارزمی.
ملکم، سرجان (1380) تاریخ کامل ایران، ترجمه میرزا اسماعیل حیرت، جلد 1، تهران، افسون.
منشی، نصرالله (1392) کلیله و دمنه، تصحیح مجتبی مینوی، تهران، ثالث.
منهاج سراج، قاضی (1342) طبقات ناصری، به کوشش عبدالحی حبیبی قندهاری، جلد 1، کابل، پوهنی مطبعه.
مولوی، جلال‌الدین (1401) اسطرلاب حق (گزیده فیه مافیه)، به انتخاب محمدعلی موحد، تهران، ماهی.
میرزایی، سید هادی (1390) سیاست به وقت گریز، تهران، رخداد نو.
نابدل، علیرضا (بی‌تا) آذربایجان و مسئله ملی، بی‌جا، بی‌نا.
ناصح جرفادقانی، ابوالشرف (1374) ترجمه تاریخ یمینی، تصحیح جعفر شعار، تهران، علمی و فرهنگی.
نامه تنسر به گشنسب (1354) تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران، خوارزمی.
واعظ بلخی، ابوبکر عبدالله (1350) فضائل بلخ، ترجمه عبدالله محمد حسینی بلخی، تصحیح عبدالحسن حبیبی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
وامبری، آرمینیوس (1372) زندگی و سفرهای وامبری (دنباله سیاحت درویشی دروغین)، ترجمه محمدحسن آریا، تهران، علمی و فرهنگی.
وبر، ماکس (1387) دین، قدرت و جامعه، ترجمه احمد تدین، تهران، هرمس.
همایی، جلال (بی‌تا) مقدمه مصحح، در: التفهیم لاوائل صناعه التنجیم ابوریحان بیرونی، تهران، انجمن آثار ملی.
همدانی، رشیدالدین فضل¬الله (1373) جامع‌التواریخ، به تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی، جلد 1، تهران، البرز.
هینتس، والتر (1362) تشکیل دولت ملی در ایران، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران، خوارزمی.
یعقوبی، احمد بن اسحاق (1382) تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران، علمی و فرهنگی.
یغمایی، حبیب (1348) «شرح حال فردوسی»، در: فردوسی و شاهنامه او، به اهتمام حیبب یغمایی، تهران، انجمن آثار ملی.
Cook, Michael A. (2024) A History of the Muslim World: From Its Origins to the Dawn of Modernity. Princeton University Press.
Hobsbawm, Eric J (1992) Nations and Nationalism since 1780, Cambridge University Press.
Hodgson, Marshall (1977) The Venture of islam, Vol2, University of Chicago Press.
Gnoli, Gherardo (1989) The idea of Iran, an essay on its origin, Roma , Istituto italiano per il Medio ed Estremo Oriente.
Kashani- Sabet, Firoozeh (1999) Frontier fictions, shaping the Iranian nation, 1804- 1946, Princeton University Press.
Mommsen, Wolfgang (1990) The Varieties of the Nation State in Modern History, Liberal, Imperialist, Fascist and Contemporary Notions of Nation and Nationality, in, Michael Mann (ed) The Rise and Decline of the Nation State, Basil Blackwell.
Pines,Yuri (2004) Beasts or Humans, Pre- Imperial Origins of the “Sino- Barbarian” Dichotomy, in, Reuven Amitai, Michal Biran (eds) Mongols, Turks, And Others, Eurasian Nomads And The Sedentary World, Brill Academic Publishers.
Stern, S, M. (1971) Ya'qüb the Coppersmith and Persian National Sentiment, in, Clifford Edmund Bosworth (ed,) Iran and Islam, In Memory of the Late Vladimir Minorsky, Edinburgh University Press.
Tillman, Hoyt Cleveland (1979) “Proto- Nationalism in Twelfth- Century China? The Case of Ch’en Liang,” Harvard Journal of Asiatic Studies, Vol, 39, No, 2.
Toynbee, Arnold (1955) A study of history, Volume 5, Oxford University Press.
Trauzettel, Rolf (1975) “Sung Patriotism as a First Step Toward Chinese Nationalism,” in, J، W. Haeger (ed) Crisis and Prosperity in Sung China, University of Arizona Press.
Vaziri, Mostafa (2013) Iran as Imagined Nation, The Construction of National Identity, New Jersey, Gorgias Press.
Wilson, David A (2017) Nation- Building and Revolutionary War,in, Karl W. Deutsch and William J. Foltz (eds), Nation building in comparative contexts, Routledge.
