بَداء در فلسفه ملاصدرا
محورهای موضوعی : ملاصدراپژوهی و اندیشۀ حکمت متعالیه
1 - دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
کلید واژه: بداء, کتاب محو و اثبات, قضا, علم پیشین الهی,
چکیده مقاله :
یکی از آموزه‌های مهم اسلامی که در احادیث امامان شیعه (علیهم‌السلام) بطور خاص مطرح شده، آموزة «بداء» است. «بداء» در لغت بمعنای ظهورِ بعد از خفا و علمِ پس از جهل است و به این معنا، به‌اتفاق عقل و نقل، محال است به خداوند نسبت داده شود. بنابرین پرسش اینست که در روایات اسلامی بداء به چه معنا و چگونه به خدا نسبت داده شده است؟ اندیشمندان شیعی پاسخهایی گوناگون به این پرسش داده‌اند. نوشتار پیش رو به گزارش و سنجش نظریة ملاصدرا میپردازد. نظریة او درباب بداء، درون نظریة جامعتر او درباب علم الهی جای میگیرد. بر اساس این نظریه، علم پیشین الهی چهار مرتبه دارد: 1) عنایت که عین ذات خداوند، و از اینرو، ثابت است؛ 2) قضا که عین عقول، و بهمین دلیل، ثابت است؛ 3) قدر که علم نفوس فلکی است و بخشی از آن ثابت و بخشی متغیر است. از نظر ملاصدرا، بداء در همین بخشِ متغیرِ قدر رخ میدهد. بنابرین، پاسخ ملاصدرا به مسئلة بداء مبتنی بر طبیعیات قدیم و نظریة افلاک است؛ نظریه‌یی که دست‌کم در پارادایم معرفتی معاصر، پذیرفتنی نیست. بنابرین، بر حکمای نوصدرایی واجب است که با پیراستن این نظریه از مقدمات طبیعیاتی و فلکی، آن را بازسازی کنند و راه این بازسازی آنست که بدون استفاده از مفهوم «نفس فلکی»، طبقه‌یی از مجردات اثبات شود که مقهورِ عقول طولی و عرضی، و قاهر بر طبیعتند و نسبت به رخدادهای عالم ماده، پیش‌آگاهی ناقص متغیر دارند. همین پیش‌آگاهی مصحّح بداء خواهد بود.
One of the important Islamic teachings, particularly emphasized in the ḥadīths of the Shīʻī Imāms (‘a), is the theorem of “badā’ ”. “Badā’ ” means appearance after concealment and knowledge after ignorance. In this sense, it is rationally and traditionally impossible to attribute it to God. Therefore, the question is in what sense and how badā’ is attributed to God in Islamic narrations? Shīʻī thinkers have given various answers to this question. The present article reports and evaluates Mullā Ṣadrā's theory in this regard. His theory on badā’ is placed within his more comprehensive theory on divine knowledge. According to this theory, divine foreknowledge has four levels: 1) Inayat (providence), which is identical with God’s Essence and, thus, fixed; 2) Qaḍā’ (divine decree), which is identical with the essence of intellects and, thus, fixed; 3) Qadar (predestination), which is the knowledge of celestial souls, thus, fixed in some parts and variable in others. In Mullā Ṣadrā’s view, badā’ occurs in the variable part of qadar. Therefore, Mullā Ṣadrā’s response to the problem of badā’ is based on ancient physics and the theory of celestial spheres; a theory that is not acceptable at least in the contemporary epistemic paradigm. Hence, it is incumbent upon Neo-Sadrian philosophers to reformulate this theory by purifying it of its physical and astronomical premises. In doing so, without using the concept of “celestial soul”, they should demonstrate the existence of a class of immaterial beings that are subordinate to vertical and horizontal intellects and dominant over nature and have a changing and incomplete pre-knowledge of incidents in the material world. This very pre-knowledge can justify badā’.
قرآن کریم.
ابن‌اثیر (1399) النهایة فی غریب الحدیث، تحقيق طاهر أحمد الزاوى و محمود محمد الطناحي، بیروت: المكتبة العلمية.
برقی، ابوعبدالله (1370) المحاسن، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
صدوق، ابوجعفر محمدبن علی (1377) عیون أخبار الرضا، تصحیح سیدمهدی حسینی لاجوردی، قم: محمدرضا مشهدی.
صدوق، ابوجعفر محمدبن علی (1387) التوحید، تهران: مکتبة الصدوق.
صدوق، ابوجعفر محمدبن علی (1395) کمال الدین و تمام النعمة، تصحیح و تحقیق على‌اکبر غفارى، قم: دار الکتب الإسلامیه.
صدوق، ابوجعفر محمدبن علی (1400ق) الأمالی، بیروت: مؤسسة الأعلمی.
صدوق، ابوجعفر محمدبن علی (1413ق) الإعتقادات، تحقیق عصام عبد السید، قم: مرکز الأبحاث العقائدیة.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1391) «تعلیقات بر بحار الأنوار»، در مجموعه رسائل علامه طباطبایی، ج3، بکوشش سیدهادی خسروشاهی، قم: بوستان کتاب.
طبرسی، ابومنصور احمد‌بن علی (1403ق) الإحتجاج، مع تعلیقات السیّد محمدباقر الموسوی الخرسانی، بیروت: مؤسسة الأعلمی.
طوسی، نصیرالدین (1345) شرح مسئلة العلم، تحقیق و مقدمه عبدالله نورانی، مشهد: دانشگاه مشهد.
طوسی، نصیرالدین (1405ق) تلخیص المحصّل، بیروت: دار الأضواء.
عصار، سیدمحمدکاظم (1376) مجموعه آثار عصّار، با حواشی و مقدمه و تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران: امیرکبیر.
فیض کاشانی، ملامحسن (1358) علم الیقین، قم: بیدار.
کلینی، محمدبن یعقوب (1381) الکافی، تهران: مکتبة الصدوق.
مجلسی، محمدباقر (1362) بحار الأنوار، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
ملاصدرا (1381الف) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج6، تصحیح و تحقیق احمد احمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381ب) المبدأ و المعاد، ج1، تصحیح و تحقیق محمد ذبیحی و جعفر شاه‌نظری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1385) شرح أصول الکافی، ج4، تصحیح و تحقیق محمود فاضل یزدی مطلق، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1391) الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، تصحیح و تحقیق سیدمصطفی محقق داماد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
میرداماد (1374) نبراس الضیاء و تسواء السواء فی شرح باب البداء و اثبات جدوی الدعاء، تصحیح حامد ناجی اصفهانی، تهران: میراث مکتوب.
Kneale, William, and Martha Kneale (1971) The Development of Logic, Oxford: Clarendon Press.
