نفی انتساب عجایب الدنیا به ابوالمؤید بلخی بر اساس شواهد تاریخی و متنی
محورهای موضوعی : نقد متونرادمان رسولی مهربانی 1 , محمدجواد احمدی‌زاده 2
1 - دانشگاه تهران
2 - دانشگاه تهران
کلید واژه: ابوالمؤید بلخیعجایب الدنیاگرشاسپ‌نامه,
چکیده مقاله :
پژوهشگران دربارهٔ کتاب عجایب الدنیا دو نظر دارند، عده‌ای آن را بازنویسی کتاب عجایب بر و بحر از ابوالمؤید بلخی می‌دانند و عده‌ای دیگر آن را کتابی مستقل می‌دانند که یکی از منابعش کتابی از ابوالمؤید بلخی بوده است. باتوجه‌به اطلاعاتی که در صدر و مقدمهٔ سه نسخهٔ بازمانده از متن آمده، سبک نوشتاری متن، اطلاعاتی که در تاریخ سیستان دربارهٔ ابوالمؤید آمده، و نیز آنچه نویسندهٔ عجایب الدنیا در میان حکایات از خودش گفته، و درنهایت حکایات مشابهی که در این کتاب و گرشاسپ‌نامه آمده است، نشان داده شده که این کتاب بازنویسی کتاب ابوالمؤید نیست، بلکه عجایب الدنیا کتابی مستقل است و فقط یکی از منابع مؤلف آن، ابن‌محدث تبریزی، کتابی از ابوالمؤید، به اقرب احتمال کتاب گرشاسپ، بوده است و همان‌طور که مؤلف از ابوالمؤید نقل کرده از دیگرانی چون نجیب همدانی هم با ساختاری یکسان مطالبی را نقل کرده است. می‌توان احتمال داد که چون در طول زمان خطبهٔ نسخه از بین رفته، توضیحاتی که مؤلف در ابتدای اولین حکایت باقی‌مانده از متن دربارهٔ ابومطیع بلخی داده بوده، به‌اشتباه خطبهٔ کتاب فرض شده و بعدا به دلیل نقل مطالبی از ابوالمؤید در عجایب الدنیا و نیز شهرت او، کتاب به ابوالمؤید بلخی منسوب شده است. ذکر نام «ابوالمؤید ابومطیع بلخی» در یکی از نسخ شاهدی بر این ماجراست. دلایلی که دیگر پژوهشگران در انتساب اثر به ابوالمؤید ذکر کرده‌اند، همگی ضعف‌هایی دارند و کافی نیستند.
There are two scholarly viewpoints regarding the book Ajaib al-Donya: some consider it a rewritten version of the book Ajaib al-bar Va’lbahr by Abu’l-Moʾayyad Balkhi, and others consider it an independent book, merely one of its sources being a book by Abu’l-Moʾayyad Balkhi. According to the information presented at the beginning and introduction of the three surviving manuscripts, the style of writing of the text, and the information given in Tarikh-e Sistan about Abu’l-Moʾayyad, besides what the author of Ajaib al-Donya implies about himself throughout the anecdotes, and finally, regarding the resemblance between the anecdotes in this book and those of Garšāsp-nama, this study shows that Ajaib al-Donya is not a rewritten version of the book of Abu’l-Moʾayyad; it is rather an independent book and merely one of the sources used by its author, Ibn Muhadith Tabrizi, was a book by Abu’l-Moʾayyad, most possibly Garšāsp-nama, and that Ibn Muhadith, while quoting from Abu’l-Moʾayyad, has also quoted from others, including Najib Hamedani, with a similar structure. Since the text of the introduction has been lost over time, it seems probable that the author's explanations about Abu’l-Moʾayyad Abu Motiʿ al-Balkhi at the beginning of the first surviving anecdote were mistaken to be the introduction of the book and later, according to some quotations from Abu’l-Moʾayyad in Ajaib al-Donya, and due to Abu’l-Moʾayyad’s fame, the book was attributed to him. The reference to the name “Abu’l-Moʾayyad Abu Motiʿ al-Balkhi” in one of the manuscripts is the proof of this dispute. All of the other arguments offered by different scholars in attributing this work to Abu’l-Moʾayyad bear various weak points and shortcomings.
#آذری، حمزه بن‌علی. غرایب الدنیا و عجایب الاعلی. نسخۀ خطی موزۀ هنر والترز به شمارۀ w.562.#
#آل‌داود، سید علی. (1367). «آل‌الیاس». در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج1، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.#
#ابن‌محدث تبریزی. (1397). عجایب الدنیا. تصحیح علی نویدی ملاطی، همراه با مقدمه و تعلیقات ل. پ. اسمیرنووا، ترجمۀ محسن شجاعی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر افشار با همکاری نشر سخن.#
#اسدی طوسی، علی بن‌احمد. (۱۳۱۷). گرشاسپ‌نامه. به اهتمام حبیب یغمایی، تهران: کتابخانهٔ بروخیم.#
#امیدسالار، محمود. (تابستان 1383). «ابوالمؤید بلخی و عجایب الدنیا». ایران‌شناسی، سال 16، ش2، 269-274.#
#امیدسالار، محمود. (1393). «گرشاسپ‌نامه»، در دانشنامۀ زبان و ادب فارسی. ج5، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.#
#بهار، محمدتقی. (1337). سبک‌شناسی. 3ج، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.#
#پلسنر، م. (1393). «بلینوس (بلیناس)». در دانشنامۀ جهان اسلام، ج4، تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی.#
#تاریخ سیستان.( 1314). به کوشش محمدتقی بهار، تهران: مؤسسۀ خاور.#
#ثعالبی، عبدالملک بن‌محمد. (1385). شاهنامۀ ثعالبی در شرح احوال سلاطین ایران. ترجمۀ محمود هدایت، تهران: اساطیر.#
#حاجی خلیفه، مصطفی بن‌عبدالله. (1384). ترجمۀ تقویم التواریخ. تصحیح میرهاشم محدث، تهران: میراث مکتوب.#
#خالقی مطلق، جلال. (۱۳۶۲). «گردشی در گرشساپ‌نامه ۱». ایران‌نامه، بهار، شمارهٔ ۳، ۳۸۸-۴۲۳.#
#دانش‌پژوه، محمدتقی. (1346). «کتابخانۀ بهار». در نشریۀ نسخه‌های خطی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، دفتر پنجم، 658-671.#
#دهرامی، مهدی. (۱۳۹۸). «رد انتساب عجایب‌الدنیا به ابوالمؤید بلخی بر پایهٔ مقایسهٔ این اثر و عجایب مندرج در گرشاسپ‌نامهٔ اسدی طوسی». فصل‌نامهٔ متن‌شناسی ادب فارسی، شمارهٔ چهارم (پیاپی ۴۴)، زمستان، ۹۵-۱۱۲.#
#صفا، ذبیح‌الله. (13۶۶). تاریخ ادبیات در ایران. ۵ جلد در ۸ مجلد، چاپ هفتم، تهران: فردوس.#
#طوسی، محمد بن‌محمود بن‌احمد. (1387). عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات. به اهتمام منوچهر ستوده، چ3، تهران: علمی و فرهنگی.#
#عنصرالمعالی، کیکاوس بن‌اسکندر. (1312). قابوس‌نامه. با مقدمه و حواشی سعید نفیسی، تهران: مطبعۀ مجلس.#
#عوفی، محمد بن‌محمد. جوامع الحکایات و لوامع الروایات. نسخۀ خطی کتابخانۀ مجلس به شمارۀ 2984.#
#قزوینی، زکریا بن‌محمد. (1998). آثار البلاد و اخبار العباد. بیروت: دار صادر.#
#قمی، محمد بن‌حسن. (1385). تاریخ قم. به تحقیق محمدرضا انصاری قمی، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.#
#مجدی، محمد بن‌ابی‌طالب. (1342). زینت المجالس. تهران: سنایی.#
#مستوفی، حمدالله. (1394). تاریخ گزیده. تحقیق عبدالحسین نوایی، چاپ ششم، تهران: امیرکبیر.#
#معین، محمد. (۱۳۲۶). مزد یسنا و تأثیر آن در ادبیات پارسی. تهران: دانشگاه تهران.#
#نفیسی، سعید. (اسفند 1309). «گویندگان قدیم: ابوالمؤید بلخی». شرق، ش3، 129-136.#
#یعقوبی، احمد بن‌اسحاق. (1422). البلدان. تصحیح محمدامین ضناوی، بیروت: دارالکتب العلمیه.#
#یعقوبی، احمد بن‌اسحاق. (1960). تاریخ الیعقوبی. 2ج، بیروت: دار صادر.#
#De Blois, François. (2000). "GARŠĀSP-NĀMA". Encyclopædia Iranica, Vol. X, Fasc. 3, pp. 318-319, available online at http://www.iranicaonline.org/articles/garsasp-nama (Last Updated: February 2, 2012)#
#Nicholson, Reynold A. (1932). A descriptive catalogue of the oriental MSS belonging to the late E.G.Browne. Completely edited with a memory of the author and bibliography of his writings, Cambridge: the university press.#
#Storey C.A. (1958). Persian literature: A bio-bibliographical survey. Vol II, Pt 1, London: Luzac.#
#‘Аджа’иб ад-дунйа. (1993). Критич текст, пер. с перс., введ., коммент. и указатели Л.П.Смирновой, Ответственный редактор А.А.Иванов, Москва: Восточная литература.#
