رابطه دين و اخلاق نزد معتزله
محورهای موضوعی : ریشه‌شناسی واژگان (اتیمولوژی) فلسفی
اعظم قاسمي
1
(پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي)
کلید واژه: عقل اخلاق دين معتزله ,
چکیده مقاله :
در فرهنگ اسلامي، معتزله نخستين گروهي بودند که روش عقلي را بکار گرفتند و عقل را يگانه ابزار شناخت حقيقت و مستقل از دين دانستند تا جايي که با عنوان پيروان «شريعت عقل» از آنها ياد شده است. معتزله براي عقل، قداست قائل شدند و گفتند انسان وقتي عقلش کامل شود، حقايق اساسي را درک ميکند و اين حقايق اساسي، معرفت خدا و معرفت خير و شر است. از جهت ديگر، آنها وحي را انکار نكردند وليكن معتقد بودند كه جايز نيست وحي مخالف عقول ما باشد و از آنجا که سابقه عقل در انسان از سابقه وحي بيشتر است، پس عقل نور است و بدون آن نميتوان هدايت شد. هدف از وحي، اين است که معرفت عقلي را بيفزايد و آن را دقيقتر کند. معتزله به اين نتيجه‌گيري رهنمون ميشود که عقل مقياس وحي است و اين از مهمترين مبادي نزد آنان است. بر اين اساس ميتوان گفت نزد معتزله، اخلاق، مبتني بر عقلي است که مقدم بر دين ميباشد. قاعده مشهور معتزله اين است: «الفکر قبل ورود السمع». معتزليان متکلمند و متکلم به انسان عاقل بعنوان شخص مکلّف در برابر خدا نگاه ميکند. آنان در خصوص نياز انسان به وحي در آغاز تکليف، عقل بشر را کافي ميدانند. نوشتار حاضر به تبيين رابطه دين و اخلاق نزد آنان ميپردازد.
In Islamic culture, the Mu‘tazilite were the first group who employed the rational method and considered the intellect to be the sole means of knowing the truth and to be independent from religion. That is why they have been referred to as the followers of the “religion of the intellect”. The Mu‘tazilite granted a kind of sanctity to the intellect and maintained that when human beings perfect their intellect, they can perceive essential truths, which consist of the knowledge of God and the knowledge of the good and evil. On the other hand, they never denied revelation but believed that it cannot be in contrast to human intellect. They also stated that since the intellect has a longer history than revelation, it is identical with light, without which no one can be led to the right path. The purpose of revelation is to increase intellectual knowledge and make it more accurate. The Mu‘tazilite, thus, concluded that the intellect is the criterion for revelation. This idea was one of their most important principles. Hence, it can be said that, for this group, ethics is based on a kind of intellect which is prior to religion. One of their most famous principles is, “thinking before hearing”. The Mu‘tazilite are mutikallim, and a mutikallim looks at the intellectual human being as a responsible individual before God. They consider the intellect to be sufficient regarding Man’s need to revelation at the outset of obligation. This paper deals with Mu‘tazilites’ view of the relationship between religion and ethics.
ابوزيد، نصر حامد، «زمينه‌هاي تاريخي پيدايش انديشه اعتزالي و تأويل»، نامه فرهنگ، ش58، 1384. #
بلبع، عبدالحليم، ادب المعتزله الي نهايت القرن الرابع الهجري، مصر، مکتبه نهضته، 1959.م. #
التميمي البغدادي، ابي منصور عبدالقاهر بن طاهر، اصول الدين، استانبول، 1928.م. #
ريچارد، جي مور، «دين و اخلاق»، ترجمه محمدرضا امين، مجله معرفت، ش63، ص30ـ31، 1381. #
رباني گلپايگاني، علي، «جايگاه و گونه‌هاي روش عقلي در علم کلام»، معارف عقلي، ش3، 1385. #
زهدي، حسن جارالله، المعتزله، القاهره، 1366ق/1947.م. #
شهرستاني، ابوالفتح محمد بن عبدالکريم، الملل و النحل، ترجمه افضل‌الدين صدر ترکه اصفهاني، تصحيح و تحشيه سيدمحمدرضا جلالي نائيني، چاپخانه تابان، چ2، 1335. #
صبحي، احمد محمود، في علم الکلام، دراسة فلسفيه لآراء الفرق اسلامية في اصول الدين المعتزله، دارالنهضة العربيه، 1991.م. #
عبدالجباربن احمد المعتزلي، القاضي ابوالحسن، شرح الاصول الخمسه، تعليق احمد بن حسين ابي هاشم، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1422 ق. #
عبدالجباربن احمد المعتزلي، القاضي ابوالحسن، المغني في ابواب التوحيد و العدل، الجزء السادس التعديل و التجوير، تحقيق احمد فؤاد الاهواني، مراجعه ابراهيم مدکور؛ باشراف طه حسين، مصر، وزارت الثقافه و الارشاد القومي، 1965.م/1382ق. #
غروي، سعيده، «معرفي معتزليان معاصر»، حکمت سينوي ش24 و 25، 1383. #
فنايي، هادي، «تحليل و بررسي وابستگي اخلاق به دين»، فصلنامه علمي ـ پژوهشي انديشه نوين ديني، س3، ش10، 1386. #
الكيلاني، شمس‌الدين، معتزله و حقوق بشر، ترجمه محمد هدايت برگرفته از سايت: http://mohse1361.Persianblog.ir/post/153.3#
گلي، جواد، «جريان‌شناسي نومعتزله»، معرفت کلامي، ش3، 1389. #
مجتبوي، جلال‌الدين، «مباني فلسفه اخلاق در نزد معتزله»، مجله فلسفه دانشکده ادبيات دانشگاه تهران، ش3، پاييز 2535. #
مونتگمري، وات، فلسفه و کلام اسلامي، ترجمه ابوالفضل عزتي، تهران، شرکت انتشارات علمي فرهنگي، 1370. #
Vasalou, Sophia, Moral Agents and Their Deserts: The Character of Mutazilite Ethics, Princeton, NJ: Princeton University Press, 2008. #
