بررسی ابعاد رابطۀ زمان و حرکت بر اساس نظریات ابن‌سینا و ملاصدرا
محورهای موضوعی : ملاصدراپژوهی و اندیشۀ حکمت متعالیه
1 - دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد حوزۀ علمیه خراسان، مشهد، ایران
کلید واژه: زمان, حرکت, حرکت توسطیّه, حرکت قطعیّه,
چکیده مقاله :
زمان کمیّتی برای اندازه‌گیری حرکت است و حركت عبارتست از خروج مستمر شىء از قوه به فعل؛ که خود به دو قسم توسطیّه و قطعیّه تقسیم میشود. حرکت قطعیّه همانند زمان، غیرقار بوده و قابلیت انطباق بر زمان را دارد. ابن‌سینا و ملاصدرا درمورد زمان و حرکت، در بسیاری موارد اشتراک نظر دارند. از نظر هر دو، ارتباط میان زمان و حرکت ارتباطی دوسویه است. زمان، از یک طرف، بلحاظ وجودی وابسته به حرکت است و از طرف دیگر، حرکت را دارای مقدار میکند. با وجود این، تحلیلهای نهایی آنها درمورد حقیقت زمان با هم متفاوت است. ابن‌سینا زمان را از مقولۀ کمّ بحساب آورده و قائل به تعدد زمان بر اساس تعدد حرکات نیست. او منشأ زمان را حرکت دوری فلک میداند و آن را معیاری برای سنجش سایر حرکات در نظر میگیرد. اما از نظر ملاصدرا، زمان عرض تحلیلی حرکت است؛ به این معنا که زمان و حرکت بلحاظ وجودی با هم اتحاد دارند اما بلحاظ چیستی، متفاوتند و در ذهن، زمان عارض بر حرکت میشود. ملاصدرا بر مبنای روش خاص خود، تحلیلی نو از زمان و حرکت و رابطۀ بین آنها ارائه داده است. از نظر وی، حرکت و زمان از امور وجودیند و از معقولات ثانیۀ فلسفی بشمار میروند. او معتقد است در جهان خارج، زمان عارض بر حرکت نیست، بلکه زمان و حرکت از شئون متحرکی واحدند. ملاصدرا برای هر حرکت، زمانی قائل است؛ گرچه زمان عامی را که در طبیعت رخ میدهد، به حرکت جوهری فلک نسبت میدهد. تفاوت نتیجه‌گیریهای دو فیلسوف، ناشی از تفاوت نگاه آنها به زمان و حرکت و رابطۀ میان این‌دو است که در این تحقیق بررسی شده‌اند.
Time is a quantity for the measurement of motion, and motion means the continuous move of a thing from potency to act, which is by itself divided into two types: mediating and cutting. Similar to time, cutting movement is unstable and adaptable to time. Ibn Sīnā and Mullā Ṣadrā share many of their views regarding time and motion. Both of them believe that the relationship between them is bilateral. On the one hand, time is ontologically dependent on motion and, on the other hand, it grants quantity to motion. Nevertheless, their final analyses of the truth of time are different from each other. Ibn Sīnā views time as a quantitative category and does not believe in the multiplicity of time based on the multiplicity of motions. He maintains that the origin of time is the rotational motion of the Earth and considers it as a criterion for the measurement of other motions. However, in Mullā Ṣadrā’s view, time is the analytic accident of motion in the sense that time and motion are ontologically united with each other but are different in terms of their whatness. He also adds that time occurs to motion in mind. Based on his own particular method, Mullā Ṣadrā provides a new analysis of time, motion, and the relationship between them. He acknowledges that motion and time are among ontological affairs and philosophical secondary intelligibles. Moreover, time does not occur to motion in the outside world but they are both the moving modes of the same single thing. He considers a time for any motion while attributing the general time that happens in nature to the trans-substantial motion of the firmament. The purpose of this paper is to explore the idea that the difference between the conclusions of these two philosophers originates in their different views of time, motion, and the relationship between them.
آشتیانی، سیدجلاالدین (بی¬تا) «مقدمه» در فیض، ملامحسن، اصول المعارف، تصحیح و مقدمه سیدجلال‌الدین آشتیانی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
آملی، میرزاهاشم (بی¬تا) غرر الفوائد، بی‌جا: چاپخانه علمیه.
ابن¬رشد (1377) تلخیص کتاب مابعدالطبیعه، تهران: حکمت.
اخوان الصفا (1412ق) رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء، بیروت: دار الاسلامی.
اردکانی، احمدبن‌محمد (1375) مرآت الاکوان (تحریر شرح الهداية الأثيرية لصدرالمتألهين)، تهران: میراث مکتوب.
ارسطو (1363) طبیعیات، ترجمه مهدی فرشاد، تهران: امیرکبیر.
ابن‌سینا (1364) النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: دانشگاه تهران.
ابن‌سینا (1383) دانشنامه علائی، تصحیح سیدمحمد مشکوه، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ابن‌سینا (1371) المباحثات، قم: بیدار.
ابن‌سینا (1395ق) الشفا (طبیعیات)، قاهره: دار الكتب العربی للطباعة و النشر.
ابن‌سینا (1360) فن سماع طبیعی، ترجمه محمدعلی فروغی، تهران: امیرکبیر.
ابن‌سینا (۱۴۰۳ق) الاشارات و التنبیهات، مع الشرح لِنصیرالدین طوسی و شرح الشرح لِقطب الدین رازی، تهران: بی‌نا.
ابن‌سینا (1404ق) التعلیقات، بیروت: مکتبة الاعلام الاسلامی.
انصاری شیرازی، یحیی (1392) دروس شرح منظومه، قم: بوستان کتاب.
بهمنیار (1375) التحصیل، تهران: دانشگاه تهران.
رازی، فخرالدین (1411ق) المباحث المشرقية فى علم الالهيات و الطبيعيات، قم: بیدار.
رازی، قطب‌الدین (1381) الهيات المحاكمات مع تعليقات الباغنوى، تهران: میراث مکتوب.
سبزواری، ملاهادی (1375) شرح منظومه، تهران: حکمت.
سجادی، سیدجعفر (1373) فرهنگ معارف اسلامی، تهران: دانشگاه تهران.
شهرزوری، شمس‌الدین (1383) رسائل الشجرة الالهیة، تهران: مؤسسه حکمت و فلسفه ایران.
عبودیت، عبدالرسول (1382) «رابطه جوهر و عرض»، معرفت فلسفی، شماره 41، ص38ـ11.
ملاصدرا (1380الف) الحكمة المتعالية في الأسفار الأربعة، ج2، تصحیح و تحقيق مقصود محمدي، تهران: بنياد حكمت اسلامي صدرا.
ملاصدرا (1380ب) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج7، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج9، تصحیح و تحقیق رضا اکبریان، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383الف) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج1، تصحیح و تحقیق غلامرضا اعوانی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383ب) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج3، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383ج) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج4، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1392) تعليقات صدرالمتألهين بر شرح حكمة الاشراق، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنياد حكمت اسلامي صدرا.
میرداماد (1367) قبسات، تهران: دانشگاه تهران.
نجفی‌افرا، مهدی (1388) «معنا و وجود حرکت در فلسفه ابن‌سینا»، آینه معرفت، شماره 3، ص26ـ1.
