بررسی معرفت‌شناسانۀ لذت و الم تشکیکی از دیدگاه ابن‌سینا و ملاصدرا
الموضوعات :احمد عابدی آرانی 1 , سلمان شریعتی 2
1 - دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه قم، قم، ایران
2 - دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه قم، قم، ایران
الکلمات المفتاحية: لذت, الم, مراتب لذت و الم, ادراک حسی, ادراک خیالی, ادراک عقلی,
ملخص المقالة :
ابن‌سینا و ملاصدرا، هر دو، لذت و الم را از سنخ ادراک میدانند. ادراک از نظر بوعلی دارای سه مرتبۀ حسی، خیالی و عقلی است و بتبع آن، لذات و آلام نیز در همین سه مرتبه سامان می‌یابند. ملاصدرا نیز همچون بوعلی، به تثلیث در ادراک قائل است و ادراک وهمی را شعبه‌یی از ادراک عقلی میداند و بتبع آن، لذت و الم وهمی را نیز ذیل لذت و الم عقلی قرار میدهد. دو اندیشمند در اینباره اشتراکات و اختلافاتی دارند. از مهمترین اشتراکات میتوان به همراهی عوارض و جزئی بودن مدرَک حسی، جزئی بودن مدرَک خیالی، مجرد بودن قوۀ عاقله و مدرَکات آن، قویتر بودن لذت و الم خیالی از حسی و ضعیفتر بودن آن از لذت و الم عقلی اشاره کرد. از مهمترین اختلافات نیز میتوان سه مورد را برشمرد: 1ـ در دیدگاه ابن‌سینا مراتب ادراک از طریق فرایند تقشیر و زدودن اضافات صورت میپذیرد، درحالیکه در دیدگاه صدرالمتألهین، از طریق ترفیع و باریابی به نحوۀ وجودهای مجرد برتر محقق میشود. 2ـ مدرَکات و قوای حسی از نظر ابن‌سینا، مادی و لذت و الم این مرتبۀ ادراکی نیز مادی است، ولی از نظر ملاصدرا، قوا و مدرَکات حسی و بتبع آن، لـذت و الم آنها، مجردند. 3ـ تصویری که بوعلی از مراتب و درجات لذت و الم قوای ادراکی ارائه کرده منطبق بر معیار تشکیک طولی است، ولی ملاصدرا رابطۀ درجات لذت و الم قوای ادراکی را بنحو تشکیک در مظاهر سامان میدهد.
ابن‌سینا (1363) المبدأ و المعاد، تهران: مؤسسة مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل.
ابن‌سینا (1371) المباحثات، قم: بیدار.
ابن‌سینا (1375) النفس من کتاب الشفاء، تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
ابن‌سینا (1376) الالهیات من کتاب الشفاء، تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
ابن‌سینا (1379) النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، تهران: دانشگاه تهران.
ابن‌سینا (1381) الاشارات و التنبیهات، قم: بوستان کتاب.
ابن‌سینا (1383) دانشنامه علائی (الهیات)، همدان: دانشگاه بوعلی سینا.
ابن‌سینا (1404ق) التعلیقات، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
ابن‌سینا (1405ق) الشفاء، الطبیعیات، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
ابن‌سینا (1953م) رسائل ابن‌سینا، استانبول: مطبعه ابراهیم خروز.
ابن‌سینا (2007م) احوال النفس، پاریس: دار بیبلیون
ابن‌سینا (بی¬تا) رسائل ابن‌سینا، قم: بیدار.
حسن زاده آملی، حسن (1387) سرح العیون فی شرح العیون، قم: بوستان کتاب.
سبزواری، ملاهادی (1368) تعلیقه بر اسفار در ملاصدرا، الحکمة المتعالیۀ فی الأسفار العقلیة الأربعة، قم: مصطفوی.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1368) تعلیقه بر اسفار در ملاصدرا، الحکمة المتعالیۀ فی الأسفار العقلیة الأربعة، قم: مصطفوی.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1385) نهایة الحکمة، قم: موسسۀ امام خمینی(ره).
طوسی، خواجه نصیرالدین (1403ق) شرح الاشارات و التنبیهات (مع المحاکمات)، قم: دفتر نشر کتاب.
ملاصدرا (1381الف) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج6، تصحیح و تحقیق احمد احمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381ب) المبدأ و المعاد، تصحیح و تحقیق محمد ذبیحی و جعفر شاه¬نظری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381ج) کسر اصنام الجاهلیة، تصحیح و تحقیق محسن جهانگیری ، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381د) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج5، تصحیح و تحقیق رضا محمدزاده، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382الف) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج9، تصحیح و تحقیق رضا اکبریان، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382ب) شرح و تعلیقه بر الهیات شفا، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382ج) الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، تصحیح و تحقیق سید مصطفی محقق داماد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383الف) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج1، تصحیح و تحقیق غلامرضا اعوانی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383ب) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج3، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383ج) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج4، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383د) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج8، تصحیح و تحقیق علی اکبر رشاد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1385الف) شرح اصول کافی، ج2، تصحیح و تحقیق مهدی رجائی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1385ب) شرح اصول کافی، ج3، تصحیح و تحقیق محمود فاضل یزدی مطلق، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1385ج) شرح اصول کافی، ج4، تصحیح و تحقیق محمود فاضل یزدی مطلق، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1386) مفاتیح الغیب، تصحیح و تحقیق تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1387) رسالة فی اتحاد عاقل و المعقول، تصحیح و تحقیق بیوک علیزاده، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1389) شواهد الربوبیه، تصحیح و تحقیق حامد ناجی اصفهانی، در مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، ج1، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1392) تعلیقه بر حکمة الاشراق، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
