سیر مفهومی تحدید قدرت در اندیشۀ سیاسی عصر قاجار (فرایند گذار از سلطنت استبدادی به سلطنت مشروطه)
محورهای موضوعی : پژوهش سیاست نظری
ابوالقاسم شهریاری
1
,
سید حسین اطهری
2
,
محسن خلیلی
3
,
مهدی نجف‌زاده
4
1 - دانشجوی دکتری علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد
2 - دانشیار گروه علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد
3 - استاد گروه علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد
4 - دانشیار گروه علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد
کلید واژه: تحدید قدرت, قاجاریه, سلطنت مشروطه, سلطنت استبدادی و اسکینر. ,
چکیده مقاله :
بررسی تاریخ اندیشۀ سیاسی تحدید قدرت در عصر قاجار که به سلطنت مشروطه منتهی گردید، هدف پژوهش حاضر بوده و این سؤال مطرح شده که مفهوم سلطنت مشروطه به عنوان جلوه نهایی تحدید قدرت در عصر قاجار، چه فرایندی را طی نموده است. برنامه پژوهشی اسکینر به عنوان مبانی پژوهش انتخاب شده که معتقد به سیر تاریخی اندیشه بوده، آن را از طریق میثاق‌های زبانی قابل شناسایی می‌داند. نتیجه بررسی نشان می¬دهد که سلطنت مشروطه، نتیجۀ توسعۀ سه میثاق زبانی در تحدید قدرت است: تحدید قدرت ابتدا در سلطنت فتحعلی‌شاه با عنوان پادشاه مسلوب‌الاختیار به ساحت اندیشۀ سیاسی ایران وارد شده و پس از آن در عصر ناصری با دو میثاق سلطنت مطلقه منظمه و سلطنت معتدله توسعه یافته است. سیر نهایی اندیشه تحدید قدرت در عصر مظفری بوده که استمرار سلطنت استبدادی به شرایط بسیار نامساعد ایران منجر گردیده و راه گذار از آن با عنوان سلطنت مشروطه مورد توجه قرار گرفته است. در نظر اسکینر، تمامی فرایندهای طی¬شده برای تحدید قدرت در عصر قاجار، اقدامات اصلاحی به منظور مشروعیت‌زایی برای نظام سیاسی محسوب می‌گردد.
Investigating the history of the political thought of power limitation in the Qajar era, which led to the constitutional monarchy, is the aim of the present study, and the question has been raised that what process the concept of constitutional monarchy goes through as the final manifestation of the power limitation in the Qajar era. Skinner's research program was selected as the basis of the research, which believes in the historical course of thought, and considers it identifiable through linguistic conventions. The result of the study shows that the constitutional monarchy is the result of the development of three linguistic covenants in the limitation of power: the limitation of power first entered the field of Iranian political thought during the reign of Feth Ali Shah as the limited king, and then in the Nasrid era with two covenants of absolute monarchy. And moderate monarchy developed. The final course of the idea of power limitation was in the era of Mozaffari, when the continuation of the autocratic monarchy led to very unfavorable conditions in Iran and the transition from it was considered a constitutional monarchy. In Skinner's opinion, all the processes used to limit power in the Qajar era are corrective measures to legitimize the political system.
آتشگران، مسعود (1397) جدال‌های مفهومی درباره عدالت‌خواهی در دوران قاجار و مشروطه، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
آخوندزاده، فتحعلی (1395) مکتوبات کمال‌الدوله، به اهتمام علی‌اصغر حقدار، بی‌جا، باشگاه ادبیات.
آوری، پیتر (1373) تاریخ معاصر ایران، ترجمه محمد رفیعی، تهران، رفیعی.
اسکینر، کوئنتین (1393) بینش‌های علوم سیاست، جلد اول: در باب سیاست، ترجمه فریبرز مجیدی، تهران، فرهنگ جاوید.
------------- (1397) بنیادهای اندیشه سیاسی مدرن، جلد اول: رنسانس، ترجمه کاظم فیروزمند، چاپ دوم، تهران، آگاه.
اصفهانی، ابوطالب‌خان (1363) مسیر طالبی یا سفرنامه میرزا ابوطالب‌خان، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، سازمان انتشارات.
اعظام‌الوزاره، حسن (1349) خاطرات من یا روشن شدن تاریخ صدساله، 2 جلد، بی‌جا، ابوریحان.
اکبری یاسوج، سید حامد و علی‌اکبر گرجی ازندریانی (1397) «خواسته تعدیل قدرت در کردار سیاسی نخبگان پیشامشروطه»، پژوهشنامه تاریخ، شماره 51، صص 59-78.
انصاری، سعیدخان (1398) «قانون ناصری»، در: سیاست‌نامه‌های قاجاری، سی‌ویک اندرزنامه سیاسی عصر قاجار، جلد 3، گردآوری غلامحسین زرگری‌نژاد، تهران، نگارستان اندیشه.
بهبهانی، ابوطالب (1398) «منهاج العلی»، در: سیاست‌نامه‌های قاجاری، سی‌ویک اندرزنامه سیاسی عصر قاجار، جلد 3، گردآوری غلامحسین زرگری‌نژاد، تهران، نگارستان اندیشه.
بهرامی، عبدالله (1363) خاطرات عبدالله بهرامی از آخر سلطنت ناصرالدین‌شاه تا اول کودتا، تهران، علمی.
بهروزی‌لک، غلامرضا (1383) «روش‌شناسی اسکینر در تحلیل اندیشه سیاسی»، علوم سیاسی، شماره 28، صص 57-84.
پیشنهادی برای اصلاح امور مملکت (1370) منتشره در قانون قزوینی، به کوشش ایرج افشار، تهران، طلایه.
تقی‌زاده، سید حسن (1284) تحقيق احوال كنوني ايران، قابل دسترسی در: https://b2n.
ir/g70476.
جکسن، ابراهام والنتاین ویلیامز (1352) سفرنامه جکسن، ایران در گذشته و حال، ترجمه منوچهر امیری و فریدون بدره‌ای، تهران، خوارزمی.
حقدار، علی¬اصغر (1395) امر سیاسی در رسایل عصر مشروطیت: بررسی مفهومی و محتوایی رسالات، بی‌جا.
حلاج، حسن (1340) تاریخ تحولات سیاسی ایران در قرون معاصر، به کوشش علی جعفری، تهران، بی‌نا.
خان‌خانان و یا رساله در سیاست (1398) منتشره در نخستین کوشش‌های قانون‌گذاری در ایران، به اهتمام سیدعلی آل‌داوود، تهران، دکتر محمود افشار.
خورشیدی، محمد و سید صادق حقیقت (1397) «سعدی و سنت‌های فکری سازنده عرف سیاسی»، پژوهشنامه علوم سیاسی، سال سیزدهم، شماره 3، صص 37-72.
دبیرالملک (1356) رساله در اصلاحات و ترقی دولت، در: افكار اجتماعي سياسي و انتقادي در آثار منتشر نشده دوران قاجار، به کوشش آدمیت و ناطق، تهران، آگاه.
دردی اصفهانی، اسماعیل (1277) خروش مرغ سحر، قابل دسترسی در: https://b2n.
ir/z11788 ------------------- (1284) حب الوطن من الایمان، قابل دسترسی در: https://b2n.
ir/h40325 دوراند، ای آر (1346) سفرنامه دوراند: همسر وزیرمختار انگلیس به ایران در سال 1899، ترجمه علی‌محمد ساکی، خرم‌آباد، کتابفروشی محمدی.
راتیسلاو، آلبرت چارلز (1386) کنسول در شرق: خاطرات جنرال کنسول انگلستان از زندگی سیاسی خود و انقلاب مشروطیت ایران، ترجمه رجبعلی کاوانی، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
راسخ، محمد و فاطمه بخشی‌زاده (1392) «پیش¬زمینه مفهوم قانون در عصر مشروطه: از مالک‌الرقابی تا تنظیمات»، مجله حقوقی دادگستری، شماره 83، صص 35-58.
رساله کتابچه قانون یا سیر ناصری (1383) به اهتمام سید علی آل‌داوود،کانون وکلا، شماره 184 و 185، بهار و تابستان، صص 122-89.
رشدیه، حسن (1362) سوانح عمر، به کوشش شمس‌الدین رشدیه، تهران، تاریخ ایران.
زنجانی، ابراهیم (بی‌تا) بستان الحق، قابل دسترسی در: https://b2n.
ir/n86214.
سالور، سیما (1393) «نقش اندیشه‌گران ایرانی هند در سیر اندیشه تجدد در ایران روزگار قاجار (بر اساس تحفه‌العالم عبداللطیف شوشتری، تحفه‌الخاقانیه سلطان‌الواعظین، مرآت الاحوال جهان‌نما کرمانشاهی)»، نامه فرهنگستان، سال دوم، شماره 3، صص 167-180.
سینکی، میرزامحمد (1321) مجدیه یا کشف الغرائب، تصحیح سعید نفیسی، تهران، چاپخانه بانک ملی ایران.
شریف¬شاهی، محمد (1399) بر بن مشروطیت، تهران، نگاه معاصر.
شوشتری، عبداللطیف (1363) تحفه‌العالم و ذیل‌التحفه، به کوشش صمد موحد، تهران، طهوری.
صالحی، علیرضا و دیگران (1399) «بازتاب منازعه مفهومی فقهای عصر مشروطه درباره قانون بر فرآیند توسعه سیاسی ایران معاصر»، سیاست متعالیه، دوره هشتم، شماره 28، صص 181-202.
عبدالهس پورچناری، محمد (1391) هرمنوتیک قصدگرا و اندیشه سیاسی؛ بررسی روش‌شناسی اسکینر، پایان‌نامه دکتری، استاد راهنما دکتر عبدالرحمن عالم، دانشگاه تهران، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، گروه علوم سیاسی.
طالبوف، عبدالرحیم (1285) سیاست طالبی، تهران، مطبعه شمس.
---------------- (1356) مسائل الحیات یا جلد سوم کتاب احمد، به کوشش باقر مؤمنی، تهران، شبگیر.
فرجی، مهدی و رضا نصیری‌حامد (1400) «سفرنامه‌های فارسیِ هند؛ نخستین روایتگران نظام مشروطه انگلیس (مطالعه موردی: شگرف‌نامه ولایت، تحفه‌العالم و مسیر طالبی)»، مطالعات شبه‌قاره، دوره سیزدهم، شماره 41، صص 213-234.
فریدالملک، میرزا محمدعلی (1354) کتاب خاطرات فرید: خاطرات میرزا محمدعلی‌خان فریدالملک همدانی از 1291 تا 1334 هجری قمری، به کوشش مسعود فرید، تهران، زوار.
فلور، ویلم ام (1386) سلامت مردم در ایران قاجار، ترجمه ایرج نبی‌پور، بوشهر، دانشگاه علوم پزشکی بوشهر.
فوکوشیما، یاسوماسا (1392) سفرنامه ایران و قفقاز و ترکستان یاسوماسا فوکوشیما امیرلشکر ژاپنی، ترجمه هاشم رجب‌زاده و کینجی ئه¬اورا، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
قدیمی، عباس و زهرا کاظمی (1398) «مشروطه¬خواهی یا مشروطه¬بازی»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، دوره نهم، شماره 1، صص 253-269.
قربانزاده‌سوار، قربانعلی و سجاد امیدپور (1397) «مطالبه اصلی نسل اول روشن¬فکران ایران: تحدید قدرت سلطنت»، دولت‌پژوهی، شماره 13، صص 173-192.
کاساکوفسکی، ولادیمیر آندری یویچ (1344) خاطرات کلنل کاساکوفسکی، ترجمه عباسعلی جلی، تهران، کتاب سیمرغ.
کجباف، علی‌اکبر و دیگران (1397) «تبیین و تحلیل وضعیت جمعیت و ﺗﺄثیر کشاورزی بر آن در دوره صفویه»، پژوهش‌های تاریخی، دوره دهم، شماره 3، صص 41-59.
کچوئیان، حسین و محمدسجاد صفار هرندی (1396) «بررسی روش تاریخ‌نگاری ایده‌های آرتور لاوجوی در متن منازعات روشن شناختی تاریخ اندیشه»، روش‌شناسی علوم‌انسانی، شماره 93، صص 79-106.
کرزن، جورج ناتانیل (1380) ایران و قضیه ایران، 2 جلد، غلامرضا وحید مازندرانی، تهران، علمی و فرهنگی.
کرمانی، میرزاآقاخان (2000) سه مکتوب، به کوشش بهرام چوبینه، آلمان، نیما.
کرمانشاهی بهبهانی، احمد (1370) مرآت‌الاحوال جهان‌نما، به کوشش علی دوانی، تهران، امیرکبیر.
کلانتری، صمد و دیگران (1394) «جایگاه غیریت¬سازی در ایجاد پادگفتمان جنبش مشروطه و تأثیر آن بر توسعه سیاسی ایران»، مطالعات سیاسی، شماره 28، صص 1-22.
لندر، آرنولد هنری سویچ (1388) در سرزمین آرزوها: اوضاع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و بازرگانی ایران در آستانه مشروطیت، ترجمه علی‌اکبر عبدالرشیدی، تهران، اطلاعات.
لومنیتسکی، اس (1392) ایران و ایرانیان: ایران در روزگار مظفرالدین‌شاه از نگاه سفرنامه‌نویس روس، ترجمه محمد نایب‌پور، تهران، نگاه¬گستران فردا.
مالكوم، نایپر (۱۳۹۳) سفرنامه یزد: برداشت‌های نایپر مالكوم سیاح انگلیسی از شهر یزد در اواخر دوره قاجاریه، ترجمه علی‌محمد طرفداری، یزد، مهر پادین.
مجاهدی، محمدمهدی (1400) «شش مغالطه روش‌شناختی در مطالعه تاریخ اندیشه سیاسی»، رهیافت‌های سیاسی و بین‌المللی، دوره سیزدهم، شماره 1، صص 41-68.
مراغه‌ای، زین‌العابدین (1357) سیاحت‌نامه ابراهیم بیک، جلد دوم، به کوشش باقر مؤمنی، چاپ چهارم، تهران، بهار.
مستشارالدوله، میرزایوسف (1249) یک کلمه، به کوشش باقر مؤمنی، بی‌جا.
معاصر، حسن (1348) تاریخ استقرار مشروطیت در ایران، تهران، ابن‌سینا.
ملک‌المورخین، عبدالحسین (بی‌تا) قانون مظفری، قابل دسترسی در: https://b2n.
ir/r04612.
منهاج تمدن و مفتاح ترقی (1373) منتشره در مجموعه میراث اسلامی ایران، جلد 2، به کوشش رسول جعفریان، تهران، کتابخانه عمومی آیه الله مرعشی نجفی.
میراحمدی، منصور و محمدرضا مرادی طادی (1395) «روش‌شناسی فهم اندیشه سیاسی: اشتراوس و اسکینر (مقایسه‌ای انتقادی)»، رهیافت‌های سیاسی و بین‌المللی، شماره 46، صص 179-203.
میرزا ملکم‌خان (1238) کتابچه غیبی، دسترسی در: https://b2n.
ir/t.
68090.
------------ (1238) رفیق و وزیر، قابل دسترسی در: https://b2n.
ir/a97321.
------------ (1239) مجلس تنظیمات، قابل دسترسی در: https://b2n.
ir/w83956.
------------ (1239) دفتر قانون، قابل دسترسی در: https://b2n.
ir/h36465.
------------ (1240) دستگاه دیوان، قابل دسترسی در: https://b2n.
ir/q30644.
------------ (1260) حرف غریب، قابل دسترسی در: https://b2n.
ir/r71830https://b2n.
ir/w20201 ---------- (1275) اشتهارنامه اولیای آدمیت، قابل دسترسی در: https://b2n.
ir/x60706.
---------- (1284) ندای عدالت، قابل دسترسی در: https://b2n.
ir/f.
02670.
میرزا یعقوب¬خان (بی‌تا) طرح عریضه محرمانه (رساله سیاسی)، بی‌جا.
ناظم‌الملک، جهانگیر (1387) «صدمات و خرابی‌های ایران»، به کوشش منیژه صدری و رحمی نیکبخت، پیام بهارستان، دوره دوم، سال اول، شماره 1 و 2، پاییز و زمستان، صص 199-215.
نظام‌السلطنه مافی، حسینقلیخان (1362) خاطرات و اسناد حسینقلیخان نظام‌السلطنه مافی، به کوشش معصومه مافی و دیگران، چاپ دوم، تهران، تاریخ ایران.
نوری وکیل آبادی، یحیی (1396) «بررسی اندیشه آیت¬الله میرزای نائینی درخصوص قانون¬گذاری و تأثیر آن بر تحدید قدرت سیاسی»، کانون وکلای دادگستری، شماره 3 و 4، صص 359-368.
هاردینگ، آرتور کالا (1363) خاطرات سیاسی سرآرتور هاردینگ وزیرمختار بریتانیا در ایران در عصر سلطنت مظفرالدین‌شاه قاجار، ترجمه جواد شیخ‌الاسلامی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
هدایت، مهدی‌قلی مخبرالسلطنه (1363) گزارش ایران: قاجاریه و مشروطیت، به کوشش محمدعلی صوتی، تهران، نقره.
یه‌ناگا، تویوکیچی (1392) سفرنامه یه‌ناگا تویوکیچی به ایران و آناطولی، ترجمه هاشم رجب‌زاده، تهران، طهوری.
ییت، چارلز ادوارد (1365) سفرنامه خراسان و سیستان، ترجمه قدرت‌الهو روشنی زعفرانلو، تهران، یزدان.
