بررسی معرفت‌شناسانۀ لذت و الم تشکیکی از دیدگاه ابن‌سینا و ملاصدرا
محورهای موضوعی : ملاصدراپژوهی و اندیشۀ حکمت متعالیهاحمد عابدی آرانی 1 , سلمان شریعتی 2
1 - دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه قم، قم، ایران
2 - دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه قم، قم، ایران
کلید واژه: لذت, الم, مراتب لذت و الم, ادراک حسی, ادراک خیالی, ادراک عقلی,
چکیده مقاله :
ابن‌سینا و ملاصدرا، هر دو، لذت و الم را از سنخ ادراک میدانند. ادراک از نظر بوعلی دارای سه مرتبۀ حسی، خیالی و عقلی است و بتبع آن، لذات و آلام نیز در همین سه مرتبه سامان می‌یابند. ملاصدرا نیز همچون بوعلی، به تثلیث در ادراک قائل است و ادراک وهمی را شعبه‌یی از ادراک عقلی میداند و بتبع آن، لذت و الم وهمی را نیز ذیل لذت و الم عقلی قرار میدهد. دو اندیشمند در اینباره اشتراکات و اختلافاتی دارند. از مهمترین اشتراکات میتوان به همراهی عوارض و جزئی بودن مدرَک حسی، جزئی بودن مدرَک خیالی، مجرد بودن قوۀ عاقله و مدرَکات آن، قویتر بودن لذت و الم خیالی از حسی و ضعیفتر بودن آن از لذت و الم عقلی اشاره کرد. از مهمترین اختلافات نیز میتوان سه مورد را برشمرد: 1ـ در دیدگاه ابن‌سینا مراتب ادراک از طریق فرایند تقشیر و زدودن اضافات صورت میپذیرد، درحالیکه در دیدگاه صدرالمتألهین، از طریق ترفیع و باریابی به نحوۀ وجودهای مجرد برتر محقق میشود. 2ـ مدرَکات و قوای حسی از نظر ابن‌سینا، مادی و لذت و الم این مرتبۀ ادراکی نیز مادی است، ولی از نظر ملاصدرا، قوا و مدرَکات حسی و بتبع آن، لـذت و الم آنها، مجردند. 3ـ تصویری که بوعلی از مراتب و درجات لذت و الم قوای ادراکی ارائه کرده منطبق بر معیار تشکیک طولی است، ولی ملاصدرا رابطۀ درجات لذت و الم قوای ادراکی را بنحو تشکیک در مظاهر سامان میدهد.
Both Ibn Sīnā and Mullā Ṣadrā consider pleasure and pain to be of the type of perception. In Ibn Sīnā’s view, perception has three stages: sensory, imaginal, and intellectual. Thus pleasures and pains are settled at the same three levels. Similar to him, Mullā Ṣadrā believes in the trinity of perception and views estimative perception as a branch of intellectual perception and, thus, places estimative pleasure and pain under intellectual ones. There are some similarities and differences between the views of these two thinkers in this regard. Some of their most important shared views include the concomitance of accidents, the particularity of the sensory perceived thing, the particularity of the imaginal perceived thing, the immateriality of the rational faculties and its perceived things, the greater strength of imaginal pleasure and pain comparing to that of sensory ones and their being weaker than intellectual pleasure and pain. Among their most crucial differences, reference can be made to the following: 1) in Ibn Sīnā’s view, the levels of perception are actualized through the process of peeling and removal of additions, while in Mullā Ṣadrā’s view this occurs through promotion and attaining the quality of the modes of superior immaterial existents; 2) in Ibn Sīnā’s view, perceived things and sensory faculties are material, and the pleasure and pain at this level of perception are also material; however, Mullā Ṣadrā maintains that sensory faculties and perceived things and, thus, their pleasure and pain are immaterial; 3) Ibn Sīnā’s image of the levels and grades of the pleasure and pain of perceptive faculties corresponds with the criterion of vertical gradedness, while Mullā Ṣadrā believes that the relationship between the grades such pleasure and pain is based on the gradedness of their manifestations.
ابن‌سینا (1363) المبدأ و المعاد، تهران: مؤسسة مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل.
ابن‌سینا (1371) المباحثات، قم: بیدار.
ابن‌سینا (1375) النفس من کتاب الشفاء، تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
ابن‌سینا (1376) الالهیات من کتاب الشفاء، تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
ابن‌سینا (1379) النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، تهران: دانشگاه تهران.
ابن‌سینا (1381) الاشارات و التنبیهات، قم: بوستان کتاب.
ابن‌سینا (1383) دانشنامه علائی (الهیات)، همدان: دانشگاه بوعلی سینا.
ابن‌سینا (1404ق) التعلیقات، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
ابن‌سینا (1405ق) الشفاء، الطبیعیات، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
ابن‌سینا (1953م) رسائل ابن‌سینا، استانبول: مطبعه ابراهیم خروز.
ابن‌سینا (2007م) احوال النفس، پاریس: دار بیبلیون
ابن‌سینا (بی¬تا) رسائل ابن‌سینا، قم: بیدار.
حسن زاده آملی، حسن (1387) سرح العیون فی شرح العیون، قم: بوستان کتاب.
سبزواری، ملاهادی (1368) تعلیقه بر اسفار در ملاصدرا، الحکمة المتعالیۀ فی الأسفار العقلیة الأربعة، قم: مصطفوی.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1368) تعلیقه بر اسفار در ملاصدرا، الحکمة المتعالیۀ فی الأسفار العقلیة الأربعة، قم: مصطفوی.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1385) نهایة الحکمة، قم: موسسۀ امام خمینی(ره).
طوسی، خواجه نصیرالدین (1403ق) شرح الاشارات و التنبیهات (مع المحاکمات)، قم: دفتر نشر کتاب.
ملاصدرا (1381الف) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج6، تصحیح و تحقیق احمد احمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381ب) المبدأ و المعاد، تصحیح و تحقیق محمد ذبیحی و جعفر شاه¬نظری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381ج) کسر اصنام الجاهلیة، تصحیح و تحقیق محسن جهانگیری ، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381د) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج5، تصحیح و تحقیق رضا محمدزاده، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382الف) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج9، تصحیح و تحقیق رضا اکبریان، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382ب) شرح و تعلیقه بر الهیات شفا، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382ج) الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، تصحیح و تحقیق سید مصطفی محقق داماد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383الف) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج1، تصحیح و تحقیق غلامرضا اعوانی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383ب) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج3، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383ج) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج4، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383د) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج8، تصحیح و تحقیق علی اکبر رشاد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1385الف) شرح اصول کافی، ج2، تصحیح و تحقیق مهدی رجائی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1385ب) شرح اصول کافی، ج3، تصحیح و تحقیق محمود فاضل یزدی مطلق، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1385ج) شرح اصول کافی، ج4، تصحیح و تحقیق محمود فاضل یزدی مطلق، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1386) مفاتیح الغیب، تصحیح و تحقیق تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1387) رسالة فی اتحاد عاقل و المعقول، تصحیح و تحقیق بیوک علیزاده، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1389) شواهد الربوبیه، تصحیح و تحقیق حامد ناجی اصفهانی، در مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، ج1، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1392) تعلیقه بر حکمة الاشراق، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
