سازندگان هویت ایرانی و نیروهای همگرایی‌آفرین در ایران پیشامدرن
الموضوعات :
1 - استادیار گروه علوم سیاسی، دانشگاه تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: هویت ایرانی, نیروهای اجتماعی- سیاسی, تداوم فرهنگی, همگرایی و وحدت در کثرت. ,
ملخص المقالة :
مطابق دیدگاه غالب در علوم اجتماعی جدید، تعلقات ملی، پدیده‌ای مربوط به دوران مدرن بوده، تسری آن به دوران سنتی، مصداق زمان‌پریشی تاریخی است. این مقاله با نقد دیدگاه یادشده در پی اثبات این فرضیه است که علیرغم گسست‌های بزرگ، وجود تنوع و پراکندگی اجتماعی گسترده و وجود نیروهای واگرایی‌آفرین در ایران پیشامدرن، همواره یک آگاهی نیرومند به نام محدوده جغرافیایی، خاطره تاریخی و فرهنگ ایرانی وجود داشته است. این تعلق را می‌توان در تمایز با ملی‌گرایی مدرن با عنوان «میهن‌دوستی» نام‌گذاری کرد. اما بخش اصلی مقاله در پی پاسخ به پرسش دیگری است: عاملان تولید و حفظ این آگاهی و شکل‌دهندگان وحدت و همگرایی فراسوی کثرت‌ها در ایران پیشامدرن، کدام نیروها بوده‌اند؟ یافته‌های مقاله نشان می‌دهد که مجموعه‌ای از نیروهای اجتماعی- سیاسی شامل دولت و دربارها، اهل قلم، صوفیان، علما، بازرگانان و شبکه‌های مرتبط با آنان ضمن خلق و حفظ عناصر هویت ایرانی، عاملان ایجاد رشته‌های پیونددهنده نواحی مختلف حول تعلقاتی مشترک بوده‌اند. هرچند گروه‌های پنج‌گانه در شمار اعیان و قشر میانی شهرها بودند، ولی امتداد آنها از رهگذر حضور شاعران، نقالان و مکتب‌خانه‌داران در میان عامه دیده می‌شد. بقا و تداوم هویت ایرانی و همگرایی سرزمینی و اجتماعی محصول کنش‌های هدفمند و همچنین نتیجه ناخواسته عملکرد این گروه‌ها بوده است.
المصادر:
ابن بطوطه (1376) سفرنامه، ترجمه محمد علی موحد، جلد دوم، تهران، آگاه.
ابن بلخی (1374) فارسنامه، تصحیح لسترنج و نیکلسن، تحشیه منصور رستگار فسایی، شیراز، بنیاد فارس‌شناسی.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن (1375) العبر، ترجمه عبدالمحمد آیتی، جلد اول، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ابن‌رسته، احمد (1365) الاعلاق النفیسیه، ترجمه و تعلیق حسین قره‌چانلو، تهران، امیرکبیر.
احمدی، حمید (1390) بنیادهای هویت ملی ایرانی، چارچوب نظری هویت ملی شهروندمحور، تهران، پژوهشکده مطالعات اجتماعی و فرهنگی.
اسفراینی، ابوالمظفر شاهفور (1375) تاج‌التراجم فی تفسیر القران الکریم للاعاجم، جلد اول، تصحیح نجیب مایل هروی و علی اکبر الهی خراسانی، تهران، میراث مکتوب.
اسلامی ندوشن، محمدعلی (1380) هشدار روزگار و چند مقاله دیگر، تهران، انتشار.
اسمیت، آنتونی (1391) ناسیونالیسم و مدرنیسم، ترجمه کاظم فیروزمند، تهران، ثالث.
اشپولر، برتولد (1360) «تکوین تاریخ¬نگاری ایران»، در: تاریخ¬نگاری در ایران (مجموعه مقالات)، ترجمه و تدوین یعقوب آژند، تهران، گستره.
----------- (1377) ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمه عبدالجواد فلاطوری، جلد 1، تهران، علمی و فرهنگی.
اشرف، احمد (1402) هویت ایرانی از دوران باستان تا پایان پهلوی، تهران، نی.
اشکوری، قطب‌الدین (1398) محبوب القلوب (شرح حال حکمای پیش از اسلام)، ترجمه سید احمد اردکانی، جلد 1، تهران، مولی.
اصفهانی، حمزه (1346) تاریخ پیامبران و شاهان، ترجمه جعفر شعار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
الفنستون، مونت استوارت (1376) افغانان، جای، فرهنگ، نژاد (گزارش سلطنت کابل)، ترجمه محمد اّصف فکرت، مشهد، آستان قدس رضوي.
امانت، عباس (1390) «جنبش نقطوی محمود پسیخانی و حوزه مادی¬گری عرفانی ایرانی او»، در: تاريخ و انديشه‌هاي اسماعيلي در سده‌هاي ميانه، ویراسته فرهاد دفتری، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، فرزان روز.
امیر معزی، محمدعلی (1394) «شهربانو، بانوی ایران¬زمین و مادر امامان، میان ایران پیش از اسلام و شیعه امامی»، در: تشیع، ریشه‌ها، باورهای عرفانی، تألیف محمدعلی امیر معزی، ترجمه نورالدین الله‌دینی، تهران، نامک.
انجوی شیرازی، سید ابوالقاسم (1369) فردوسی‌نامه، جلد 1: مردم و فردوسی، جلد 2: مردم و قهرمانان شاهنامه)، تهران، علمی.
اوبن، اوژن (1362) ایران امروز (1906- 1907)، ترجمه علی¬اصغر سعیدی، تهران، زوار.
اوزکریملی، اوموت (1383) نظریه‌های ناسیونالیسم، ترجمه محمدعلی قاسمی، تهران، مؤسسه مطالعات ملی.
بارتولد، ولادیمیر (1372) تذکره جغرافیای تاریخی ایران، ترجمه حمزه سردادور، تهران، توس.
باسورث، کلیفورد ادموند (1378) تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه، تهران، امیرکبیر.
برتشنایدر، امیلی (1381) ایران و ماورالنهر در نوشته¬های چینی و مغولی سده‌های میانه، ترجمه و تحقیق هاشم رجب¬زاده، تهران، بنیاد موقوفات افشار.
بلاذری، احمد بن یحیی (1364) فتوح البلدان، ترجمه آذرتاش آذرنوش، تهران، سروش.
بلعمی، ابوعلی (1353) تاریخ بلعمی، تصحیح ملک¬الشعرا بهار، به کوشش محمد پروین گنابادی، جلد 2، تهران، زوار.
بناکتی، داود بن محمد (1348) تاریخ بناکتی (روضة اولی الالباب فی معرفة التواریخ و الانساب)، به کوشش جعفر شعار، تهران، انجمن آثار ملی.
بیرونی، ابوریحان (1383) الصیدنه فی‌الطّب، ترجمه باقر مظفرزاده، تهران، فرهنگستان ادب فارسی.
پورجوادی، نصرالله (1372) «حکمت دینی و تقدس زبان فارسی»، در: بوی جان، تألیف نصرالله پورجوادی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
تاپر، ریچارد (1384) تاریج سیاسی و اجتماعی شاهسون‌های مغان، ترجمه حسن اسدی، تهران، اختران.
تاریخ سیستان (1381) تصحیح ملک¬الشعرا بهار، تهران، معین.
تفضلی، احمد (1398) «نقش دهقانان در سده‌های نخستین دوران اسلامی»، در: مقالات احمد تفضلی، گردآوری ژاله آموزگار، تهران، توس.
ثعالبی، ابومنصور (1328) شاهنامه ثعالبی (در شرح احوال سلاطین ایران)، ترجمه محمود هدایت، تهران، چاپخانه مجلس.
جعفریان، رسول (1376) نوروز در فرهنگ شیعه، نامه مفید، شماره نهم، بهار، صص 201-220.
جوینی، مویدالدوله (1329) عتبه الکتبه (مجموعه مراسلات دیوان سلطان سنجر)، تصحیح محمد قزوینی و عباس اقبال، بی‌جا، شرکت سهامی چاپ.
چلبی، اولیا (1400) سفرنامه اولیا چلبی به ایران، ترجمه و پژوهش علی ابوالقاسمی و مهدی وزینی اصل، جیرفت، دانشگاه جیرفت.
حسین‌زاده شانه‌چی، حسن (1388) «ترجمه کتب سیره و مناقب امامان در عصر صفوی»، پژوهش‌های تاریخی، دوره جدید، شماره 2، تابستان، صص 35-48.
حسینی، مریم و محمود علیزاده (تصحیح و تحقیق) (1401) از کاشغر تا استانبول (تحقیقی درباره خواجگان نقشبندی و تصحیح ده رساله از ایشان)، تهران، علمی.
حموی، یاقوت (1380) معجم‌البلدان، ترجمه علینقی منزوی، جلد 1، تهران، سازمان میراث فرهنگی.
حورانی، آلبرت (1384) تاریخ مردمان عرب، ترجمه فرید جواهر کلام، تهران، امیرکبیر.
خالقی مطلق، جلال (1388) «سرگذشت زبان فارسی»، در: گل رنج‌های کهن، برگزیدۀ مقالات دربارۀ شاهنامه فردوسی، جلال خالقی مطلق، تهران، ثالث.
دریایی، تورج (1397) جهان ساسانی (مقالاتی درباره ایرانشهر)، ترجمه مهناز بابایی، تهران، فروهر.
دلاواله، پیترو (1370) سفرنامه پیترو دلاواله، ترجمه شجاع‌الدین شفا، تهران، علمی و فرهنگی.
دیولافوا، ژان (1371) ایران، کلده و شوش، ترجمه علی‌محمد فره‌وشی، تهران، دانشگاه تهران.
رازی، نجم (1383) مرصاد العباد، به اهتمام محمدامین ریاحی، تهران، علمی و فرهنگی.
رایس، کلارا کولیور (1383) زنان ایرانی و راه و رسم زندگی آنان (سفرنامه کلارا کولیور رایس)، ترجمه اسدالله آزاد، تهران، کتابدار.
ربیع (1388) علی‌نامه (منظومه‌ای کهن)، تصحیح رضا بیات و ابوالفضل غلامی، تهران، میراث مکتوب.
رسول‌زاده، محمدامین (1380) جمهوری آذربایجان، چگونگی شکل‌گیری و وضعیت کنونی آن، ترجمه تقی سلام‌زاده، تهران، شیرازه.
روملو، حسن بیگ (1357) احسن‌التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران، بابک.
ریاحی خویی، محمدامین (1380) فردوسی، تهران، طرح نو.
ریتر، هلموت (1341) «آغاز فرقه حروفیه»، ترجمه حشمت موید، فرهنگ ایران زمین، شماره دهم، صص 319-393.
زرکوب شیرازی، ابوالعباس (1350) شیرازنامه، به کوشش اسمعیل جوادی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
ستاری، جلال (1370) زمینه فرهنگ مردم، تهران، ویراستار.
سمرقندی، دولتشاه (1382) تذکره الشعرا، تصحیح ادوارد براون، تهران، اساطیر.
سهروردی، شهاب¬الدین (2535) حکمه الاشراق، ترجمه سید جعفر سجادی، تهران، دانشگاه تهران.
------------------ (1380) مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح نجف¬قلی حبیبی، جلد 4، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شایگان، داریوش (1387) هانری کرین؛ آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی، ترجمه باقر پرهام، تهران، فرزان روز.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1352) تلقی قدما از وطن، الفبا، شماره دوم، صص 1-26.
صفوی، سام میرزا (بی‌تا) تذکره تحفه سامی، تصحیح رکن‌الدین همایون فرخ، شرکت سهامی چاپ و انتشار کتب ایران.
صمد، ولی (1378) فردوسی و شاهنامه در قفقاز، ترجمه رحیم مسلمانیان قبادیانی، تهران، کارنگ.
ضیا ابراهیمی، رضا (1396) پیدایش ناسیونالیسم ایرانی، نژاد و سیاست بی‌جاسازی، ترجمه حسن افشار، تهران، مرکز.
طباطبایی، سید جواد (1381) دیباچه‌ای بر نظریه انحطاط ایران، تهران، نگاه معاصر.
---------------- (1395) روشن¬فکران علیه ایران، ماهنامه سیاست‌نامه، خرداد و تیر، سال اول، شماره 4و 5، خرداد و تیر، صص1-6.
---------------- (1398) ملت، دولت و حکومت قانون، جستار در بیان نص و سنت، تهران، مینوی خرد.
طبری، احسان (1360) ایران در دو سده واپسین، تهران، حزب توده.
طبری، محمد بن جریر (1375) تاریح طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، جلد 2، تهران، اساطیر.
عروضی سمرقندی، احمد بن عمر بن علی نظامی (1346) چهارمقاله، به اهتمام و تصحیح محمد قزوینی و محمد معین، تهران، ابن سینا.
عوفی، محمد (1370) جوامع الحکایات و لوامع الروایات (جزء اول از قسم چهارم)، تصحیح مظاهر مصفا، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
غزالی، امام محمد (1380) کیمیای سعادت، تصحیح حسین خدیو جم، جلد 1، تهران، علمی و فرهنگی.
فرای، ریچارد (1363الف) عصر زرین فرهنگ ایران، ترجمه مسعود رجب¬نیا، تهران، سروش.
---------- (گردآورنده) (1363ب) تاریخ ایران (از اسلام تا سلاجقه)، ترجمه حسن انوشه، جلد 4، تهران، امیرکبیر.
فلاندن، اوژن (2536) سفرنامه اوژن فلاندن به ایران، ترجمه حسین نورصادقی، تهران، اشراقی.
فیلبرگ، سی، جی (1369) اﯾﻞ ﭘﺎﭘﯽ؛ ﮐﻮچ¬ﻧﺸﯿﻨﺎن ﻏﺮب اﯾـﺮان، ﺗﺮﺟﻤـﻪ اﺻـﻐﺮ ﮐﺮﯾﻤـﯽ، ﺗﻬـﺮان، ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺮا.
فیشل، والتر (1330) ابن خلدون و تیمورلنگ، ترجمه سعید نفیسی و نوشین¬دخت نفیسی، تهران، زوار.
فیگوئرا، دن گارسیا (1363) سفرنامه دن گارسیا د سیلوا فیگوئرا، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، نشر نو.
قریب، بدرالزمان (1374) فرهنگ سُغدی، تهران، فرهنگان.
قطران تبریزی (1362) دیوان حکیم قطران تبریزی، تصحیح محمد نخجوانی، تهران، ققنوس.
کارنامه اردشیر بابکان (1369) ترجمه و مقدمه قاسم هاشمی¬نژاد، تهران، مرکز.
کاستلز، مانوئل (1402) عصر اطلاعات (ج2: قدرت هویت)، ترجمه احد علیقلیان، تهران، فرهنگ نو.
کاظم‌زاده ایرانشهر، حسین (1342ق) تجلیات روح ایرانی در ادوار تاریخی، برلین، ایرانشهر.
کرمر، جوئل (1375) احیای فرهنگی در عهد آل بویه، ترجمه محمدسعید حنایی کاشانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
کوهمره‌ای، زین¬العابدین (1384) رساله تدابیر شاه و وزیر (در احوالات آقامحمدخان قاجار و وزیر او حاجی ابراهیم کلانتر اعتمادالدوله)، تصحیح مهین‌دخت حاجیان¬پور، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
گوبینو، آرتور دو (1383) سه سال در آسیا، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، قطره.
لاپیدوس، ایرا م (1376) تاریح جوامع اسلامی، ترجمه علی بختیاری¬زاده، جلد 1، تهران، اطلاعات.
لایارد، سر اوستن هنری (1367) سفرنامه لایارد یا ماجراهای اولیه در ایران، ترجمه مهراب امیری، تهران، وحید.
لوئیس، برنارد (1396) خاورمیانه، دو هزار سال تاریخ از مسیحیت تا امروز، ترجمه حسن کامشاد، تهران، نی.
مارکورات، یوزف (1373) ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی، ترجمه مریم میراحمدی، تهران، اطلاعات.
مافروحی، فضل بن سعد (1385) محاسن اصفهان، ترجمه حسین بن محمد آوی، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، اصفهان، سازمان فرهنگی- تفریحی شهرداری.
متین، افشین (1398) هم شرقی، هم غربی، تاریخ روشن¬فکری مدرنیته ایرانی، ترجمه حسن فشارکی، تهران، شیرازه.
مستوفی بافقی، محمد مفید (1390) مختصر مفید، به کوشش ایرج افشار و محمدرضا ابویی مهریزی، تهران، بنیاد موقوفات افشار.
مستوفی، حمدالله (1339) تاریخ گزیده، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر.
-------------- (1362) نزهه‌القلوب (المقاله الثالثه)، به اهتمام گای لسترنج، تهران، دنیای کتاب.
مسعودی، ابوالحسن (1349) التنبیه و الاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
-------------- (1382) مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، جلد 1، تهران، علمی و فرهنگی.
مسکوب، شاهرخ (1379) زبان فارسی و هویت ایرانی، تهران، فرزان روز.
------------- (1389) در کوی دوست، تهران، خوارزمی.
ملکم، سرجان (1380) تاریخ کامل ایران، ترجمه میرزا اسماعیل حیرت، جلد 1، تهران، افسون.
منشی، نصرالله (1392) کلیله و دمنه، تصحیح مجتبی مینوی، تهران، ثالث.
منهاج سراج، قاضی (1342) طبقات ناصری، به کوشش عبدالحی حبیبی قندهاری، جلد 1، کابل، پوهنی مطبعه.
مولوی، جلال‌الدین (1401) اسطرلاب حق (گزیده فیه مافیه)، به انتخاب محمدعلی موحد، تهران، ماهی.
میرزایی، سید هادی (1390) سیاست به وقت گریز، تهران، رخداد نو.
نابدل، علیرضا (بی‌تا) آذربایجان و مسئله ملی، بی‌جا، بی‌نا.
ناصح جرفادقانی، ابوالشرف (1374) ترجمه تاریخ یمینی، تصحیح جعفر شعار، تهران، علمی و فرهنگی.
نامه تنسر به گشنسب (1354) تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران، خوارزمی.
واعظ بلخی، ابوبکر عبدالله (1350) فضائل بلخ، ترجمه عبدالله محمد حسینی بلخی، تصحیح عبدالحسن حبیبی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
وامبری، آرمینیوس (1372) زندگی و سفرهای وامبری (دنباله سیاحت درویشی دروغین)، ترجمه محمدحسن آریا، تهران، علمی و فرهنگی.
وبر، ماکس (1387) دین، قدرت و جامعه، ترجمه احمد تدین، تهران، هرمس.
همایی، جلال (بی‌تا) مقدمه مصحح، در: التفهیم لاوائل صناعه التنجیم ابوریحان بیرونی، تهران، انجمن آثار ملی.
همدانی، رشیدالدین فضل¬الله (1373) جامع‌التواریخ، به تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی، جلد 1، تهران، البرز.
هینتس، والتر (1362) تشکیل دولت ملی در ایران، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران، خوارزمی.
یعقوبی، احمد بن اسحاق (1382) تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران، علمی و فرهنگی.
یغمایی، حبیب (1348) «شرح حال فردوسی»، در: فردوسی و شاهنامه او، به اهتمام حیبب یغمایی، تهران، انجمن آثار ملی.
Cook, Michael A. (2024) A History of the Muslim World: From Its Origins to the Dawn of Modernity. Princeton University Press.
Hobsbawm, Eric J (1992) Nations and Nationalism since 1780, Cambridge University Press.
Hodgson, Marshall (1977) The Venture of islam, Vol2, University of Chicago Press.
Gnoli, Gherardo (1989) The idea of Iran, an essay on its origin, Roma , Istituto italiano per il Medio ed Estremo Oriente.
Kashani- Sabet, Firoozeh (1999) Frontier fictions, shaping the Iranian nation, 1804- 1946, Princeton University Press.
Mommsen, Wolfgang (1990) The Varieties of the Nation State in Modern History, Liberal, Imperialist, Fascist and Contemporary Notions of Nation and Nationality, in, Michael Mann (ed) The Rise and Decline of the Nation State, Basil Blackwell.
Pines,Yuri (2004) Beasts or Humans, Pre- Imperial Origins of the “Sino- Barbarian” Dichotomy, in, Reuven Amitai, Michal Biran (eds) Mongols, Turks, And Others, Eurasian Nomads And The Sedentary World, Brill Academic Publishers.
Stern, S, M. (1971) Ya'qüb the Coppersmith and Persian National Sentiment, in, Clifford Edmund Bosworth (ed,) Iran and Islam, In Memory of the Late Vladimir Minorsky, Edinburgh University Press.
Tillman, Hoyt Cleveland (1979) “Proto- Nationalism in Twelfth- Century China? The Case of Ch’en Liang,” Harvard Journal of Asiatic Studies, Vol, 39, No, 2.
Toynbee, Arnold (1955) A study of history, Volume 5, Oxford University Press.
Trauzettel, Rolf (1975) “Sung Patriotism as a First Step Toward Chinese Nationalism,” in, J، W. Haeger (ed) Crisis and Prosperity in Sung China, University of Arizona Press.
Vaziri, Mostafa (2013) Iran as Imagined Nation, The Construction of National Identity, New Jersey, Gorgias Press.
Wilson, David A (2017) Nation- Building and Revolutionary War,in, Karl W. Deutsch and William J. Foltz (eds), Nation building in comparative contexts, Routledge.
ابن بطوطه (1376) سفرنامه، ترجمه محمد علی موحد، جلد دوم، تهران، آگاه.
ابن بلخی (1374) فارسنامه، تصحیح لسترنج و نیکلسن، تحشیه منصور رستگار فسایی، شیراز، بنیاد فارس‌شناسی.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن (1375) العبر، ترجمه عبدالمحمد آیتی، جلد اول، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ابن‌رسته، احمد (1365) الاعلاق النفیسیه، ترجمه و تعلیق حسین قره‌چانلو، تهران، امیرکبیر.
احمدی، حمید (1390) بنیادهای هویت ملی ایرانی، چارچوب نظری هویت ملی شهروندمحور، تهران، پژوهشکده مطالعات اجتماعی و فرهنگی.
اسفراینی، ابوالمظفر شاهفور (1375) تاج‌التراجم فی تفسیر القران الکریم للاعاجم، جلد اول، تصحیح نجیب مایل هروی و علی اکبر الهی خراسانی، تهران، میراث مکتوب.
اسلامی ندوشن، محمدعلی (1380) هشدار روزگار و چند مقاله دیگر، تهران، انتشار.
اسمیت، آنتونی (1391) ناسیونالیسم و مدرنیسم، ترجمه کاظم فیروزمند، تهران، ثالث.
اشپولر، برتولد (1360) «تکوین تاریخ¬نگاری ایران»، در: تاریخ¬نگاری در ایران (مجموعه مقالات)، ترجمه و تدوین یعقوب آژند، تهران، گستره.
----------- (1377) ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمه عبدالجواد فلاطوری، جلد 1، تهران، علمی و فرهنگی.
اشرف، احمد (1402) هویت ایرانی از دوران باستان تا پایان پهلوی، تهران، نی.
اشکوری، قطب‌الدین (1398) محبوب القلوب (شرح حال حکمای پیش از اسلام)، ترجمه سید احمد اردکانی، جلد 1، تهران، مولی.
اصفهانی، حمزه (1346) تاریخ پیامبران و شاهان، ترجمه جعفر شعار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
الفنستون، مونت استوارت (1376) افغانان، جای، فرهنگ، نژاد (گزارش سلطنت کابل)، ترجمه محمد اّصف فکرت، مشهد، آستان قدس رضوي.
امانت، عباس (1390) «جنبش نقطوی محمود پسیخانی و حوزه مادی¬گری عرفانی ایرانی او»، در: تاريخ و انديشه‌هاي اسماعيلي در سده‌هاي ميانه، ویراسته فرهاد دفتری، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، فرزان روز.
امیر معزی، محمدعلی (1394) «شهربانو، بانوی ایران¬زمین و مادر امامان، میان ایران پیش از اسلام و شیعه امامی»، در: تشیع، ریشه‌ها، باورهای عرفانی، تألیف محمدعلی امیر معزی، ترجمه نورالدین الله‌دینی، تهران، نامک.
انجوی شیرازی، سید ابوالقاسم (1369) فردوسی‌نامه، جلد 1: مردم و فردوسی، جلد 2: مردم و قهرمانان شاهنامه)، تهران، علمی.
اوبن، اوژن (1362) ایران امروز (1906- 1907)، ترجمه علی¬اصغر سعیدی، تهران، زوار.
اوزکریملی، اوموت (1383) نظریه‌های ناسیونالیسم، ترجمه محمدعلی قاسمی، تهران، مؤسسه مطالعات ملی.
بارتولد، ولادیمیر (1372) تذکره جغرافیای تاریخی ایران، ترجمه حمزه سردادور، تهران، توس.
باسورث، کلیفورد ادموند (1378) تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه، تهران، امیرکبیر.
برتشنایدر، امیلی (1381) ایران و ماورالنهر در نوشته¬های چینی و مغولی سده‌های میانه، ترجمه و تحقیق هاشم رجب¬زاده، تهران، بنیاد موقوفات افشار.
بلاذری، احمد بن یحیی (1364) فتوح البلدان، ترجمه آذرتاش آذرنوش، تهران، سروش.
بلعمی، ابوعلی (1353) تاریخ بلعمی، تصحیح ملک¬الشعرا بهار، به کوشش محمد پروین گنابادی، جلد 2، تهران، زوار.
بناکتی، داود بن محمد (1348) تاریخ بناکتی (روضة اولی الالباب فی معرفة التواریخ و الانساب)، به کوشش جعفر شعار، تهران، انجمن آثار ملی.
بیرونی، ابوریحان (1383) الصیدنه فی‌الطّب، ترجمه باقر مظفرزاده، تهران، فرهنگستان ادب فارسی.
پورجوادی، نصرالله (1372) «حکمت دینی و تقدس زبان فارسی»، در: بوی جان، تألیف نصرالله پورجوادی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
تاپر، ریچارد (1384) تاریج سیاسی و اجتماعی شاهسون‌های مغان، ترجمه حسن اسدی، تهران، اختران.
تاریخ سیستان (1381) تصحیح ملک¬الشعرا بهار، تهران، معین.
تفضلی، احمد (1398) «نقش دهقانان در سده‌های نخستین دوران اسلامی»، در: مقالات احمد تفضلی، گردآوری ژاله آموزگار، تهران، توس.
ثعالبی، ابومنصور (1328) شاهنامه ثعالبی (در شرح احوال سلاطین ایران)، ترجمه محمود هدایت، تهران، چاپخانه مجلس.
جعفریان، رسول (1376) نوروز در فرهنگ شیعه، نامه مفید، شماره نهم، بهار، صص 201-220.
جوینی، مویدالدوله (1329) عتبه الکتبه (مجموعه مراسلات دیوان سلطان سنجر)، تصحیح محمد قزوینی و عباس اقبال، بی‌جا، شرکت سهامی چاپ.
چلبی، اولیا (1400) سفرنامه اولیا چلبی به ایران، ترجمه و پژوهش علی ابوالقاسمی و مهدی وزینی اصل، جیرفت، دانشگاه جیرفت.
حسین‌زاده شانه‌چی، حسن (1388) «ترجمه کتب سیره و مناقب امامان در عصر صفوی»، پژوهش‌های تاریخی، دوره جدید، شماره 2، تابستان، صص 35-48.
حسینی، مریم و محمود علیزاده (تصحیح و تحقیق) (1401) از کاشغر تا استانبول (تحقیقی درباره خواجگان نقشبندی و تصحیح ده رساله از ایشان)، تهران، علمی.
حموی، یاقوت (1380) معجم‌البلدان، ترجمه علینقی منزوی، جلد 1، تهران، سازمان میراث فرهنگی.
حورانی، آلبرت (1384) تاریخ مردمان عرب، ترجمه فرید جواهر کلام، تهران، امیرکبیر.
خالقی مطلق، جلال (1388) «سرگذشت زبان فارسی»، در: گل رنج‌های کهن، برگزیدۀ مقالات دربارۀ شاهنامه فردوسی، جلال خالقی مطلق، تهران، ثالث.
دریایی، تورج (1397) جهان ساسانی (مقالاتی درباره ایرانشهر)، ترجمه مهناز بابایی، تهران، فروهر.
دلاواله، پیترو (1370) سفرنامه پیترو دلاواله، ترجمه شجاع‌الدین شفا، تهران، علمی و فرهنگی.
دیولافوا، ژان (1371) ایران، کلده و شوش، ترجمه علی‌محمد فره‌وشی، تهران، دانشگاه تهران.
رازی، نجم (1383) مرصاد العباد، به اهتمام محمدامین ریاحی، تهران، علمی و فرهنگی.
رایس، کلارا کولیور (1383) زنان ایرانی و راه و رسم زندگی آنان (سفرنامه کلارا کولیور رایس)، ترجمه اسدالله آزاد، تهران، کتابدار.
ربیع (1388) علی‌نامه (منظومه‌ای کهن)، تصحیح رضا بیات و ابوالفضل غلامی، تهران، میراث مکتوب.
رسول‌زاده، محمدامین (1380) جمهوری آذربایجان، چگونگی شکل‌گیری و وضعیت کنونی آن، ترجمه تقی سلام‌زاده، تهران، شیرازه.
روملو، حسن بیگ (1357) احسن‌التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران، بابک.
ریاحی خویی، محمدامین (1380) فردوسی، تهران، طرح نو.
ریتر، هلموت (1341) «آغاز فرقه حروفیه»، ترجمه حشمت موید، فرهنگ ایران زمین، شماره دهم، صص 319-393.
زرکوب شیرازی، ابوالعباس (1350) شیرازنامه، به کوشش اسمعیل جوادی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
ستاری، جلال (1370) زمینه فرهنگ مردم، تهران، ویراستار.
سمرقندی، دولتشاه (1382) تذکره الشعرا، تصحیح ادوارد براون، تهران، اساطیر.
سهروردی، شهاب¬الدین (2535) حکمه الاشراق، ترجمه سید جعفر سجادی، تهران، دانشگاه تهران.
------------------ (1380) مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح نجف¬قلی حبیبی، جلد 4، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شایگان، داریوش (1387) هانری کرین؛ آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی، ترجمه باقر پرهام، تهران، فرزان روز.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1352) تلقی قدما از وطن، الفبا، شماره دوم، صص 1-26.
صفوی، سام میرزا (بی‌تا) تذکره تحفه سامی، تصحیح رکن‌الدین همایون فرخ، شرکت سهامی چاپ و انتشار کتب ایران.
صمد، ولی (1378) فردوسی و شاهنامه در قفقاز، ترجمه رحیم مسلمانیان قبادیانی، تهران، کارنگ.
ضیا ابراهیمی، رضا (1396) پیدایش ناسیونالیسم ایرانی، نژاد و سیاست بی‌جاسازی، ترجمه حسن افشار، تهران، مرکز.
طباطبایی، سید جواد (1381) دیباچه‌ای بر نظریه انحطاط ایران، تهران، نگاه معاصر.
---------------- (1395) روشن¬فکران علیه ایران، ماهنامه سیاست‌نامه، خرداد و تیر، سال اول، شماره 4و 5، خرداد و تیر، صص1-6.
---------------- (1398) ملت، دولت و حکومت قانون، جستار در بیان نص و سنت، تهران، مینوی خرد.
طبری، احسان (1360) ایران در دو سده واپسین، تهران، حزب توده.
طبری، محمد بن جریر (1375) تاریح طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، جلد 2، تهران، اساطیر.
عروضی سمرقندی، احمد بن عمر بن علی نظامی (1346) چهارمقاله، به اهتمام و تصحیح محمد قزوینی و محمد معین، تهران، ابن سینا.
عوفی، محمد (1370) جوامع الحکایات و لوامع الروایات (جزء اول از قسم چهارم)، تصحیح مظاهر مصفا، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
غزالی، امام محمد (1380) کیمیای سعادت، تصحیح حسین خدیو جم، جلد 1، تهران، علمی و فرهنگی.
فرای، ریچارد (1363الف) عصر زرین فرهنگ ایران، ترجمه مسعود رجب¬نیا، تهران، سروش.
---------- (گردآورنده) (1363ب) تاریخ ایران (از اسلام تا سلاجقه)، ترجمه حسن انوشه، جلد 4، تهران، امیرکبیر.
فلاندن، اوژن (2536) سفرنامه اوژن فلاندن به ایران، ترجمه حسین نورصادقی، تهران، اشراقی.
فیلبرگ، سی، جی (1369) اﯾﻞ ﭘﺎﭘﯽ؛ ﮐﻮچ¬ﻧﺸﯿﻨﺎن ﻏﺮب اﯾـﺮان، ﺗﺮﺟﻤـﻪ اﺻـﻐﺮ ﮐﺮﯾﻤـﯽ، ﺗﻬـﺮان، ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺮا.
فیشل، والتر (1330) ابن خلدون و تیمورلنگ، ترجمه سعید نفیسی و نوشین¬دخت نفیسی، تهران، زوار.
فیگوئرا، دن گارسیا (1363) سفرنامه دن گارسیا د سیلوا فیگوئرا، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، نشر نو.
قریب، بدرالزمان (1374) فرهنگ سُغدی، تهران، فرهنگان.
قطران تبریزی (1362) دیوان حکیم قطران تبریزی، تصحیح محمد نخجوانی، تهران، ققنوس.
کارنامه اردشیر بابکان (1369) ترجمه و مقدمه قاسم هاشمی¬نژاد، تهران، مرکز.
کاستلز، مانوئل (1402) عصر اطلاعات (ج2: قدرت هویت)، ترجمه احد علیقلیان، تهران، فرهنگ نو.
کاظم‌زاده ایرانشهر، حسین (1342ق) تجلیات روح ایرانی در ادوار تاریخی، برلین، ایرانشهر.
کرمر، جوئل (1375) احیای فرهنگی در عهد آل بویه، ترجمه محمدسعید حنایی کاشانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
کوهمره‌ای، زین¬العابدین (1384) رساله تدابیر شاه و وزیر (در احوالات آقامحمدخان قاجار و وزیر او حاجی ابراهیم کلانتر اعتمادالدوله)، تصحیح مهین‌دخت حاجیان¬پور، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
گوبینو، آرتور دو (1383) سه سال در آسیا، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، قطره.
لاپیدوس، ایرا م (1376) تاریح جوامع اسلامی، ترجمه علی بختیاری¬زاده، جلد 1، تهران، اطلاعات.
لایارد، سر اوستن هنری (1367) سفرنامه لایارد یا ماجراهای اولیه در ایران، ترجمه مهراب امیری، تهران، وحید.
لوئیس، برنارد (1396) خاورمیانه، دو هزار سال تاریخ از مسیحیت تا امروز، ترجمه حسن کامشاد، تهران، نی.
مارکورات، یوزف (1373) ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی، ترجمه مریم میراحمدی، تهران، اطلاعات.
مافروحی، فضل بن سعد (1385) محاسن اصفهان، ترجمه حسین بن محمد آوی، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، اصفهان، سازمان فرهنگی- تفریحی شهرداری.
متین، افشین (1398) هم شرقی، هم غربی، تاریخ روشن¬فکری مدرنیته ایرانی، ترجمه حسن فشارکی، تهران، شیرازه.
مستوفی بافقی، محمد مفید (1390) مختصر مفید، به کوشش ایرج افشار و محمدرضا ابویی مهریزی، تهران، بنیاد موقوفات افشار.
مستوفی، حمدالله (1339) تاریخ گزیده، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر.
-------------- (1362) نزهه‌القلوب (المقاله الثالثه)، به اهتمام گای لسترنج، تهران، دنیای کتاب.
مسعودی، ابوالحسن (1349) التنبیه و الاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
-------------- (1382) مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، جلد 1، تهران، علمی و فرهنگی.
مسکوب، شاهرخ (1379) زبان فارسی و هویت ایرانی، تهران، فرزان روز.
------------- (1389) در کوی دوست، تهران، خوارزمی.
ملکم، سرجان (1380) تاریخ کامل ایران، ترجمه میرزا اسماعیل حیرت، جلد 1، تهران، افسون.
منشی، نصرالله (1392) کلیله و دمنه، تصحیح مجتبی مینوی، تهران، ثالث.
منهاج سراج، قاضی (1342) طبقات ناصری، به کوشش عبدالحی حبیبی قندهاری، جلد 1، کابل، پوهنی مطبعه.
مولوی، جلال‌الدین (1401) اسطرلاب حق (گزیده فیه مافیه)، به انتخاب محمدعلی موحد، تهران، ماهی.
میرزایی، سید هادی (1390) سیاست به وقت گریز، تهران، رخداد نو.
نابدل، علیرضا (بی‌تا) آذربایجان و مسئله ملی، بی‌جا، بی‌نا.
ناصح جرفادقانی، ابوالشرف (1374) ترجمه تاریخ یمینی، تصحیح جعفر شعار، تهران، علمی و فرهنگی.
نامه تنسر به گشنسب (1354) تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران، خوارزمی.
واعظ بلخی، ابوبکر عبدالله (1350) فضائل بلخ، ترجمه عبدالله محمد حسینی بلخی، تصحیح عبدالحسن حبیبی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
وامبری، آرمینیوس (1372) زندگی و سفرهای وامبری (دنباله سیاحت درویشی دروغین)، ترجمه محمدحسن آریا، تهران، علمی و فرهنگی.
وبر، ماکس (1387) دین، قدرت و جامعه، ترجمه احمد تدین، تهران، هرمس.
همایی، جلال (بی‌تا) مقدمه مصحح، در: التفهیم لاوائل صناعه التنجیم ابوریحان بیرونی، تهران، انجمن آثار ملی.
همدانی، رشیدالدین فضل¬الله (1373) جامع‌التواریخ، به تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی، جلد 1، تهران، البرز.
هینتس، والتر (1362) تشکیل دولت ملی در ایران، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران، خوارزمی.
یعقوبی، احمد بن اسحاق (1382) تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران، علمی و فرهنگی.
یغمایی، حبیب (1348) «شرح حال فردوسی»، در: فردوسی و شاهنامه او، به اهتمام حیبب یغمایی، تهران، انجمن آثار ملی.
Cook, Michael A. (2024) A History of the Muslim World: From Its Origins to the Dawn of Modernity. Princeton University Press.
Hobsbawm, Eric J (1992) Nations and Nationalism since 1780, Cambridge University Press.
Hodgson, Marshall (1977) The Venture of islam, Vol2, University of Chicago Press.
Gnoli, Gherardo (1989) The idea of Iran, an essay on its origin, Roma , Istituto italiano per il Medio ed Estremo Oriente.
Kashani- Sabet, Firoozeh (1999) Frontier fictions, shaping the Iranian nation, 1804- 1946, Princeton University Press.
Mommsen, Wolfgang (1990) The Varieties of the Nation State in Modern History, Liberal, Imperialist, Fascist and Contemporary Notions of Nation and Nationality, in, Michael Mann (ed) The Rise and Decline of the Nation State, Basil Blackwell.
Pines,Yuri (2004) Beasts or Humans, Pre- Imperial Origins of the “Sino- Barbarian” Dichotomy, in, Reuven Amitai, Michal Biran (eds) Mongols, Turks, And Others, Eurasian Nomads And The Sedentary World, Brill Academic Publishers.
Stern, S, M. (1971) Ya'qüb the Coppersmith and Persian National Sentiment, in, Clifford Edmund Bosworth (ed,) Iran and Islam, In Memory of the Late Vladimir Minorsky, Edinburgh University Press.
Tillman, Hoyt Cleveland (1979) “Proto- Nationalism in Twelfth- Century China? The Case of Ch’en Liang,” Harvard Journal of Asiatic Studies, Vol, 39, No, 2.
Toynbee, Arnold (1955) A study of history, Volume 5, Oxford University Press.
Trauzettel, Rolf (1975) “Sung Patriotism as a First Step Toward Chinese Nationalism,” in, J، W. Haeger (ed) Crisis and Prosperity in Sung China, University of Arizona Press.
Vaziri, Mostafa (2013) Iran as Imagined Nation, The Construction of National Identity, New Jersey, Gorgias Press.
Wilson, David A (2017) Nation- Building and Revolutionary War,in, Karl W. Deutsch and William J. Foltz (eds), Nation building in comparative contexts, Routledge.
