کد مقاله : 1400090832481 بازدید : 4982 صفحه: 181 - 211

نوع مقاله: پژوهشی

تحصیلات و تغییر نگرش‎های اجتماعی- فرهنگی در آیینة پیمایش‎های ملی

محورهای موضوعی : پژوهش مسائل اجتماعی ایران

1 - دانشیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه خوارزمی، ایران

تاریخ دریافت : 1400/09/09 تاریخ پذیرش : 1400/12/25 تاریخ انتشار : 1400/12/25

کلید واژه: تحصیلات, توسعةانسانی, تغییر نگرش‌ها و ارزش‌ها.,

چکیده مقاله :

از آنجا که نگرش‎ها وگرایش‎های مردم هم مقوّم و هم بازنمای دگرگونی‎های فرهنگی و اجتماعی جامعه هستند، هر عاملی که قادرباشد به درک بهتر آنها کمک کند، مهم و قابل مطالعه هستند. به این دلیل بررسی رابطة تحصیلات با نگرش‎های اجتماعی- فرهنگی به عنوان موضوع اصلی این نوشتار انتخاب شد. برای تحلیل این موضوع از نظریة توسعة انسانی اینگلهارت و نقش آن در تحولات نگرشی بهره گرفته شد و اطلاعات موردنیاز از طریق تحلیل ثانویه یافته‌های چند پیمایش ملی به دست آمد. یافته‎ها حاکی از آن است که به موازات افزایش تحصیلات جهت‌یابی کنشگران انسانی در مورد مناسبات خانوادگی، احساس تعلق به جامعه ملی، الگوی مصرف رسانه‌ای، آگاهی سیاسی، دینداری، طرفداری ازحقوق زنان و محیط زیست و همچنین گرایش به مدارای اجتماعی به‎طور معناداری تغییر می‌کند. به این ترتیب می‌توان گفت افزایش تحصیلات یکی از منابع تفاوت‎های نگرشی و ارزشی است. در خاتمه، دلالت‎های فرهنگی- اجتماعی تغییرات تدریجی در نگرش‎ها و ارزش‎های کنشگران انسانی که به موازات افزایش تحصیلات رخ خواهد داد، بررسی شده است.

چکیده انگلیسی:

Since people's social attitudes are both representative and facilitator of socio-cultural changes on a more general scale, any factor that affects them is significant and can be studied. Accordingly, the study on the effect of education on people's social attitudes has become the main focus point of the present paper. To analyze this issue, Inglehart's theory of human development and its role in attitudinal and value changes have been applied. Research information has been gathered through secondary analysis of various national survey data. Findings indicate that in parallel with increasing education, orientations of human actors in relation to family bounds, sense of belonging to the national community, media consumption pattern, political awareness, religious style, advocacy of women's rights and the environment and tendency to social tolerance becomes different. Research findings indicate the fact that increasing education can be a source of attitudinal and value changes. Finally, the socio-cultural implications of gradual changes in the attitudes and values of human actors that will occur in parallel with the increase in education are discussed.

منابع و مأخذ:

آدورنو، تئودور (1400) مقدمه‎ای بر جامعه‎شناسی، ترجمه سایرا رفیعی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
آوانز، مری (1395) دانشگاه و رکود اندیشه، ترجمه پیروز ایزدی، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم تحقیقات و فناوری.
احمدوند، محمد علی (1383) تأثیر تحصیلات بر تغییر ساختار طرحواره‌های تبعیض جنسی، مجله دانشور، سال یازدهم، شماره 4، 24-15.
احمدی، یعقوب (1393) گونه‎شناسی ارزش‎های فرهنگی مبتنی بر هویت جمعی، مطالعه شهروندان سنندج، مسائل اجتماعی ایران، سال پنجم، شماره1، 7-32.
ارشادیان، مینا و یعقوب فروتن (1398) تحلیل اجتماعی و جمعیت‌‌شناختی نگرش دینی در ایران، مجله مسائل اجتماعی ایران، سال دهم، شماره 1، 194-171.
اعتمادی فرد، سیدمهدی (1392) بررسی جامعه‌شناسانه اعتماد اجتماعی- سیاسی دانشجویان درایران با تکیه بر تحلیل ثانویه چندپیمایش ملی، فصلنامه تحقیقات فرهنگی ایران، دوره ششم، شمار سوم، 54-27.
افشار، فروزان (1398) تکوین شکاف تحصیلی درایران، در کتاب شکاف‏های اجتماعی درایران (زیرنظرمحمد روزخوش) تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
اینگلهارت رونالد (1373) تحول فرهنگی درجامعه پیشرفته صنعتی، ترجمه مریم وتر، تهران، کویر.
اینگلهارت رونالد و نوریس پیپا (1387) مقدس وعرفی، دین و سیاست در جهان، ترجمه مریم وتر، تهران، کویر.
اینگلهارت رونالد و کریستین ولزل (1389) نوسازی، تغییرفرهنگی و دموکراسی، ترجمه یعقوب احمدی، تهران، کویر.
بارون، رابرت ا.
، دونابرن وبلرتی.
جانسون (1389) روانشناسی اجتماعی، ترجمه علی تحصیلی، تهران، کتاب آمه.
برگر، پیتر و ساموئل هانتینگتون (1382) چندجهانی شدن، ترجمه علی کمالی و لادن کیانمهر، تهران، روزنه.
بودون، ریمون (1383) منطق اجتماعی کنش، ترجمه عبدالحسین نیک‌گهر، تهران، توتیا.
بهمنی لیلا و داریوش باستانی (1394) مصرف‌گرایی و سواد رسانه ای، مطالعه موردی، زنان ساکن شهر شیراز، فصلنامه توسعه اجتماعی، دوره 10، شماره 1، 212-187.
تامپسون، جان بروکشایر (1379) رسانه‎ها و نوگرایی، ترجمه علی ایثاری کسمایی، تهران، موسسه انتشاراتی روزنامه ایران.
تاملینسون جان (1381) جهانی شدن و فرهنگ، ترجمه محسن کریمی، تهران، مرکز بین‎المللی گفت‎وگوی تمدن‎ها، دفتر پژوهش‎های فرهنگی.
- ترکارانی، مجتبی (1388) بررسي و سنجش وضعيت مداراي اجتماعي در لرستان، مجله جامعه‎شناسی مسائل اجتماعی ایران، سال اول، شماره 3، صص 133-157.
جواهری فاطمه، جوادمداحی و حامدسیار خلج (1399) رسانه و سواد زیست‎محیطی، بر اساس نمونه‎ای منتخب از ساکنان شهر تهران، فصلنامه مطالعات فرهنگی و ارتباطات، شماره 58، صص 55-35.
چلبی، مسعود (1375) جامعه‎شناسی نظم، تشریح وتحلیل نظری نظم اجتماعی، تهران، نی.
----------- (1381) بررسی نظام شخصیت درایران، تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر وارتباطات.
حسنی، قاسم (1389) بررسی رابطه بیگانگی سیاسی واجتماعی با مشارکت سیاسی و اجتماعی دانشجویان دانشگاه‌های دولتی شهرتهران درسال‎های 87-86، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 50 ، صص130-171.
خانی سعید، حسین محمدزاده و محمدجواد عباسی شوازی (1397) مقایسه میان نسلی ایده‎آل‎های ازدواج و فرزندآوری، باتأکید بر نقش ویژگی‎های زمینه‎ای درشهرستان سنندج، دوفصلنامه مسائل اجتماعی ایران، سال نهم، شماره 2 ، صص 49-76.
خواجه‏نوری، بیژن و کاوه مهدوی (1392) مطالعه رابطه بين مصرف رسانه‎اي و احساس امنيت اجتماعي، پژوهش‎هاي راهبردي امنيت و نظم اجتماعي، سال دوم، شماره6، صص 57-78.
رابرتسون، رونالد (1385) جهانی شدن، تئوری‎های اجتماعی و فرهنگ جهانی، ترجمه کمال پولادی، تهران، ثالث.
رازقی نصرآبادی، حجیه بی بی (1395) چگونگيتأثيرگذاري تحصيلات زنان بر تأخيردر فرزندآوری، نتايج يك مطالعه كيفي در بين دانشجويان دانشگاه‎هاي تهران، فصلنامه راهبرد اجتماعی فرهنگی، سال پنجم، شماره 20، 190-167.
رفیع‎پور، فرامرز (1378) آناتومی جامعه، مقدمه‎ای بر جامعه‎شناسی کاربردی، تهران، شرکت سهامی انتشار.
ساروخانی باقر و مریم رفعت‎جاه (1383) عوامل جامعه‎شناختی مؤثر در بازتعریف هویت اجتماعی زنان، شماره8، صص 71-92.
شهریاری ابوالقاسم، محسن خلیلی و حسین اکبری (1394) سنجش رابطة سرمایة اجتماعی با تساهل مذهبی، نمونه‌پژوهی دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد، فصلنامه مطالعات و تحقیقات اجتماعی درایران، دوره چهار، شماره1، 31-1.
صدری، عباس و سجاد مرادی (1396) توسعه انسانی و فرهنگی در کشورهای اسلامی مطالعه شاخص نرخ سواد و مصرف اینترنت در کشورهای اسلامی، فصلنامه راهبرد اجتماعی فرهنگی، سال ششم، شماره 22، 329-305.
عنایت، حلیمه (1377) تأثیر اشتغال زنان بر تقسیم کار در خانواده در شهر شیراز، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، دوره سیزدهم، شماره اول و دوم، صص 142-157.
فلاح مهرآبادی، سمیه و آزاده منصوره اعظم (1393) بررسی علل گرایش دختران به تحصیلات عالی، مطالعات اجتماعی روانشناختی زبان، دوره داوزدهم، شماره2، صص 31-52.
فاضلی، نعمت‏الله (1397) مسئله سیاست فرهنگی دانشگاه، چیستی چرایی وچگونگی آن در ایران معاصر درسیاست فرهنگ و سیاست‏گذاری فرهنگی در آموزش عالی ایران، تهران، دفتر سیاست‏گذاری و برنامه‏ریزی فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم تحقیقات وفناوری، 42-14.
فروتن، یعقوب (1392) چالش‏های خانواده معاصر و نوگرایی با تأکید بر طلاق درفرایند گذارجمعیتی، مسائل اجتماعی ایران، سال چهارم شماره 2، 105-129.
قاضی‏نژاد، مریم و نسرین خانی اوشانی (1396) رابطة بین بازاندیشی و گرایش به مهاجرت به خارج از کشور، پژوهشی در میان دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه‌های دولتی تهران، دوفصلنامه مسائل اجتماعی ایران، سال هشتم، شماره 2، صص 151-174.
قانعی‏راد، سیدمحمد امین و فرهاد خسروخاور (1385) نگاهی به عوامل فرهنگی افزایش ورود دختران به دانشگاه‎ها، پژوهش زنان، دوره 4، شماره 4، صص 115-138.
کاستلز، مانوئل (1396) قدرت ارتباطات، ترجمه حسین بصیریان جهرمی، تهران، علمی و فرهنگی.
کلانتری عبدالحسین و فقیه ایمانی (1392) فراتحلیل پژوهش‎هاي انجام‎شده درباره نابرابري جنسیتی، مجله زن در فرهنگ و هنر، دور 5، شمارة 1، صص 125-142.
گرنفل، مایکل (1389) مفاهیم کلیدی پیربوردیو، محمدمهدی لبیبی، تهران، افکار.
منصورنژاد، محمد (1384) نقش زنان تحصیل‌کرده در تشکیل و تحکیم خانواده، مجله بانوان شیعه، سال دوم، شماره3، صص 107-122.
منصوریان، محمدکریم و فرحناز قادری (1381) عوامل مؤثر بر ساخت قدرت در خانواده (مورد شهر شیراز) مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، شماره 30 و 316، صص 29-294.
مهدوی، محمد صادق و حبیب صبوری خسروشاهی (1382) بررسی ساختار قدرت در خانواده، مجله مطالعات زنان، سال اول، شماره دوم، صص 27-67.
نایبی هوشنگ و تقی آزادارمکی (1385) سکولاریسم و رابطه آن با تحصیلات عالی (مطالعه موردی، جامعه شهری تهران) مجله جامعه‎شناسی ایران، دوره هشتم، شماره 3، صص 76-93.
نوریس پیپا و رونالد اینگلهارت (1395) جهانی شدن و تنوع فرهنگی، ترجمه عبدالله فاضلی و ساجده علامه، تهران، کویر.
وامقی، مروئه و حمیرا سجادی و حسن رفیعی و غلامرضا قائد امینی (1395) نقش تحصیلات و تعیین‎کننده‎های واسطه‎ای برسلامت کودکان، مجله علوم پزشکی رازی، دوره 23، شماره 147، 33-18.
سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 9034۱۴۰۴/ http، //farsi. khamenei. ir/message-content?id= Bar-Tal Daniel, Kruglanski Arie W.(1988) The Social Psychology of knowledge,Cambridge Universirt press.
Bruce Steve, Yearley Steven (2006) The Sage Dictionary of Sociology, Sage Publications.
Phillips, D., Curtice, J., Phillips, M.and Perry, J.(eds
) (2018), British Social Attitudes، The 35th Report, London، The National Centre for Social Research.
Ranee, Ramya (2018) An Analysis of Push and Pull Factors Motivating Expatriate Migrants to Contemplate Malaysia as their Second Home، A Conceptual Paper, Journal of Business and Social Development.Vol
6, P، 130-148.
Schaefer Richard T.(2003) Sociology, USA، McMillan.
- Van den Berg Job C.and Coffe´Hilde Coffe (2012) Educational and Class Cleavages in Voting Behavior in Belgium، The Effect of Income, EGP Class and Education on Party Choice in Flanders and Wallonia, Acta Politica Vol.47, No
2, p، 151–180.

متن کامل:

چكيده:

فصلنامه علمي «پژوهش انحرافات و مسائل اجتماعی»

شماره یکم، پاییز 1400: 211-181

تاريخ دريافت: 09/09/1400

تاريخ پذيرش: 22/12/1400

نوع مقاله: پژوهشی

تحصیلات و تغییر نگرش‎های اجتماعی- فرهنگی

در آیینة پیمایش‎های ملی¹

فاطمه جواهری²

چکیده

‌واژه‌هاي کلیدی: تحصیلات، توسعةانسانی، تغییر نگرش‌ها و ارزش‌ها.

مقدمه

کتاب مایکل دبلیو. اپل به نام «آیا آموزش می‌تواند جامعه را تغییر دهد؟» این پرسش را پیش روی ما می‎گذارد که آیا تحصیلات می‎تواند منشأ تفاوت‎های نگرشی وارزشی و در نهایت، دگرگونی اجتماعی، فرهنگی و اجتماعی متناظر با آن باشد؟

تجربۀ زیستة اکثر ما این واقعیت را تأیید می‌کند که آموزش و تحصیلات در متحول ساختن نظام فکری، ترجیحات و منش فرد نقش مهمی دارد. ادبیات نظری و یافته‌های پژوهشی نیز از این ایده حمایت می‌کند که تحصیلات تخصصی به‌واسطة دسترس‎پذیرکردن سرمایه‎های چندگانة اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جایگاه فرد را در ساختار سلسله‌مراتبی جامعه مشخص می‌سازد. این واقعیت فقط به سطح کنشگرانسانی محدود نمی‎شود، بلکه جوامع مختلف نیز به میزان پیشرفت و توسعه‎ای که پیدا کرده‎اند، درجة اتکای آنها به دانش تخصصی بیشترشده است. به این دلیل می‌توان گفت نهادعلم پدیده‌‌ای بی‌طرف نیست و در روابط چندگانة قدرت و ثروت و شیوة مدیریت جامعه تنیده شده است. با افزایش میزان آموزش و تحصیلات، فرهنگ عمومی جامعه تغییر می‎کند و نظام اقتصادی، اجتماعی و سیاسی نیز سازوکارهای خود را با این دگرگونی منطبق می‎سازد.

شاید به همین دلیل است که جامعه‌شناسان متعلق به سنت‎های فکری مختلف به تحلیل آثار وکارکردهای نهاد تعلیم وتربیت پرداخته‎اند. از جمله آنها می‎توان از کارکردگرایان ساختی یادکرد که معتقدند نظام آموزشی فرایند جامعه‎پذیری و تحقق نظم و انسجام اجتماعی را تسهیل می‌کند و راه تحرک اجتماعی افراد را هموار می‎سازد. درمقابل، اندیشمندان تضادگرا نظام آموزشی را عامل استمرار اشکال مختلف نابرابری و اعمال سلطه می‌دانند. از نگاه آنان صاحبان قدرت و ثروت از طریق نظام آموزشی مرام فکری و عقیدتی‌شان را به اعضای جامعه منتقل می‌کنند و آنها را بدون آنکه متوجه باشند، تحت انقیاد خود درمی‌آورند. تعامل‎گرایان نمادی، نظام آموزشی و تحصیلات را موتور تغییر می‌دانند.آنها بیشتر به تأثیرآموزش بر تغییر معانی، فهم از پدیده‎ها، هویت و شخصیت تمرکز دارند (اسچافر، 2003: 200؛ مشونیس: 265-268).

به تعبیر بوردیو، هرچقدرما آموزش رسمی‎تری داشته باشیم، دایرة کلمات دشواری که در ذهن ما جای دارد، بیشترخواهدشد. پیچیدگی زبان ما باعث پیچیدگی تفکر ما می‎شود واین پیچیدگی تفکر، نگرش ما را نسبت به جهان متحول می‎سازد (گرنفل، 1389: 341).

از این رو، مدیران جامعه به پیامدها و آثار تحصیلات توجه دارند. مروری بر اسناد بالادستی(1) که بعد از انقلاب اسلامی در ایران تدوین شده، نشان می‎دهد که کاهش بی‎سوادی، همگانی شدن آموزش و افزایش تحصیلات دانشگاهی، به یکی از ارکان مهم سیاست‎های نظام جمهوری اسلامی ایران تبدیل شده است. البته وظیفة نظام آموزشی به تربیت نیروی متخصص محدود نمی‎شود، بلکه انتظار می‏رود این نهاد تحقق آرمان‎های عقیدتی ـ سیاسی کشور را هم به عهده بگیرد. اهدافی همچون «برخورداری از دانشگاه پیشگام در عرصة تولید دانشِ تمدنی و تبیین و توسعة فرهنگ جهانی اسلام و گسترش مرزهای دانش و علوم کاربردی و کارآمد مبتنی بر نگرش وحیانی به منظورکسب مرجعیت علمی و فرهنگی در منطقه و جهان اسلام و دارای اساتید عالم، متدین، عدالت‌خواه و آزاداندیش تربیت یافته در مکتب اسلام وانقلاب، مسئولیت‌پذیر در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی با توانایی تربیت متخصصانی متدین و متعهد و دانشمندانی برتر» که در سندچشم‎انداز نظام آموزش عالی در افق ۱۴۰۴ آمده دربردارنده نکات قابل تأملی است. براین پایه ظاهراً مسئولیت اجتماعی دانشگاه به اندازه‌ای وسعت پیدا کرده که قرار است یکی از عاوامل سازندة تمدن اسلامی باشد.

این امر که اطلاعات، آگاهی و دانش منشأ دگرگونی فکری خواهدشد، کمتر مورد تردید است اما نوع، جهت و شدت این تأثیرگذاری همواره به یک شکل بروز پیدا نمی‎کند. برای شناخت دقیق از این امر لازم است شواهدتجربی کافی درباره رابطه بین تحصیلات و تفاوت‎های نگرشی اعضای جامعه فراهم شود. بر این پایه، نوشتارحاضر درصدد پاسخگویی به این پرسش است که:

- باتوجه به این که در ایران تعداد افراد تحصیل‌کرده درحال فزونی است، آیا می‎توان چنین استنتاج کرد که ما در سطح نگرش‎ها و ارزش های فرهنگی- اجتماعی درمعرض یک نوع دگرگونی هستیم؟

- اگر چنین امری صادق باشد، در این صورت تحصیلات بیشترکدام جنبه از نگرش های فرهنگی- اجتماعی را دگرگون خواهدکرد؟

با عنایت به مبادی یادشده مطالعه حاضربر پایۀ فردگرایی روش‎شناختی قوام یافته است. زیرا از شواهد مربوط به سطح خرد می‎توان برای تحلیل رخدادهای گسترده در سطح کلان جامعه منتفع شد. شاید به این دلیل که «مطالعه دگرگونی اجتماعی، درسطح جامعه‎شناختیِ کلان معقول نیست مگر آن که تحلیل به سطح ساده‎ترین کارگزاران یا بازیگران اجتماعی که نظام وابستگی متقابل را تشکیل می‎دهند، تنزل پیدا کند» (بودون، 1383: 142).

به عنوان دانش‎آموختگان رشتة جامعه‎شناسی، اگر براین باور باشیم که وضع جامعه ازطریق اصلاحات دائمی وتدریجی -و نه تغییرات رادیکال- بهبود پیدا خواهدکرد، دراین صورت آگاهی دائمی از نگرش‎ها وگرایش‏های اعضای جامعه به یک ضرورت اجتناب‎پذیر تبدیل می‎شود.

پیشنیه تحقیق

تحصیلات در پژوهش‌های محققان علوم اجتماعی ایران اغلب به عنوان یکی از چند متغیر زمینه‌ای در کنار جنس، سن، وضعیت تأهل، پایگاه اقتصادی- اجتماعی درنظرگرفته می‌شود و تأثیرگذاری آن درهمین قالب بررسی می‌شود. به عبارت دیگر، تحصیلات به‎ندرت یک متغیرمستقل محسوب می‎شود؛ از این‎ رو واژة تحصیلات در عنوان مقالات پژوهشی کمتر به طور مستقیم منعکس شده است. بااین اوصاف، در این باره چند منبع قابل ذکر وجود دارد؛ برای مثال چلبی (1381) در پژوهش خود رابطة تحصیلات با نظام شخصیت، حسنی (1389) رابطة تحصیلات با بیگانگی تحصیلی، اعتمادی‎فرد (1392) رابطة تحصیلات با اعتماد اجتماعی، کلانتری وفقیه ایمانی (1392) رابطة تحصیلات با عدالت‌خواهی، صدری و مرادی (1395) رابطة تحصیلات و نابرابری اجتماعی، وامقی وهمکاران (1395) تأثیر تحصیلات برتربیت فرزندان، خانی و عباسی شوازی (1397) رابطة تحصیلات با ایده‎آل‌های ازدواج، و قاضی‎نژاد و خانی‌لوشانی (1396) رابطة تحصیلات با گرایش به جلای وطن را بررسی و کمیت وکیفیت تأثیرگذاری آن را تحلیل کرده اند. افشار (1398) در فصلی از کتاب «شکاف‌های اجتماعی» تأثیر تحصیلات را بر شکل‎گیری گروه‎های متعارض و ایجاد شکاف اجتماعی توضیح داده است. درکنار منابع یادشده که اغلب حاصل عملکرد پژوهشگران منفرد بوده‎اند، طی سال‎های گذشته حجم قابل ملاحظه‎ای از پیمایش‎های ملی که توسط کنشگران سازمانی انجام شده، به بررسی رابطة تحصیلات با نگرش‎ها و گرایش‎های آحاد جامعه پرداخته‎اند. نوشتارحاضر همسو با آثاری که پیش ازاین تولیدشده، می‎کوشد از خلال ترکیب یافته‎های پیمایش‎های ملی درخصوص رابطة تحصیلات با برخی نگرش‎ها و گرایش‎های مردم به تأمل در نقش اجتماعی تحصیلات بپردازد. تراکم دانشی که ازاین طریق حاصل می‎شود، ممکن است تاحدی قدرت تحصیلات در دگرگونی‎های فرهنگی- اجتماعی جامعه ایران را مشخص سازد.

چارچوب تحلیل

فرایند تغییرفرهنگی- اجتماعی به طرق مختلف قابل تمییز است. در نگاه مانوئل کاستلز (1396: 454) تغییر فرهنگی به معنای تغییر ارزش‌ها و عقاید پردازش‌شده در ذهن انسان‌ها است؛ به‎طوری که بر جامعه به عنوان یک کل واحد تأثیر بگذارد. تغییرسیاسی به معنای پذیرش نهادی ارزش‌های جدیدی است که از طریق فرهنگ یک جامعه اشاعه پیدا می‌کند. کلیت این تغییرات همراه با همه تناقض‌ها، انشعابات و همگرایی‌های معطوف به آن، تار و پود تحول اجتماعی را شکل می‎دهد. این دگرگونی‌ها حاصل ارادة کنشگران اجتماعی است که با رهیافت‌های احساسی و عقلانی در تعامل با یکدیگر و با محیط‌شان هدایت می‌شوند. در واقع تحول فرهنگی- اجتماعی به وساطت تغییر در ترجیحات، اولویت‌ها و ارزش‌های مردم پدیدارمی‌شود.

ارزش‌ها امری انتزاعی و معيار قضاوت هستند و فاقد یک موضوع مشخص يا نقطه ارجاع زمانی و مکانی خاص‏اند. برای مثال، اگر زيبايي یک ارزش‌ باشد، ارزیابی این که فلان فرد خاص تا چه حد از نظر زيبايي‌شناسي خوشايند است، یک نگرش محسوب می‎شود. رابطة نگرش و رفتار امر مناقشه‎برانگیزی است. به‎طور متعارف تصور می‌شود نگرش دارای سه مؤلفه عاطفی، ادراکی و رفتاری است. اما برخی اندیشمندان این حوزه معتقدند نگرش ماهیت منفرد و مستقلی دارد. به تعبیر دیگر بایدگفت عاطفه، ادراک و رفتار قلمروهایی هستند که نگرش در آنها به شکل پاسخ‎هایی قابل رؤیت بروز پیدا می‎کند یا متجلی می‎شود. محققان دیگر از این هم فراتررفته و اظهارداشته‎اند که بین سه مؤلفه یادشده الزاماً یک نوع سازگاری درونی وجود ندارد؛ حتی ممکن است آنها بی‎ارتباط بایکدیگر عمل کنند (بارتال و کروگلانسکی، 1988: 316-317).

تحقيقات متعدد نشان داده است که نفع شخصي³، همانندي اجتماعي و ربط ارزشی ضریب تأثیر‌گذاری یک نگرش را تعیین می‎کنند. در واقع آنچه يک نگرش را براي فرد برجسته مي‎سازد، رابطه آن با نيازها و ارزش‌هاي اساسي اجتماعی یا شخصی او است (بارون، برن وجانسون، 1389: 220). نگرش‌ها اغلب درخلال کسب تجربیات جدید، یادگیری اجتماعی و فرایند مقایسه شکل می‎گیرند (بروک و یرلی، 2006 : 13).

بخشی از ارزش‌ها و نگرش‌های آدمی در جریان کسب تجربیات جدید، یادگیری اجتماعی و فرایند مقایسه ساخته وپرداخته می‌شود(2). رونالد اینگلهارت با گردآوری داده‎های هشتاد کشورجهان، نقش تحصیلات را به عنوان نیروی شکل‌دهندة تغییرات ارزشی در فرایند توسعه و نوسازی جوامع مطالعه کرد. وی در توصیف اثر تحولات کلی جامعه بر دگرگونی ارزشی- نگرشی اظهار می‌دارد که مجموعه گسترده‌ای از داده‌های فراملی ثابت می‌کندکه:

نوسازی اجتماعی- اقتصادی و تغییرفرهنگی در جهت افزایش تأکید بر ارزش‌های ابراز وجود و دموکراتیک شدن، همه اجزای یک فرایند زیربنایی واحد به نام توسعة انسانی هستند. موضوع اصلی این فرایند گسترش انتخاب انسانی است. توسعة اجتماعی- اقتصادی، سطوح آموزش و اطلاعات را افزایش می‎دهد و تنوع کنش‌های متقابل انسانی موجب رشد منابع مادی، شناختی و اجتماعی می‎شود. از این رو فرایند نوسازی محدودیت‌های خارجی معطوف به انتخاب انسانی را کاهش می‌دهد و به آنها ابزارهایی برای توانایی انجام انتخاب‌های مستقل می‎بخشد. امنیت وجودی حاصل از این فرایند به طوربنیادی تجربیات دست اول زندگی مردم را تغییرداده و آنها را به دگرگونی از نظم جمعی به آزادی فردی، از یکپارچگی به تنوع انسانی و از دولت اقتدارگرا به استقلال فردی سوق می‎دهد و درنهایت موجب رشد سندرم «ارزش‌های ابراز وجود» می‎شود. این ارزش‎ها تأکید برآزادی‎های مدنی و سیاسی را به همراه دارد و تقاضا برای حکومتِ پاسخگو را شدت می‌بخشد. این قبیل گرایش‎ها مجال بسیط‎تری جهت پیگیری آزادی بیان و خودفهمی ایجاد می‌کند و به استقرار و حمایت از مناسب‌ترین نهادها برای به حداکثر رساندن انتخاب‌های انسانی (دموکراسی) کمک می‌کند. به واسطه افزایش توانایی انتخاب‌های مستقل، توسعه انسانی بسط پیدا می‌کند و عاملیت انسان در قلمروی شخصی و درعرصه عمومی تقویت می‌‌شود. به این ترتیب، کسب آموخته‌ها، مهارت‌ها و تجربیات تازه درمجموع زمینه‌ساز دگرگونی در نگرش‌ها و ارزش‌ها خواهد شد. قرارگرفتن در معرض رسانه‌های جهانی، ارزش‌های فرهنگی مدرن‎تری را ایجاد می‎کند و به مدارای بیشتر با سبک‎های زندگی غیرسنتی و تمایلات جنسی لیبرال، نگرش‎های تساوی‎طلبانه نسبت به زنان و دیدگاه سکولار و فردگرایانه نسبت به موضوعات اخلاقی منجرمی‎گردد (نوریس و اینگلهارت، 1395: 337-336). در واقع تحصیلات فقط آموختن مجموعه‎ای از اطلاعات ومهارت‎ها نیست، بلکه میان کنشگران انسانی و جهت‎یابی آنها نسبت به نهادهای جامعه حائل می‎شود.

گزیده مطالب یادشده در نمودار شماره 1 آمده است.همانطور که این تصویرنشان می‎دهد، می‎توان انتظار داشت که با افزایش تحصیلات، اولویت‎‌ها و ترجیحات افراد از محوریت ارزش‎های بقا به طرف ارزش‎های فرامادی و ارزش‎های ابراز وجود تغییر پیدا خواهدکرد. به این معنا که آنها به دموکراسی، مساوات‎طلبی، مشارکت سیاسی، مدارای اجتماعی و پایداری محیط زیست بیشتراهمیت خواهند داد؛ فردگراترمی‎شوند؛ در قلمرو دین بیشترطرفدار قرائت‎های نوگرایانه، تکثرگرایانه و عرفی خواهندشد؛ درحوزة مناسبات خانوادگی کمتر دغدغه رعایت سنت‎ها را خواهند داشت؛ و در مجموع امور مختلف را به شیوه‌ای انتقادی‌ترتحلیل خواهندکرد. درقسمت «یافته‎های تحقیق» شواهدلازم برای این ایده محتمل، ارائه خواهد شد(4).

نمودار1- فرایند توسعه جامعه و تغییرات ارزشی با اقتباس از اینگلهارت وولزل (1389: 51).

روش

به منظوربررسی رابطة تحصیلات با نگرش‌ها و ارزش‌های فرهنگی- اجتماعی ازروش مرور نظام‎مند تحقیقات پیشین استفاده شده است. طی 20 سال گذشته مجموعه‌ای غنی از پیمایش‌ها ونظرسنجی‌های ملی نگرش‌ها و ارزش‌های مردم را در قلمروهای مختلف تحلیل کرده است. اسامی برخی از این پژوهش‌ها که در حکم جامعة آماری تحقیق هستند، به شرح زیراست:

جدول 1: مشخصات پژوهش‌هایموردبررسی

سازمان سفارش‌دهنده	سال انتشار	نام اثر
میرطاهر موسوی	1385	پیمایش سرمایة اجتماعی	1
پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات مرکز ملی رصد اجتماعی وزارت کشور	1394	سنجش سرمایة اجتماعی کشور	2
وزارت علوم، تحقیقات و فناوری: پژوهشکدة مطالعات فرهنگی و اجتماعی	1394	پیمایش ملی سنجش نگرش‌ها و رفتار دانشجویان دانشگاه‌های دولتی کشور	3
پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با همکاری مرکز رصد اجتماعی	1395	ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان (موج سوم)	4
مرکز نظرسنجی دانشجویان ایران، جهاددانشگاهی	1395	بررسی دیدگاه مردم ایران در خصوص مسائل روز کشور	5
مرکز نظرسنجی دانشجویان ایران، جهاددانشگاهی	1397	طرح ملی سنجش فرهنگ سیاسی مردم ایران	6
وزارت کشور: مرکز ملی رصد اجتماعی	1397	گزارش سنجش وضعیت سرمایة اجتماعی در کشور	7
جهاددانشگاهی واحد استان البرز	1398	پیمایش ملی خانواده	8

تحلیل‎ها بر پایة همکنشی دو نوع متغیر انجام شده است. متغیر اول «تحصیلات» است که منظور از آن تعداد سال‎های آموزش در نظام رسمی تعلیم و تربیت کشور (ازمدرسه تا دانشگاه) است. بدون شک نوع مدرسه و دانشگاه محل تحصیل و استانداردهای آموزشی آنها، رشتة تحصیلی و شیوة تدریس، فضای فرهنگی مستقر در محیط آموزشی و درنهایت عملکردشخصی باعث ایجادتفاوت در کیفیت تأثیرگذاری تحصیلات می‌شود. اما دراین متن به دلیل محدودیت اطلاعات فقط تفاوت سال‌های تحصیل مبنا قرارگرفته است. دستۀ دوم متغیرهای نگرشی است که شامل احساس تعلق به جامعه ملی، التزام دینی، مصرف رسانه‌ای، برابری‌طلبی جنسیتی، مناسبات خانوادگی، نگرش‌های سیاسی و ارزیابی از وضعیت فعلی و آتی کشور است(3).

یافته‎ها

در این قسمت رابطة تحصیلات با برخی نگرش‎ها و ارزش‎های فرهنگی- اجتماعی نمونه منتخب ازکل شهروندان ایرانی و گاهی نمونه‎های خاص‎تریعنی دانشجویان یا جوانان تحلیل شده است.

هویت ملی

هویت ملی از آن حیث که بازنمای احساس علاقه و تعهد به جامعه ملی است و با ارزش‎هایی مانند وحدت، همبستگی، یکپارچگی و نظم اجتماعی مرتبط است، حائز اهمیت است.برای سنجش هویت ملی اغلب از معرف‎هایی مانند گرایش به جلای وطن، تمایل به کسب تابعیت کشور دیگر و افتخار به ایرانی بودن استفاده می‎شود.

درپیمایش سرمایه اجتماعی ایرانیان (1394) تحصیلات با متغیر افتخار به ایرانی بودن، همبستگی منفی و با تمایل به مهاجرت به خارج از کشور وبهره‎مندی از تابعیت کشور دیگر، همبستگی مثبت دارد⁴. اطلاعات فاز دوم این پیمایش (1397) حاکی از آن است که گرایش مثبت به مهاجرت در بین افراد بی‏سواد 16 درصد، در بین افراد دارای تحصیلات متوسطه 34 درصد و در بین تحصیل‌کرده‌های دانشگاهی 55 درصد است.

درواقع با افزایش تحصیلات، احساس غرور به ایرانی‌بودن کاهش یافته و تمایل به ترک وطن و قبول تابعیت جامعة دیگر شدت پیداکرده است. با عنایت به نظریه اورت لی⁵

دربارة نقش عوامل جاذبه و دافعه داخلی و خارجی در عزم به مهاجرت (با اقتباس از رانه: 2018) می‎توان گفت(5) این وضعیت ممکن است به این دلیل باشد که افرادتحصیل‌کرده‎تر خود را بیشتر شایسته برخورداری از یک زندگی خوب می‌دانند، انتظار بیشتری ازکیفیت مدیریت جامعه دارند و عزم جدی‎تری برای پیشرفت دارند. این افراد در صورت مهیا نبودن عوامل ترغیب‎کنندة داخلی (شرایط رشد فردی و اجتماعی) سریع‎تر دچار احساس نارضایتی می‎شوند. درعین حال عوامل ترغیب‎کننده‎ای که تصور می‌شود در خارج از کشور وجود دارد، افرادتحصیل‌کرده‌تررا بیشتر مصمم به ترک وطن می‎کند. همچنین ممکن است تفکرجهان‎وطنی نزد تحصیل‌کرده‌ها قوی‌تر باشد، یا این گزینه برای آنان به شیوه‎ای ساده‌تر از عامۀ مردم قابل حصول باشد، ودرنهایت شاید افراد تحصیل‌کرده‎تر، افتخار به ملیت و قومیت را یک نوع گرایش تعصب‎آمیز تلقی می‎کنند.

التزام دینی

در جامعة ایران بسیاری از انتخاب‌ها و جهت‌یابی‌های افراد در حوزة خانواده، کار، اقتصاد و سیاست ازتقیدات مذهبی آنها تأثیرمی‌پذیرد؛ از این رو آگاهی ازکم‎‎وکیف رابطة تحصیلات با دینداری، وضعیت ارزش‎ها ونگرش‎ها در حوزه‌های دیگر را هم بازنمایی می‎کند.

جدول 2: هویت مذهبی برحسب تحصیلات

(پیمایش ارزش‌ها ونگرش‎های ایرانیان 1382)

	کم	تاحدودی	زیاد	شاخص هویت زیاد	شاخص نسبت هویت زیاد توده به گروه تحصیل‌کرده
کل پاسخگویان	8/11	0/59	2/29	4/1	72/1
توده	8/6	2/48	0/45	2/2
گروه دارای تحصیلات دانشگاهی	2/13	5/60	3/26	3/1

منبع: کتاب تحصیلات وتحولات نگرشی (1384: 76)

اطلاعات جدول 2 نشان می‌دهد در سال 1382 افراد دارای تحصیلات دانشگاهی 19درصد کمتراز تودة مردم هویت مذهبی خود را در سطح قوی گزارش کرده‌اند.

بیش از90 درصد از مشارکت کنندگان در پیمایش دینداری ایرانیان (1395) از حیث اعتقاد به اصول و باورهای دینی شبیه یکدیگرند اما افراد تحصیل‌کرده‌تر در سایر ابعاد دینداری یعنی در علقه دینی، هویت دینی، عبادات و مناسک دینی و رعایت شرعیات التزام ضعیف‎تری را ابراز کرده‌اند. نظرسنجی ایسپا (1397) دربارة «پوشش پسندیده خانم‌ها» نشان دادکه میزان انتخاب حجاب کامل در بین پاسخگویان دارای تحصیل دانشگاهی24 درصد کمتراز پاسخگویان کم‎سواد است و این تفاوت از نظرآماری معنادار است.

در پیمایش سنجش نگرش‌ها و رفتاردانشجویان دانشگاه‌های دولتی (1394) از دانشجویان سؤال شد «اگر یک یافتة علمی باتعالیم دینی درتعارض باشد، بایدچه کرد؟»؛ پاسخگویان مقاطع تحصیلات تکمیلی به طورمعناداری بیش‌از دانشجویان مقطع کارشناسی یافته‌های علمی را بر آموزه‎های مذهبی ترجیح داده‎اند.

اگر با اندکی تسامح بپذیریم که ترجیح شواهد عقلی- تجربی بر آموزه‌های دینی با مصادیقی از مفهوم سکولاریسم قرابت دارد، در این صورت می‎توان گفت افزایش تحصیلات با گرایش به ارزش‌های سکولار همساز است. در مجموع رابطة منفی تحصیلات با دینداری به معنای زوال حیات دینی نیست و این امر به شیوه‌های زیر قابل تحلیل است:

§ تحصیلات با رشد تفکر انتقادی همراه است؛ به این دلیل افراد تحصیل‌کرده‌تر برای تعین بخشیدن به سامانه دینی خود بیشتردرجست‎وجوی مبانی استدلالی و منطقی هستند. بنابراین آنها نسبت به آموزه‌هایی که فاقد چنین ویژگی باشند، پذیرش کمتری دارند.

§ افرادتحصیل‎کرده‌تراغلب نوگراترند، با فضاهای فراملی بیشترمراوده دارند و می‌کوشند آموزه‌های دینی خود را با اقتضائات زمانشان سازگارکنند وآنها را ذیل یک سپهر جهانی تفسیرکنند و به کارگیرند. ازاین‎رو، احتمال دارد دینداری افرادتحصیل‌کرده انعطاف‏پذیرتر و تنوع‎پذیرترباشد.

§ اکثر سنجه‌های معمول دینداری تنها سبک متعارف دینداری را می‎سنجند و
تنوع و پیچیدگی سبک‌های دینداری اقشار مختلف از جمله افراد تحصیل‌کرده را تمییز نمی‎دهند.

خانواده وازدواج

بخش مهمی از تحولات نگرشی و ارزشی در حوزة مناسبات خانوادگی به وقوع می‎پیوندد. پژوهش‌های مختلف نشان داده که با افزایش میزان تحصیلات، سن مطلوب ازدواج بالا می‌رود. برای مثال، افراد دارای تحصیلات دانشگاهی 45درصد کمتر از افراد بی‎سواد با این گزاره که «بدون ازدواج زندگی رضایت‎بخش نیست» موافق هستند (پیمایش ملی خانواده، 1398: 69).

از سوی دیگر، با افزایش تحصیلات بر میزان موافقت با «خواستگاری زن از مرد» افزوده می‎شود. افراد تحصیل‎کرده‎تر در مورد عاملیت زن در امر ازدواج پذیرش بیشتری دارند، ولی در رده‌های تحصیلی پایین‌ترسنت خواستگاری مرد از زن بیشتر ارجحیت دارد. این تفاوت در مورد طلاق هم وجوددارد. 47 درصد از افراد بی‎سواد و، در برابر، 69 درصد از تحصیل‌کرده‌های دانشگاهی موافق حق طلاق زنان هستند. هر دو یافته فوق از نظر آماری معنادار است (همان: 72، 161).

درحالی‎که تنها 14 درصد از پاسخگویان بی‎سواد اظهارکرده‎اند که همسر خود را براساس تصمیم شخصی انتخاب کرده‎اند، این نسبت بین تحصیل‌کرده‎های دانشگاهی42درصداست. همبستگی بین آن دو از جهت آماری معنادار است (همان: 120). درهمین پژوهش، افراد بی‎سواد (76درصد) دوبرابر افراد تحصیل‎کرده (36درصد) موافق این ایده هستند که «به خاطر وجود فرزندان نباید طلاق گرفت» (همان: 451).

با افزایش تحصیلات، تمایل به مساوات بین زوجین شدت پیدا می‌کند. این گزاره که «درخانه حرف اول و آخر را باید مرد بزند»، و این که «زنان برای مدیریت امور داخلی خانه و مردان برای مدیریت امور اقتصادی و مسائل بیرون از خانه مناسب هستند» به طورمعناداری بین تحصیل‌کرده‌ها کمترطرفدار دارد (همان: 166، 174). در واقع، به‌موازات افزایش تحصیلات، نگرش سنتی به مناسبات خانوادگی تغییرمی‎کند؛ به این معنا که قدرت بین زن و شوهر به شیوه‌ای مساوات‌طلبانه‌تر تقسیم می‌شود، از شدت رابطه اقتدارگرایانه و سلطه‌گرانه کاسته می‌شود و روابط معمول زوجین به سوی رفتارهای همدلانه و تعاملی هدایت می‌شود.

در همان منبع (1398: 163) در پاسخ به «میزان موافقت باکار زنان در بیرون از خانه»، مشخص شد پاسخگویان دارای تحصیلات دانشگاهی 16درصد بیش ازافراد بی‎سواد موافق بهره‎مندی زنان از این حق هستند (همبستگی12/0 **).

مصرف رسانه‌ای

تحصیلات، نیازهای شناختی افراد را شدت می‎بخشد و رسانه‌های ارتباطی و اطلاعاتی که ابزارمناسبی برای پاسخگویی به این نیاز هستند، بیشتر به کارگرفته می‌شوند. «رسانه‌ها افزایش‌دهندة تحرک و تغییرپذیری و شکلی از مسافرت نیابتی می‌شوند و با گشودن مرزهای جدید دانش غیرمحلی، سازمان بازتابی خود را پربارتر می‌‎سازند» (تامپسون، 1379: 297).

اطلاعات پیمایش سنجش نگرش‎های ایرانیان (1395) از همبستگی قوی میان تحصیلات و میزان مصرف اینترنت (55/0***) حکایت می‌کند؛ افراد تحصیل‌کرده‌تر در قیاس با افرادکمتر تحصیل‎کرده وسائل ارتباطی را بر زندگی خود بیشترتأثیرگذار می‎دانند، اخبار و اطلاعات آن را با واقعیات دنیای بیرونی سازگارترمی‌دانند و بیشتر به آن اعتماد دارند. تحصیلات با میزان مطالعة آزاد (39/0***) همبستگی مثبت دارد.

بین تحصیلات و میزان استفاده از مطبوعات، فعالیت در فضای مجازی، تلویزیون‌های پخش ماهواره‌ای شامل کانال‌های خبررسانی خارجی نظیر بی‌بی‎سی وصدای آمریکا یا کانال‌های عمومی‌تر مانند «من و تو»، همبستگی مثبت ومعنادار وجود دارد. میزان بهره‌مندی افراد دارای سواد دانشگاهی از انواع رسانه‌های اجتماعی حدود30 درصد بیش از افراد فاقد تحصیلات دانشگاهی است. تحصیلات با مرجعیت رسانه ملی رابطه‎ای منفی و معنادار و با مرجعیت رسانه‌های فرامرزی رابطه‌ای مثبت و معنادار دارد (پیمایش وضعیت سرمایة اجتماعی درکشور، 1397: 440-438). این شاید به آن دلیل باشد که «قرارگرفتن در معرض رسانه‎های جهانی به مدارای بیشتر با سبک‎های زندگی غیرسنتی و تمایلات جنسی لیبرال، نگرش‌های تساوی‎طلبانه نسبت به نقش زنان و مردان و دیدگاه سکولار و فردگرایانه نسبت به موضوعات اخلاقی منجر می‌‌گردد. ازسوی دیگر براساس نظریة چرخة فضیلت، کسب اطلاعات و شناخت در مورد امور عمومی سبب تقویت آگاهی شهروندی و مشارکت در حوزة عمومی خواهد شد» (نوریس و اینگلهارت، 1395: 338-337).

مدارای اجتماعی

اطلاعات پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان (1380: 200-205) نشان دادکه تحصیلات رابطه معناداری با وجوه مختلف مدارای اجتماعی یعنی محق دانستن افراد غیرمذهبی به نشر افکارشان از طریق سخنرانی، چاپ کتاب و انتصاب به سمت مدیریت در مواضع دولتی دارد. صرف‎نظر از آن افراد تحصیل‎کرده‎تر پیش‎بینی کرده‌اند که در آینده تعداد افراد غیرمذهبی بیشترخواهد شد (28/22-0 /0***).

اطلاعات پیمایش سنجش نگرش‌ها و رفتار دانشجویان (1394) نیز مؤید این رابطه است، زیرا دانشجویان تحصیلات تکمیلی به طور معناداری بیش از دانشجویان کارشناسی موافق مدارای فکری و آزادی بیان هستند.

یافته‌های پیمایش فرهنگ سیاسی ایسپا (1397) بیانگرآن است که 72 درصد ازتحصیل‎کرده‎های دانشگاهی موافق آزادی رسانه‌ها هستند. این نسبت در بین پاسخگویانِ فاقدتحصیلات دانشگاهی20 درصدکمتر است (23/0 **). موجه‌دانستن فعالیت رسانه‌ها را می‎توان معادل طرفداری از آزادی بیان تلقی کرد. براساس دیگر یافته‌های همین تحقیق، درحالی‌که 65 درصد ازتحصیل‌کرده‌های دانشگاهی موافق تحمل نظر مخالفان هستند، این نسبت در بین گروه مقابل 23 درصدکمتراست. در پیمایش فرهنگ سیاسی مردم ایران (1397: 329) نیز رابطه بین تساهل مداری و تحصیلات مثبت است.

نگرش‎های سیاسی

آگاهی سیاسی و پیگیری اخبار: در پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان (1380: 213)، پیمایش سنجش سرمایه اجتماعی ایرانیان (1395 : 277-261) و پیمایش فرهنگ سیاسی (1397) همبستگی تحصیلات و میزان پیگیری اخبار سیاسی و آگاهی سیاسی معنادار و مثبت است. پژوهش اخیرحاکی از آن است که تحصیلات با استفاده از روزنامه و مجله (13/0**)، تلویزیون داخلی (14/0-**)، شبکه‌های اجتماعی (15/0**)، تلویزیون‌های ماهواره ای (17/0**)، و سایت های اینترنتی (25/0 ***) همبستگی دارد. پاسخگویان برخوردار از تحصیلات دانشگاهی برای کسب خبر بیش از دیگران از روزنامه ومجله، تلویزیون‌های ماهواره‌ای، سایت‌های اینترنتی وشبکه‌های مجازی استفاده می‌کنند. یافته‌های یادشده بردو واقعیت مهم دلالت دارد:

§ با افزایش تحصیلات، انگیزة کسب اخبارسیاسی بیشترمی‎شود و تقاضا برای دستیابی به اطلاعات سیاسی شدت پیدا کند. این قبیل افراد در عرصة عمومی هم از قدرت تحلیل بیشتری برخوردارخواهند بود؛

§ به موازات افزایش تحصیلات، مصرف رسانه‌ای افراد از رسانه‎های داخلی به سوی رسانه‌های برون‎مرزی تغییر جهت پیدا می‎کند و از آنجا که این رسانه‌ها نوع تحلیل و تفسیرشان از رویدادها با آنچه در رادیو- تلویزیون داخلی گزارش می‌شود، متفاوت است، در این صورت استفاده از رسانه‌های برون‏مرزی به‎طور غیرمستقیم منشأ دگرگونی نگرش‌ها خواهد شد. درنتیجه به نظر می‎رسد نگرش سیاسی افراد تحصیل‌کرده از مجرایی متفاوت از کانال‌های رسانه‎ای رسمی کشور ساخته و پرداخته می‌شود.

مشارکت در انتخابات: در پیمایش سنجش سرمایه اجتماعی ایرانیان (1395 : 289-278)، نتیجه رابطه تحصیلات با گرایش به مشارکت در آخرین انتخابات و انتخابات آتی به ترتیب زیر است:

§ همبستگی تحصیلات با شرکت درآخرین انتخابات ریاست جمهوری= 20/0- ***

§ همبستگی تحصیلات با شرکت درآخرین انتخابات مجلس شورای اسلامی= 19/0-***

§ همبستگی تحصیلات با شرکت درآخرین انتخابات شورها= 21/0-***

§ همبستگی تحصیلات با شرکت درانتخابات بعدی ریاست جمهوری= 08/0-***

§ همبستگی تحصیلات با شرکت درانتخابات بعدی مجلس شورای اسلامی=
12/0-***

§ همبستگی تحصیلات با شرکت درانتخابات بعدی شورها= 11/0-***

درهمه موارد فوق، پاسخگویان تحصیل‌کرده‎تر20-10 درصد کمتر از افراد بی‌سواد درآخرین انتخابات کشوری شرکت کرده‌اند و در مورد شرکت درانتخابات آتی نیز همین کم‎رغبتی را ابراز نموده‎‌اند. پیش از این توضیح داده شدکه افراد تحصیل‌کرده‌تر در مجموع بیشتر پیگیر اخبار سیاسی هستند و از منابع متنوع‌تری برای کسب خبر استفاده می‌کنند. شاید همین امر باعث تقویت توان تحلیل انتقادی آنها می‌‎شود و تردید آنها را در مورد اثربخشی شرکت در انتخابات شدت می‎بخشد. بر اساس پیمایش فرهنگ سیاسی مردم ایران (1397: 209-213) تحصیلات با شاخص مشارکت سیاسی ذهنی همبستگی مثبت (14/0***) دارد، اما باشاخص مشارکت سیاسی عملی همبستگی ندارد. اطلاعات یادشده بیانگر آن است که ازحیث گرایش‎های سیاسی، تفاوت قابل ملاحظه‎ای بین پایین‎ترین و بالاترین درجات تحصیلی وجود دارد. به نظر می‎رسد افراد تحصیل‎کرده‎تر در قلمرو امور سیاسی دارای گرایش‎های فکری انتقادی‎تری هستند اما ظاهراً در عمل متفاوت از سایر مردم رفتار نمی‎کنند.

ارزیابی وضع فعلی و آتی جامعه

بخش مهمی از ارزش‌ها ونگرش‌های مردم هنگام ارزیابی آنها از وضعیت فعلی و آتی جامعه آشکارمی‎شود. در پیمایش سنجش فرهنگ سیاسی ایرانیان (1397)، نظر پاسخگویان دربارة وجوه مختلف عملکرد نظام‎های جامعه و رابطه آن با تحصیلات تحلیل شده است.

جدول 3: رابطة ارزیابی از عملکردنظام‎های مختلف جامعه با تحصیلات

	تحصیلات
ارزیابی عملکرد اقتصادی نظام	10/0- (***)	ص: 243
ارزیابی عملکرد اجتماعی نظام	18/0- (***)	ص: 253
ارزیابی عملکردفرهنگی نظام	32/0- (***)	ص: 263
ارزیابی عملکرد سیاست خارجی نظام	29/0- (***)	ص: 271

منبع: پیمایش سنجش فرهنگ سیاسی ایرانیان 1397

اطلاعات جدول 3 بیانگر آن است که تحصیلات با ابعاد چهارگانه ارزیابی از وضعیت جامعه رابطه معکوس دارد. این به آن معناست که ترتیب افراد تحصیل‎کرده‎تربه‎طورمعناداری از وضعیت موجود در جامعه ارزیابی منفی‎تری دارند. به همین دلیل می‎توان پیش‎بینی کرد که احتمالاً سطح نارضایتی اجتماعی در بین افراد تحصیل‎کرده بیشتر و بالاترباشد.

نظر پاسخگویان درمورد وضعیت آتی کشور و مسائل روز کشور درجدول شماره 4 منعکس شده است. اطلاعات به‎دست‎آمده به این واقعیت اشاره داردکه میزان افرادی که به آینده کشور بدبین هستند، رو به افزایش است. در هردو مقطع بین تحصیلات و ارزیابی از وضعیت آتی جامعه رابطه‌ای ضعیف اما معنادار مشاهده می‎شود. درواقع، افراد دارای تحصیلات دانشگاهی بدبینی بیشتری را ابراز نموده‌اند، اما این تفاوت از5-8 درصد تجاوز نمی‌کند. میزان اندک ضرایب همبستگی نیز گواه این امر است.

جدول4: نگرش شهروندان به وضع آینده کشور و همبستگی آن با تحصیلات

	پیمایش سرمایه اجتماعی (1385)	پیمایش ایسپا (1395)
روز به روز بدتر مي‎شود	5/28	0/34
نه بدتر مي‎شود، نه بهتر	4/21	3/33
در حال بهبود است	4/48	7/31
نمي‎دانم‌–‌بی‎پاسخ	6/1	0/1
کل	100	100
حجم نمونه	11961	4379
همبستگی نگرش به آینده با تحصیلات	09/0- ***	06/0- ***

یافته‌های پیمایش سنجش نگرش‌ها و رفتار دانشجویان (1394) حاکی ازآن است که 25 درصد از دانشجویان درحد «زیاد»، 69 درصد درحد «متوسط» و6 درصد درحد«ضعیف» به آيندة کشورخوش‎بین هستند(6). دانشجویان مقاطع مختلف تحصیلی از حیث میزان خوش‌بینی به آینده کشور شبیه یکدیگرند. براساس اطلاعات پیمایش وضعیت سرمایه اجتماعی کشور (1397: 156-131)(7) 62 درصد یعنی اکثر پاسخگویان وضع آتی کشور(8) را منفی ارزیابی کرده‎اند. تفاوت دیدگاه‌ها در بین پاسخگویانِ سطوح تحصیلی مختلف اندک (8-3درصد) است. شدت همبستگی‎ها نیز معنادار اما ضعیف است.

زمانی که امید به آینده ایران بر اساس این جمله که: «اگر وضع همین طورپیش برود، ایران پیش‎رفته‎ترین کشورخاورمیانه خواهدشد» بررسی شد، مشخص شد تحصیلات به طورمعناداری (17/0- ***) موجب تفاوت در پاسخ‌ها شده است. افراد دارای تحصیلات دانشگاهی 20 درصد بیشتر از بی‎سوادها نسبت به این گزاره ابراز مخالفت کرده‎اند (پیمایش فرهنگ سیاسی مردم ایران، 1397: 285).

پنداشت ازعدالت: یکی ازمعرف‌های پنداشت از عدالت، نگرش به امکان دستیابی به فرصت‌های شغلی مناسب است. درموج دوم پیمایش ارزش‎ها و نگرش‎های ایرانیان (1382) نظرات پاسخگویان درباره این گویه مقایسه شده است.

جدول5: معیارکسب شغل درشرایط فعلی کشور

(پیمایش ارزش‎ها ونگرش‎های ایرانیان 1382)

	تجربه و مهارت	پارتی	مدرک	شانس و اقبال
کلیه پاسخگویان	6/26	5/52	9/11	9/7
گروه توده	9/29	1/38	5/15	2/16
گروه تحصیل‌کرده دانشگاهی	9/18	2/66	7/9	2/3

منبع: کتاب تحصیلات وتحولات نگرشی (1384: 33)

درجدول 5 توزیع پاسخ‌ها نشانة نگرش منفی پاسخگویان دارای تحصیلات دانشگاهی است. آنها 28درصد بیشتر از توده مردم «پارتی» و 10 درصدکمتر از توده مردم «تجربه ومهارت» را عامل یافتن شغل مناسب می‌دانند. در واقع از نظر افراد تحصیل‎کرده‎ترشایستگی‌های فردی نقش چندانی دردستیابی به فرصت‎های شغلی ندارد.

نظر به این که حاکمیت قانون در جامعه یکی از مصادیق تحقق عدالت است، در همین پژوهش سؤال شد: «اگر حقی از کسی ضایع شود تا چه اندازه می‎تواند از طریق قانونی به حق خود برسد؟». اطلاعات به‎دست‎آمده بیانگرآن است که با افزایش تحصیلات باور به این که به‎واسطه قانون می‌توان حق خود را احیا کرد، کاهش پیدا می‌کند.

جدول6: پنداشت از وجود عدالت درجامعه برحسب تحصیلات

(پیمایش ارزش‎ها ونگرش‎های ایرانیان 1382)

	بی‎سواد	زیردیپلم	دیپلم و فوق دیپلم	دانشگاهی
کم	9/38	9/42	7/45	2/48
تاحدودی	8/33	6/38	5/44	35
زیاد	3/27	18	9/10	12
آماره =10/0، سطح معناداری= 000/0

منبع: کتاب رضایت از زندگی وارزیابی اجتماعی (1384: 26)

در پیمایش سنجش فرهنگ سیاسی مردم ایران (1397: 365) رابطة تحصیلات با نگرش به حاکمیت قانون (14/0- ***) از این واقعیت حکایت می‎کند که افراددارای تحصیلات دانشگاهی 23درصد بیش از افراد بی‎سواد معتقدند حاکمیت قانون طی سال‎های اخیر تضعیف شده است.

در پیمایش وضعیت سرمایة اجتماعی کشور (1397: 130-113) تحصیلات با هر پنج معیار(9) پنداشت از عدالت و در پیمایش ملی سنجش فرهنگ سیاسی مردم ایران (1397: 194- 180) تحصیلات با ارزیابی از شاخص عدالت رویه‎ای و عدالت توزیعی دارای همبستگی منفی و معنادار است.

محیط زیست

از نظر اینگلهارت، طرفداری از پایداری محیط زیست یکی از مصادیق ارزش‌های فرامادی است که پیش‎بینی می‎شود ابراز آن دربین افراد تحصیل‎کرده بیشترباشد. اطلاعات پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان (1395: 537-550) رابطة مثبت تحصیلات با ارزش‌های زیست‎محیطی را تأیید می‌کند.

مروری بر یافته‎های پژوهشی حاکی از آن است که هنگامی که رابطه تحصیلات با متغیرهای نگرشی و ارزشی در نمونه‌های دانشجویی با تفاوت تحصیلی اندک (کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا) مورد بررسی قرار می‌گیرد، تفاوت نگرش‌ها وشدت همبستگی‎ها چشمگیر نیست. اما در مواردی که دامنه تحصیلات از بی‎سوادی تا دانشگاهی نوسان دارد، همبستگی‌ها وضوح وشدت بیشتری دارند. بنابراین می‌توان گفت بیشترین تفاوت‌های نگرشی و ارزشی بین کم‎سوادها و افراد دارای تحصیلات دانشگاهی است.

علاوه بر این، باید به این واقعیت تفطن داشت که قدرت تأثیرگذاری تحصیلات در بین همه گروه‌ها و اقشار جامعه یکسان نیست. بدون شک تأثیر تحصیلات بر اساس جنس، سن، پایگاه اقتصادی- اجتماعی، قومیت یا مذهب متفاوت خواهدبود. برای مثال، اگر زنان تصور کنند با کسب تحصیلات دانشگاهی می‌توانند خود را از موقعیت فرودست خارج سازند و دستیابی به فرصت‌ها و بخت‌های زندگی خویش را ارتقا دهند، دراین صورت بدیهی است که تحصیلات آنان درمقایسه با مردان دگرگونی بزرگ‌تری را در هویت و سبک زندگی‌شان ایجاد خواهدکرد. اگراین امکان وجودداشت که ازترکیب متغیرهای یادشده شاخص‎سازی شود، نتایج دقیق‌تر و بدیع‌تری به‌دست می‌آمد. مادامی که چنین تمهیداتی فراهم نیامده، ضروری است هنگام استنتاج از یافته ها وتعمیم آنها دقت واحتیاط شود.

جمع‎بندی و نتیجه‎گیری

این پرسش که «آیا تحصیلات می‎تواند خاستگاهِ تحولات فرهنگی و اجتماعی» شود، دستمایه تدوین این نوشتارشد. از آنجا که وظیفه جامعه‎شناسی یافتن میانجی‌هایی است که امرکلی را به امر انضمامی پیوند دهد (آدورنو، 1400 : 6)، در این متن تأثیر تحصیلات بر تحولات فرهنگی اجتماعی جامعه به وساطت و به میانجی تغییردر نگرش‎های فرهنگی- اجتماعی کنشگران انسانی بررسی شد.

اطلاعات ارائه شده همسو با دیدگاه اینگلهارت نشان می‏دهد که افرادتحصیل‌کرده‌تردر قلمرو مسائل خانوادگی، ارتباط با جنس مخالف، دلبستگی به کشور، میزان مصرف رسانه‌ای، آگاهی سیاسی، التزام دینی(10) و هویت دینی، طرفداری ازحقوق زنان، اعتقاد به مدارای اجتماعی و طرفداری از پایداری محیط زیست به شیوه‌ای متفاوت از دیگران می‌اندیشند و عمل می‌کنند.

یافته‎های فوق با اطلاعات دیگر پژوهش‎ها که درسطح بین‎المللی تولیدشده نیز همساز است. پیمایش ملی بلژیک (2012) نشان داد که افراد تحصیل‎کرده‎تر بیشتر به احزاب متعلق به جناح چپ نو و افراد کمتربرخوردار از تحصیلات به احزاب متعلق به جناح راست رأی می‎دهند (وندنبرگ وهمکاران، 2012: 13). یافته‎های پیمایش گرایش‎های اجتماعی بریتانیا (2017-2016) نیز حاکی از آن است که تحصیلات عامل متمایزکنندة شیوه رأی‎دهی مردم، واکنش به تغییرات آب‎و‎هوایی و مسئله رفاه است.

البته نگرش‎های اجتماعی مردم از زاویه دیگر هم قابل تحلیل است. نتیجة مقایسه اطلاعات دو «پیمایش ملی سنجش فرهنگ سیاسی مردم ایران» در سال 1384، 1397 بیانگر آن است که اعتماداجتماعی و اعتماد به مسئولان ونهادهای مهم نظام، احساس وجود عدالت، احساس پاسخگویی، احساس کارآمدی نظام سیاسی و امید به آینده ایران درکل نمونه تحقیق تنزل پیدا کرده است. این یافته به آن معنااست که ما امروز با سطح گسترده‎ای از نارضایتی اجتماعی مواجه هستیم. بنابراین می‎توان چنین اظهار نمود که هرچند افراد تحصیل‎کرده‎تر در ارزیابی از امورجامعه موضعی انتقادی‎تر را ابراز می‎کنند، اما آنچه در کنار تحصیلات و یا حتی بیش از آن تأثیرگذار است، نوع ارزیابی از عملکرد نهادهای جامعه است. زمانی که جامعه با بحران کارایی مواجه است، نارضایتی اجتماعی صفت مشترک اقشار مختلف می‎شود، تفاوت‎های تحصیلی دیگر عامل متمایزکنندة نگرش‎های افراد نخواهدبود.

از نظراینگلهارت و ولزل (1389: 69-67) هم نيروهاي شناختي ازجمله تحصیلات، به‎تنهایی تبيين‌کنندۀ رواج ارزش‌هاي ابراز وجود و الزاماً مولدتوسعة انسانی نیستند. شاهدمثال این ادعا وضعیت جمهوريهاي منفك از اتحاد جماهیرشوروي سابق است كه در ابتداي دهه 90 فروپاشي اجتماعي و سياسي را تجربه كردند. در اين كشورها، پس از محوكمونيسم نه‌تنها رشد دانش علمي متوقف نشد، بلكه تداوم هم يافت و سطوح تحصيلي درتمامي اين جوامع همچنان بالا باقي ماند. اما ازآنجاکه ذهنیت رايج از امنيت وجودي و كنترل فردي بر زندگي به‎شدت سقوط كرد، شواهدي از تغییر ارزشهاي سنتي يا ارزشهاي بقا «به ارزش‌های ابراز وجود» مشاهده نشد. از این رو می‎توان گفت تغييرفرهنگي به سادگي تابعی از انتخاب عقلاني و شناختي نيست بلکه این امرتابع احساس امنيت وجودي است که در نتيجه فرایند توسعه وگسترش سطح رفاه عمومی به دست می‌آید. در واقع پیش از هر چیز ابتدا میزان توسعه‌یافتگی اقتصادی- اجتماعی جامعه و نوع گفتمان حاکم بر آن و کیفیت برآورده ساختن نیازها است که نگرش‎ها و جهت‎یابی‎های مردم راتعیین می‎کند. انسان‎های برخوردار از تجهیزات شناختی و معرفتی پس از عبور از این سطح قادر خواهند بود به جست‎وجوی ارزش‎های ابراز وجود (شامل خودشکوفایی و کیفیت زندگی برتر، عدالت‎خواهی، آزادی‎خواهی و مردم‎سالاری) بپردازند.

برای قضاوت درست درباره تأثیرتحصیلات لازم است وجوه ساختاری جامعه ایران را درنظرگرفت. به‎رغم آن که طی سال‎های اخیر نهاد علم توسعة قابل‌ملاحظه‌ای پیدا کرده است، اما ساختارهای اقتصادی و سیاسی وحتی فرهنگی-اجتماعی کشورهم‎پای آن متحول نشده‌اند. به تعبیرچلبی (1375: 292) رشد متوازن یا حالت تعادلی، وضعیتی است که در آن هر چهار خرده‎نظامِ کارکردیِ جامعه با یکدیگر ترکیب شده و به‌شکل متقابل درهم نفوذ ‌کنند و درهمان حال خود‌مختاری نسبی خود را در قبال یکدیگرحفظ کنند. در حالت اخیر هر چهار رسانه یعنی تعهد، ثروت، قدرت و معرفت به صورت هم‌وزن و در عرض یکدیگر به عنوان چهار عامل پاسدار نظم به ایفای نقش می‌پردازند.

بنابراین آموزش و تحصیلات درجامعه‎ای مانند ایران که توسعة نامتوازن را از سرمی‌گذراند و با انواعی از بحران‌های داخلی وخارجی مواجه است و بسیاری از اعضای آن هنوز نیازهای اساسی‎شان تأمین نشده، الزاماً به توسعة انسانی و از آن طریق به دگرگونی ارزش‌ها ونگرش‌های متناسب با آن منتهی نخواهدشد. زیرا ضریب تعیین‌کنندگی ساختارهای جامعه بیشتراست. این به آن معنااست که تحصیلات به‌تنهایی معجزه نمی‌کند. درنتیجه باید گفت اگر سرمایه‌گذاری درآموزش با پویایی زیرساخت‌های اقتصادی- سیاسی همراه نباشد، تأثیرمستقیم و خالص تحصیلات برتحولات فکری و نگرشی بیشتر در سطح میان ‌فردی و در عرصه‌هایی مانند خردورزی، تفکرانتقادی و عاملیت کنشگر انسانی منشأ تفاوت خواهدشد.

تحصیلات از طریق تعریض دامنه اهداف و اولویت‌ها، معیارهای کیفیت زندگی(11) و معیارهای ارزیابی از کارآمدی نهادهای جامعه را ارتقا می‌بخشد. اما عدم تطابق معیارهای مطلوب با واقعیت‌های موجود زمینه‎‌ساز یأس، سرخوردگی و ناامیدی اجتماعی خواهدشد. این وضعیت با گسترة وسیع میزان جلای وطن و خروج سرمایه‎های فکری مرتبط است.

یافته‌های مطالعة حاضر نشان داد، افراد تحصیل‌کرده‌ترنارضایتی اجتماعی بیشتری را ابراز می‌کنند، به رسانه‌های حکومتی و رسمی کمتر و به رسانه‎های برون مرزی بیشتر اعتماد دارند، بیشترآماده جلای وطن هستند، قداست خانواده نزد آنان ضعیف‌تر است، بیشتر موافق مدارا با مخالفان سیاسی و مذهبی هستند و در ارتباط با جنس مخالف به آزادی عمل بیشتری قائل هستند. بر این مبنا آیا می‎توان دربارة تأثیر تحصیلات بر تحولات فرهنگی جامعۀ ایران گمانه‌ای را مطرح ساخت؟

پیش ازهرچیز لازم است به این واقعیت اذعان نمود که دراین پژوهش تأثیر تحصیلات بر نگرش‌های اجتماعی- فرهنگی به طور مستقیم و بدون‎واسطه بررسی شده است. اما در میدان عمل چنین است که تحصیلات در هم‎کنشی با عوامل دیگری مانند فرایندجامعه‎پذیری، پایگاه اقتصادی- اجتماعی خانواده، شبکة روابط اجتماعی، گروه‎های دوستی، تقیدات دینی و مصرف رسانه‎ای بر نگرش‎ها و گرایش‎های کنشگران انسانی تأثیر می‎گذارد. بنابراین ممکن است با کنترل هریک ازمتغیرهای یادشده، رابطة تحصیلات با نگرش‎ها تغییر پیدا کند. دشواری بزرگتر این است که دگرگونی‌های فرهنگی- اجتماعی به‌صورت تدریجی و نامحسوس و در یک فرایند چندلایه پدیدار می‎شوند و براین مبنا نمی‎توان سهم ونقش افزایش تحصیلات تخصصی را با وضوح بالا مشخص ساخت. ازاین رو، پاسخ دادن به پرسش یادشده امردشواری است. اما با رعایت درجه بالایی از احتیاط علمی و با فرض ثابت در نظرگرفتن سایر شرایط می‎توان اظهار نمود که با تحصیلات:

ü نگرش‌ها و ارزش‌های سنتی معطوف به مناسبات خانوادگی تغییرپیدا می‎کند، به این ترتیب که رجحان‌های مربوط به ازدواج وفرزندآوری و پایداری زندگی زناشویی کاهش می‌‏یابد و نیازهای جنسی به شیوه‎ای سهل‌گیرانه‎تر تأمین خواهدشد (ر.ک: فروتن: 1392؛ رازقی نصرآبادی: 1395؛ خانی وهمکاران: 1397).

ü نگرش سنتی به نقش‌های جنسیتی به سوی مساوات و عدالتِ بیشتر تغییر می‌کند و خانواده خصلتی مدنی‌تر پیدا می‌کند (ر.ک: عنایت: 1377؛ منصوریان و قادری: 1381؛ مهدوی و صبوری خسروشاهی: 1382؛ساروخانیو رفعت‎جاه: 1383؛ احمدوند: 1383؛ منصورنژاد: 1384؛ قانعی‎راد و خاور: 1385؛قانعی راد: 1396).

ü درصورت نقصان در امنیت و رفاه عمومی، احساس تعلق به جامعۀ ملی کاهش می‌یابد و در نتیجه گرایش افراد تحصیل‏کرده به مهاجرت به خارج از کشور و هویت‌های جهان‌وطن تشدید می‏شود (ر.ک: احمدی: 1393؛ قاضی‎نژاد و خانی اوشانی: 1397).

ü در حوزه دین با کاهش مناسک‌گرایی، تنوع قرائت‌های مذهبی و تقاضای بیشتر برای جدایی دین از عرصه عمومی و مدارای مذهبی مواجه خواهیم شد (ر.ک: نایبی و آزادارمکی: 1385؛ ترکارانی: 1388؛ شهریاری، خلیلی واکبری: 1394؛ ارشادیان و فروتن: 1398).

ü میزان مصرف رسانه‌ای به‎ویژه رسانه‌های برون‎مرزی و رسانه‌های اجتماعی شدت پیدا می‎کند (ر.ک: خواجه‌نوری و کاوه: 1392؛ بهمنی و بوستانی: 1394؛ صدری و مرادی: 1396).

ü ارزیابی از عملکرد مدیران جامعه انتقادی‎تر می‎شود و انتظار برخورداری از حکمرانی خوب بالا می‎رود (ر.ک: اعتمادی فرد: 1392).

ü طرفداری از محیط زیست سالم بیشتر خواهدشد (ر.ک: جواهری، مداحی و سیارخلج: 1399).

اگر به‎راستی تحصیلات مولد تفکربازاندیشانه و تغییرات نگرشی خواهدشد، دراین صورت آیا باید نگران پایداری ارزش‎های اجتماعی- فرهنگی بود؟ اندیشمندان متعددی بر این باورند که فرایند جهانی‌شدنِ کشورهای در حال توسعه به همگرایی کامل با فرهنگ غرب و بیگانگی با فرهنگ بومی و محلی منجر نشده و نخواهد شد (نوریس و اینگلهارت، 1395: 316؛ برگر و هانتینگتون، 1384: 61-82؛ رابرتسون، 1385 : 238-205؛ تاملینسون، 1381: 103-137). در واقع به همان ترتیب که درسطح بین‌المللی موج جهانی‌شدن قادر نیست شالوده‌های فرهنگی- اجتماعی جوامع را محو و نابود سازد، در داخل کشور نیز پیامدهای حاصل از افزایش تحصیلات و نوگرایی به از بین رفتن خانواده‌گرایی، دین‌گرایی و ملی‌گرایی نمی‌انجامد. اما محتمل است که این فرایند منشأ بازبینی‌های مکرر در معیارهای تعریف‌کننده امر مطلوب و بازسازی صور قدیمی کنش ‌شود و پیدایش سبک‌های جدید وزیست فرهنگی اجتماعی را تسریع وتسهیل کند.

مواجهه با این وضعیت ممکن است موجب نگرانی مدیران فرهنگی جامعه شود و آنها را به مقاومت یااعمال زور دربرابر جریان‌های گریز از مرکز سوق دهد. طی سال‎های اخیر کارا نبودن روش‎های مبتنی بر حذف سلائق مختلف و پافشاری بر هم‎شکلی‎های ظاهری آشکارشده است؛ از این رو شاید راه چاره این باشد که ارکان مدیریت جامعه آمادگی خود را برای رویارویی با سبک‌های زندگی متنوع و نگرش‌های انتقادی افزایش دهد و از طریق افزایش ظرفیت پاسخگویی به تقاضاهای جدید و ارتقای کارایی نهادهای جامعه از انسجام و پایداری اجتماعی حمایت کند.

پی‌نوشت

1. مراجعه شود به سند اصول سیاست فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، نقشة مهندسی فرهنگی کشور، نقشة جامع علمی کشور، برنامه‎های پنج ساله توسعه، سند راهبردی فرهنگی- اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری.

2. ارزش که یک نوع درجه‎بندی، امتیازبندی و ارزیابی از پدیده‎ها است، نقش تنظیم‏کننده رفتار را دارد. زمانی که تعدادی از ارزش‏ها دریک شبکه روابط مرتبط با هم قرارمی‎گیرند و بینشان پیوستگی ایجاد می‎شود، نظام ارزشی شکل می‎گیرد (رفیع‎پور، 1378 :270). نگرش نیز مجموعه‎ای از باورها و احساسات مرتبط به یک شخص، رویداد وگرایش رفتاری متناظربا آن است. واکنش‎های ارزش‎یابانه مثبت یا منفی درباره چیزی، ریشه در باورها دارد و در احساسات و تمایل به عمل بروز پیدا می‌کند (مایرز، 1392: 191).

3. اینگلهارت در یکی از آثار بعدی‌اش متذکر می‌شود تاثیر مؤلفه‎هایی مانند تحصیلات مشروط بر آن است که نیازهای بقای افراد به خطر نیفتد. یعنی مثلا اگر همچون برخی کشورهای بلوک شرق سابق نوعی فروپاشی یا سقوط سطح زندگی رخ دهد، عواملی مانند تحصیلات الزاماً به ارزش‎ها و نگرش‎های دموکراتیک یا ارزش‎های ابراز وجود ربط نخواهند داشت.

4. این مقاله فاقد بخش مستقلی تحت عنوان پیشینۀ تحقیق است؛ زیرا بنا به اقتضای موضوع و ساختار مقاله، در لابه‎لای متن به تفصیل به پژوهش‌ها و داده‌های مرتبط ارجاع داده شده است.

5. از نظر اورت لی، عوامل رانشی یا دافعه داخلی (Push factors) عبارت‎انداز: فقدان شغل مناسب، انتخاب‎های محدود، ضعف مراقبت‎های پزشکی، مجازنبودن به انجام اعمال مذهبی، از دست دادن ثروت، تهدید خود یا خانواده، آلودگی محیط زیست، مسکن نامناسب، هراس سیاسی، عدم امکان یافتن شریک مناسب زندگی. عوامل کششی یا جاذبه (Pull factors)خارجی نیز عبارت‎انداز: وجود فرصت‎های شغلی، شرایط بهترزندگی، وجود آزادی سیاسی ومذهبی، تفریح، تحصیل، تسهیلات پزشکی بهتر، امنیت، پیوندهای خانوادگی، و فرصت‎های بهتر برای یافتن یک شریک زندگی.

6. این شاخص براساس معرف‌هایی نظیر آرام و بدون تنش‌بودن جامعه، حاكميت نظم، امنيت و قانون در كشور، بي‌نظمي و اغتشاش،اشغال ایران توسط گروه‎های تندرو مذهبی- سیاسی، درگيري كشور در جنگ منطقه‌اي، دگرگوني نظام سياسي با يك انقلاب، دگرگوني نظام با اصلاحات، و وقوع نزاع‌هاي قومي در كشوراندازه‎گیری شده است.

7. دراین پژوهش شدت همبستگی و معناداری روابط میان متغیرها گزارش نشده است.

8. معرف‎های نگرش به وضع آتی کشور عبارت‎انداز: وضع رفاهی، وضع نابرابری اجتماعی، پایبندی به ارزش‌های اخلاقی و دینی، وضعیت اقتصادی، وضع وحدت و همدلی، وضع جرم و جنایت و وضعیت بهداشت ودرمان، مسکن، اشتغال ونشاط و شادمانی.

9. پنداشت از عدالت (وجود فرصت‎های عمومی برابر، داشتن مال و ثروت به اندازه نیاز، تناسب وضع مالی افراد با تحصیلات وکارشان، یکسان بودن در برابرقانون، تناسب پست ومقام با شایستگی های افراد) اندازه‎گیری شده است.

10. البته پاسخگویان برخوردار از درجات تحصیلی مختلف ازنظر التزام به اعتقادات دینی مشابه یکدیگرند.

11. كيفيت زندگی به معنای احساسی است که فرد نسبت به رفاه اجتماعی، عاطفی و جسمانی خود دارد. این احساس متأثر از این است که یک انسان در شرایط مختلف زندگی تا چه اندازه به خشنودی شخصی نائل شده است. به عبارت دیگر، کیفیت زندگی معادل توانایی فرد برای محقق ساختن برنامه‎ها یا طرح‎های مورد نظرش است و به این معنا است که انسان بتواند زندگی خود را هماهنگ با ارزش‎هایش سامان دهد (گیب، بوری و السون، 2004: 112).

منابع

آدورنو، تئودور (1400) مقدمه‎ای بر جامعه‎شناسی، ترجمه سایرا رفیعی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.

آوانز، مری (1395) دانشگاه و رکود اندیشه، ترجمه پیروز ایزدی، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم تحقیقات و فناوری.

احمدوند، محمد علی (1383) تأثیر تحصیلات بر تغییر ساختار طرحواره‌های تبعیض جنسی، مجله دانشور، سال یازدهم، شماره 4، 24-15.

احمدی، یعقوب (1393) گونه‎شناسی ارزش‎های فرهنگی مبتنی بر هویت جمعی، مطالعه شهروندان سنندج، مسائل اجتماعی ایران، سال پنجم، شماره1، 7-32.

ارشادیان، مینا و یعقوب فروتن (1398) تحلیل اجتماعی و جمعیت‌‌شناختی نگرش دینی در ایران، مجله مسائل اجتماعی ایران، سال دهم، شماره 1، 194-171.

اعتمادی فرد، سیدمهدی (1392) بررسی جامعه‌شناسانه اعتماد اجتماعی- سیاسی دانشجویان درایران با تکیه بر تحلیل ثانویه چندپیمایش ملی، فصلنامه تحقیقات فرهنگی ایران، دوره ششم، شمار سوم، 54-27.

افشار، فروزان (1398) تکوین شکاف تحصیلی درایران، در کتاب شکاف‏های اجتماعی درایران (زیرنظرمحمد روزخوش) تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.

اینگلهارت رونالد (1373) تحول فرهنگی درجامعه پیشرفته صنعتی، ترجمه مریم وتر، تهران، کویر.

اینگلهارت رونالد و نوریس پیپا (1387) مقدس وعرفی، دین و سیاست در جهان، ترجمه مریم وتر، تهران، کویر.

اینگلهارت رونالد و کریستین ولزل (1389) نوسازی، تغییرفرهنگی و دموکراسی، ترجمه یعقوب احمدی، تهران، کویر.

بارون، رابرت ا.، دونابرن وبلرتی.جانسون (1389) روانشناسی اجتماعی، ترجمه علی تحصیلی، تهران، کتاب آمه.

برگر، پیتر و ساموئل هانتینگتون (1382) چندجهانی شدن، ترجمه علی کمالی و لادن کیانمهر، تهران، روزنه.

بودون، ریمون (1383) منطق اجتماعی کنش، ترجمه عبدالحسین نیک‌گهر، تهران، توتیا.

بهمنی لیلا و داریوش باستانی (1394) مصرف‌گرایی و سواد رسانه ای، مطالعه موردی، زنان ساکن شهر شیراز، فصلنامه توسعه اجتماعی، دوره 10، شماره 1، 212-187.

تامپسون، جان بروکشایر (1379) رسانه‎ها و نوگرایی، ترجمه علی ایثاری کسمایی، تهران، موسسه انتشاراتی روزنامه ایران.

تاملینسون جان (1381) جهانی شدن و فرهنگ، ترجمه محسن کریمی، تهران، مرکز بین‎المللی گفت‎وگوی تمدن‎ها، دفتر پژوهش‎های فرهنگی.

- ترکارانی، مجتبی (1388) بررسي و سنجش وضعيت مداراي اجتماعي در لرستان، مجله جامعه‎شناسی مسائل اجتماعی ایران، سال اول، شماره 3، صص 133-157.

جواهری فاطمه، جوادمداحی و حامدسیار خلج (1399) رسانه و سواد زیست‎محیطی، بر اساس نمونه‎ای منتخب از ساکنان شهر تهران، فصلنامه مطالعات فرهنگی و ارتباطات، شماره 58، صص 55-35.

چلبی، مسعود (1375) جامعه‎شناسی نظم، تشریح وتحلیل نظری نظم اجتماعی، تهران، نی.

----------- (1381) بررسی نظام شخصیت درایران، تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر وارتباطات.

حسنی، قاسم (1389) بررسی رابطه بیگانگی سیاسی واجتماعی با مشارکت سیاسی و اجتماعی دانشجویان دانشگاه‌های دولتی شهرتهران درسال‎های 87-86، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 50 ، صص130-171.

خانی سعید، حسین محمدزاده و محمدجواد عباسی شوازی (1397) مقایسه میان نسلی ایده‎آل‎های ازدواج و فرزندآوری، باتأکید بر نقش ویژگی‎های زمینه‎ای درشهرستان سنندج، دوفصلنامه مسائل اجتماعی ایران، سال نهم، شماره 2 ، صص 49-76.

خواجه‏نوری، بیژن و کاوه مهدوی (1392) مطالعه رابطه بين مصرف رسانه‎اي و احساس امنيت اجتماعي، پژوهش‎هاي راهبردي امنيت و نظم اجتماعي، سال دوم، شماره6، صص 57-78.

رابرتسون، رونالد (1385) جهانی شدن، تئوری‎های اجتماعی و فرهنگ جهانی، ترجمه کمال پولادی، تهران، ثالث.

رازقی نصرآبادی، حجیه بی بی (1395) چگونگيتأثيرگذاري تحصيلات زنان بر تأخيردر فرزندآوری، نتايج يك مطالعه كيفي در بين دانشجويان دانشگاه‎هاي تهران، فصلنامه راهبرد اجتماعی فرهنگی، سال پنجم، شماره 20، 190-167.

رفیع‎پور، فرامرز (1378) آناتومی جامعه، مقدمه‎ای بر جامعه‎شناسی کاربردی، تهران، شرکت سهامی انتشار.

ساروخانی باقر و مریم رفعت‎جاه (1383) عوامل جامعه‎شناختی مؤثر در بازتعریف هویت اجتماعی زنان، شماره8، صص 71-92.

شهریاری ابوالقاسم، محسن خلیلی و حسین اکبری (1394) سنجش رابطة سرمایة اجتماعی با تساهل مذهبی، نمونه‌پژوهی دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد، فصلنامه مطالعات و تحقیقات اجتماعی درایران، دوره چهار، شماره1، 31-1.

صدری، عباس و سجاد مرادی (1396) توسعه انسانی و فرهنگی در کشورهای اسلامی مطالعه شاخص نرخ سواد و مصرف اینترنت در کشورهای اسلامی، فصلنامه راهبرد اجتماعی فرهنگی، سال ششم، شماره 22، 329-305.

عنایت، حلیمه (1377) تأثیر اشتغال زنان بر تقسیم کار در خانواده در شهر شیراز، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، دوره سیزدهم، شماره اول و دوم، صص 142-157.

فلاح مهرآبادی، سمیه و آزاده منصوره اعظم (1393) بررسی علل گرایش دختران به تحصیلات عالی، مطالعات اجتماعی روانشناختی زبان، دوره داوزدهم، شماره2، صص 31-52.

فاضلی، نعمت‏الله (1397) مسئله سیاست فرهنگی دانشگاه، چیستی چرایی وچگونگی آن در ایران معاصر درسیاست فرهنگ و سیاست‏گذاری فرهنگی در آموزش عالی ایران، تهران، دفتر سیاست‏گذاری و برنامه‏ریزی فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم تحقیقات وفناوری، 42-14.

فروتن، یعقوب (1392) چالش‏های خانواده معاصر و نوگرایی با تأکید بر طلاق درفرایند گذارجمعیتی، مسائل اجتماعی ایران، سال چهارم شماره 2، 105-129.

قاضی‏نژاد، مریم و نسرین خانی اوشانی (1396) رابطة بین بازاندیشی و گرایش به مهاجرت به خارج از کشور، پژوهشی در میان دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه‌های دولتی تهران، دوفصلنامه مسائل اجتماعی ایران، سال هشتم، شماره 2، صص 151-174.

قانعی‏راد، سیدمحمد امین و فرهاد خسروخاور (1385) نگاهی به عوامل فرهنگی افزایش ورود دختران به دانشگاه‎ها، پژوهش زنان، دوره 4، شماره 4، صص 115-138.

کاستلز، مانوئل (1396) قدرت ارتباطات، ترجمه حسین بصیریان جهرمی، تهران، علمی و فرهنگی.

کلانتری عبدالحسین و فقیه ایمانی (1392) فراتحلیل پژوهش‎هاي انجام‎شده درباره نابرابري جنسیتی، مجله زن در فرهنگ و هنر، دور 5، شمارة 1، صص 125-142.

گرنفل، مایکل (1389) مفاهیم کلیدی پیربوردیو، محمدمهدی لبیبی، تهران، افکار.

منصورنژاد، محمد (1384) نقش زنان تحصیل‌کرده در تشکیل و تحکیم خانواده، مجله بانوان شیعه، سال دوم، شماره3، صص 107-122.

منصوریان، محمدکریم و فرحناز قادری (1381) عوامل مؤثر بر ساخت قدرت در خانواده (مورد شهر شیراز) مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، شماره 30 و 316، صص 29-294.

مهدوی، محمد صادق و حبیب صبوری خسروشاهی (1382) بررسی ساختار قدرت در خانواده، مجله مطالعات زنان، سال اول، شماره دوم، صص 27-67.

نایبی هوشنگ و تقی آزادارمکی (1385) سکولاریسم و رابطه آن با تحصیلات عالی (مطالعه موردی، جامعه شهری تهران) مجله جامعه‎شناسی ایران، دوره هشتم، شماره 3، صص 76-93.

نوریس پیپا و رونالد اینگلهارت (1395) جهانی شدن و تنوع فرهنگی، ترجمه عبدالله فاضلی و ساجده علامه، تهران، کویر.

وامقی، مروئه و حمیرا سجادی و حسن رفیعی و غلامرضا قائد امینی (1395) نقش تحصیلات و تعیین‎کننده‎های واسطه‎ای برسلامت کودکان، مجله علوم پزشکی رازی، دوره 23، شماره 147، 33-18.

سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 9034۱۴۰۴/ http، //farsi.khamenei.ir/message-content?id=

Bar-Tal Daniel, Kruglanski Arie W. (1988) The Social Psychology of knowledge,Cambridge Universirt press.

Bruce Steve, Yearley Steven (2006) The Sage Dictionary of Sociology, Sage Publications.

Phillips, D., Curtice, J., Phillips, M. and Perry, J. (eds.) (2018), British

Social Attitudes، The 35th Report, London، The National Centre for

Social Research.

Ranee, Ramya (2018) An Analysis of Push and Pull Factors Motivating Expatriate Migrants to Contemplate Malaysia as their Second Home، A Conceptual Paper, Journal of Business and Social Development. Vol.6, P، 130-148.

Schaefer Richard T. (2003) Sociology, USA، McMillan.-

Van den Berg Job C. and Coffe´Hilde Coffe (2012) Educational and Class Cleavages in Voting Behavior in Belgium، The Effect of Income, EGP Class and Education on Party Choice in Flanders and Wallonia, Acta Politica Vol. 47, No.2, p، 151–180.

[1] - این مقاله برگرفته از پژوهشی است که با حمایت پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات به انجام رسیده است.

[2] * دانشیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه خوارزمی، ایران javaherm@yahoo.com

[3] . Self-interest

[4] - در همه جداول علامت سه ستاره نشانه 001/0 خطا، دو ستاره 01/0 خطا و یک ستاره 05/0 خطا است.

[5] -Overt Lee

اشتراک گذاری

آدرس مقاله

تحصیلات و تغییر نگرش‎های اجتماعی- فرهنگی در آیینة پیمایش‎های ملی

رایمگ

پیوندهای سایت

مراکز مرتبط

پشتیبانی

صفحات رسمی