کد مقاله : 13991227272717 بازدید : 5684 صفحه: 109 - 132

نوع مقاله: پژوهشی

نقد و بررسی سی قصیده ناصرخسرو

محورهای موضوعی : نقد متون

1 - دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر

تاریخ دریافت : 1399/09/01 تاریخ پذیرش : 1399/12/27 تاریخ انتشار : 1400/01/29

چکیده مقاله :

دیوان ناصرخسرو یکی از آثارکلاسیک ادبیات فارسی است که آشنایی با آن برای علاقمندان و دانشجویان ادبیات فارسی ضروری است؛ از این رو بخشی از این دیوان با عنوان سی‌قصیده ناصرخسرو در ردیف متون درسی دانشجویان رشته زبان و ادبیات فارسی گنجانده شده‌است ؛ به همین منظور چندین کتاب با عناوین مختلف منتشر شده‌است.یکی از این آثار کتابی است با عنوان سی‌قصیده ناصرخسرو که توسط آقای دکتر علی اصغر حلبی تهیه شده و انتشارات دانشگاه پیام‌نور آن را منتشر کرده‌است. نویسنده در این اثر کوشیده‌است با توضیحات خود خلأ استاد را برای دانشجویان کم‌رنگ کند که البته تا حدودی موفق بوده‌است اما هنوز نیاز به بررسی و ویرایش دارد.از آنجا که این کتاب به عنوان منبع اجباری بخش قابل توجهی از دانشجویان انتخاب شده‌است .در این مقاله کتاب مذکور مورد بررسی قرار می‌گیرد و اشکالات و لغزشهایی چون اشکالات معنایی ، نگارشی ، ضبط نادرست ابیات ، اشکالات تایپی و... یادآوری می‌شود.

چکیده انگلیسی:

It is essential for students and fans of Persian literature to read and know Persian classical literature and Nasir Khusraw’s Diwan one of them. Thirty-Qasida of Nasir Khusraw, therefore, as a fabulous piece of the Diwan is part of a textbook that students of Persian language and literature should study; so there are several books about this topic. One of these books is “Thirty-Qasida of Nasir Khusraw” gathered and written by Ali Asghar Halabi, published by Payame Noor University. Author of this book tried to prepare a textbook that helps students to figure out the lyrics on themselves through many explanations included within the book. Even if it is somehow helpful but surely needs reviews and editions. Since this book is an obligatory resource for many students in Payame Noor University, it is reviewed in this essay and bugs and slips of the textbook including semantic, punctuation, and typographical bugs and incorrect record lines (couplets) are mentioned.

منابع و مأخذ:

قرآن مجید
امرایی ، آرش (1394) : «نقدی بر شرح دیوان ناصرخسرو» ، متن‌شناسی ادب فارسی ، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان ، سال پنجاه یکم،دوره جدید،سال هفتم شماره چهارم.
امرایی ، آرش (1394) : ساغری از دریا ، تهران ، ارشدسپاهان .
حلبی ، علی اصغر (1391) : سی‌قصیده ناصرخسرو ، تهران ، انتشارات دانشگاه پیام‌نورو
دزفولیان ، کاظم (1387) : در لفظ دری ، تهران ، انتشارات طلایه .
دهخدا ، علی اکبر (1377) : لغت‌نامه ، تهران ، موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
طاهری مبارکه ، غلام‌محمد (1392) : برگزیده قصاید ناصرخسرو ، تهران ، انتشارات سمت .
غلامرضایی ، محمد (1384) : سی‌قصیده ناصرخسرو ، تهران ، انتشارات جامی .
محقق ، مهدی (1374):تحلیل اشعار ناصر خسرو، تهران ، انتشارات دانشگاه تهران.
محقق ، مهدی (1392) : شرح سی‌قصیده از حکیم ناصرخسرو قبادیانی ، تهران ، انتشارات توس .
محمدی ، محمدحسین و برزگر خالقی ، محمدرضا (1391) : شرح دیوان اشعار حکیم ناصرخسروقبادیانی ، تهران ، انتشارات زوّار .
نیکوبخت ، ناصر (1385) : «نقد و بررسی کتاب شرح دیوان اشعار حکیم ناصرخسرو قبادیانی » ، نامه علوم اسلامی ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ، شماره 14 .

متن کامل:

سال سوم ، شماره 4،پیاپی 9 ، زمستان 1399

www.qpjournal.ir

ISSN : 2645-6478

نقد و بررسی کتاب سی‌قصیده ناصرخسرو¹

دکتر آرش امرایی²

تاریخ ارسال : 01/09/1399

تاریخ پذیرش نهایی : 27/12/1399

از ص 109 تاص 132

20.1001.1.26456478.1399.3.9.1.7

چکیده :

دیوان ناصرخسرو یکی از آثارکلاسیک ادبیات فارسی است که آشنایی با آن برای علاقمندان و دانشجویان ادبیات فارسی ضروری است؛ از این رو بخشی از این دیوان با عنوان سی‌قصیده ناصرخسرو در ردیف متون درسی دانشجویان رشته زبان و ادبیات فارسی گنجانده شده‌است ؛ به همین منظور چندین کتاب با عناوین مختلف منتشر شده‌است.یکی از این آثار کتابی است با عنوان سی‌قصیده ناصرخسرو که توسط آقای علی اصغر حلبی تهیه شده و انتشارات دانشگاه پیام‌نور آن را منتشر کرده‌است. نویسنده در این اثر کوشیده‌است با توضیحات خود خلأ استاد را برای دانشجویان کم‌رنگ کند که البته تا حدودی موفق بوده‌است اما هنوز نیاز به بررسی و ویرایش دارد.از آنجا که این کتاب به عنوان منبع اجباری بخش قابل توجهی از دانشجویان انتخاب شده‌است، نمایاندن نقاط قوت و ضعف آن ضروری است .در کنار فواید و شایستگی های این کتاب، لغزش هایی چند از جمله اشکالات معنایی و نگارشی ، ضبط نادرست ادبیات ، اشکالات تایپی و... به آن راه یافته است. در این مقاله میکوشیم به برخی از مهمترین اشکالات موجود در کتاب اشاره کنیم.

کلیدواژه‌ها : ناصرخسرو ، نقد ، سی‌قصیده

1.مقدمه

مطالعه و بررسی آثار بزرگان ادبیات فارسی تنها از باب آشنایی با لغات و ترکیبات و شیوه نگارش نویسندگان این آثار نیست ؛ از این رو انتخاب بخشی از یک اثر کلاسیک ادبیات فارسی برای دانشجویان رشته زبان و ادبیات فارسی کار آسانی نیست؛ در این انتخاب باید نکات و ضرورت های فراوانی را در نظر گرفت ؛ نکاتی که در بسیاری از موارد نادیده انگاشته می‌شود. کتابی که در این مقاله به بررسی آن می‌پردازیم، یکی از آثاری است که سالانه به عنوان منبع درسی، به بخش قابل توجهی از دانشجویان معرفی می‌شود ؛ همین نکته مسئولیت ما را در بررسی و اشاراه به کاستی‌ها و ناراستی‌های آن بیشتر می‌کند.

کتاب مذکور به عنوان منبعی برای آشنایی با شعر ناصرخسرو به عنوان یک شعر دینی با ویژگی‌های سبکی و فکری خاص انتخاب شده‌است. در این کتاب بر خلاف عنوانش (سی‌قصیده) ابیاتی از 16 قصیدۀ ناصرخسرو انتخاب و شرح شده اند. در آغاز کتاب بخشی کوتاه آمده‌است که در آن حیات ، اطلاعات ، سبک آثار و تأثر از قرآن و حدیث را به صورت بسیار مجمل بیان کرده‌است. نویسنده پس از این بخش که مجموع آن از 8 صفحه هم کمتر است ، وارد بخش اصلی کتاب یعنی شرح و تفسیر قصاید شده‌است. در این بخش (شرح و تفسیرقصاید) نویسنده به زعم خویش کوشیده‌است تا کتاب را به گونه‌ای بنویسد تا برای دانشجویان پیام‌‌نور مناسب باشد. با بررسی و دقّت در این اثر، نشان خواهیم داد که هرچند تاحدودی در این مورد موفق بوده‌است؛ اما هنوز بسیاری از مشکلات و بی توجهی‌هایی که بر کتاب‌های گزیده حاکم‌است ، در این کتاب نیز دیده‌می‌شود. بدیهی است اشاره به برخی مشکلات موجود در این کتاب ، نشان نادیده انگاشتن زحمات مولف کتاب نیست؛در حقیقت کم تر کتابی می توان یافت که اشکالی به آن راه نیافته باشد؛ از این رو ضمن تقدیر از زحمات شایستۀ مولف ، برای اصلاح برخی مشکلات ضروری است نکاتی یادآوری شود.

اولین اشکالی که در برخورد با این‌کتاب قابل طرح است ، عنوانی است که برای آن انتخاب شده‌است. عنوان کتاب «سی‌قصیده» است ؛ این در حالی است که تنها ابیاتی از 16 قصیده در این کتاب شرح شده‌است. نویسنده محترم باید ضمن توجه به این نکته ، یا عنوان دیگری برای آن بر‌می‌گزید و یا این‌که چون دیگر «سی‌قصیده‌ها» ابیاتی شکسته بسته از سی قصیده ناصرخسرو در آن شرح می‌کرد.

اشکالات تایپی و بی‌نطمی‌های موجود در آن ، نشان‌دهنده تعجیل نویسنده در نگارش و انتشار کتاب است و این برای یک اثر علمی و آموزشی پیندیده نیست. همچنین ارجاع‌های نادرست ، ایرادهای نگارشی ، لغزش‌های معنایی ، ضبط نادرست ابیات ، اشکارات خودآزمایی‌ها و... از جمله نکاتی است که به تفصیل در این خصوص سخن خواهیم گفت.

2.اشکالات نگارشی

پیش از این نیز اشاره شد که کتاب با بخشی کوتاه در مورد زندگی و شعر ناصرخسرو آغاز می‌شود. در این بخش کوتاه، اشکالاتی چند به نظر می‌رسد . لازم است در این‌جا اضافه شود که تنها به بررسی شکلی این بخش می‌پردازیم چراکه بررسی مفهومی آن خود بحثی جداگانه‌است.

نکته‌ای که در این کتاب بیش از هر اثر دیگری به چشم می‌خورد ، بی توجهی به آیین نگارش است. رعایت آیین نگارش در هر اثری ضروری است ؛ وقتی این کتاب برای دانشجویان و علاقمندان به زبان و ادبیات فارسی باشد، این ضرورت دوچندان است ؛ اما متاسفانه در این کتاب چندان توجهی به این موضوع صورت نگرفته و گاه بدیهی ترین اصول نگارشی نیز رعایت نشده است . بی گمان این نکته برای این کتاب ضعفی غیرقابل اغماض است. در این جا عینا چند جمله از این کتاب را ذکر می کنیم. به سختی می‌توان عبارتی را در این کتاب یافت که اشکالات نگارشی و دستوری نداشته باشد؛ با این حال تنها به ذکر چند مورد محدود بسنده می‌کنیم.

استفاده پشت سرهم و بی‌رویه از صفت‌های مفعولی موجب کاسته شدن اعتبار متن شده‌است.مثلا: «درجات سیر باطنیان را طّی کرده و از مراتب «مستجیب» و «مأذون» و «داعی» بالاتر رفته به مقام «حجّتی» رسیده ، و یکی از «حجّت»های دوازده‌گانه فاطمیان در دوازده جزیره نشر دعوت شده.» (حلبی 1391 : ص 4 )

نکته بدیهی در آیین نگارش یکی این است که یکی از کاربردهای «.» (نقطه) استفاده در پایان جمله‌است. هرگاه نقطه در پایان جمله می‌آید ،نشانه پایان آن جمله است. نویسنده محترم پس از گذاشتن نقطه بارها با حرف «و» کوشیده جمله را به جمله بعد از خود مربوط کند. مثلا : «... سرپرستی شیعیان آن سامان و به قول خودش «شبانی رمه متابعان دین حق» به ایران بازگشت. و به این فقرات در اشعار خود اشارات بیشمار دارد ، » (همان : 4 ) این شیوه در سراسر اسن صفحات وجود دارد.

به علائم نگارش به این عبارات زیر توجه کنید. «از خصوصیات ناصر، گذشته از مقام حجتی ، جویندگی اوست : از این شهر به آن شهر ، پرسان پرسان می‌رفت ، از دریا به خشکی راه می‌پیمود تا حکمت بیاموزد: »(همان ص 5)

اشکالات نگارشی در همین صفحات کوتاه بسیار است. شاید نتوان بندی را از این صفحات یافت که خالی از اشکالات نگارشی باشد. برای جلوگیری از طولانی شدن کلام به همین میزان بسنده می‌کنیم.

3.شیوه نادرست ارجاع

در اسناد علمی استفاده از آثار و نظریات دیگر محققان و نویسندگان امری اجتناب ناپذیر است ؛ هرچند که این مستندسازی نیز خود برپایه اصولی استوار است و محققان در ارجاع و استناد به آثار دیگران باید به شیوۀ درست و علمی آن عمل نمایند. بدیهی است که ارجاع یا درون متنی است یا برون متنی. نویسنده پس از استفاده از دیگر اسناد علمی، آدرس این اسناد را مطابق شیوه‌نامه‌ اعلام می‌نماید. در این اثر شیوه ارجاع و استناد به اسناد علمی شیوه‌ای است غیرعلمی که در هیچ اثر علمی یا شیوه‌نامه نگارشی وجود ندارد. نکته جالب در شیوه ارجاع در این اثر این است که نویسنده پیش از استفاده از یک اثر به آن ارجاع می‌دهد ؛ به عبارت دیگر قبل از آن که از یک دیوان ، کتاب ، مقاله و ... مطلبی را نقل کند ، به آن ارجاع می‌دهد . این شیوه نادرست است و موجب بدآموزی به دانشجویان می‌شود. نویسنده در هر مرتبه علمی و با هر میزان علم و آگاهی که باشد ناگزیر باید در آثار و نوشته‌های خود از قوانین و دستورات زبان و آیین نگارش پیروی کند. نویسنده در ارجاع به دیوان ناصرخسرو این‌گونه عمل می‌کند : «از این بیت ناصر، جدایی «حکمت دینی» از «حکمت فلسفی» به خوبی برمی‌آید(2)

کتاب ایزد است ای مرد دانا معدن حکمت که تا عالم به پای است اندرین معدن همی پاید

چو سوی حکمت دینی بیابی ره ، شوی آگه که افلاطون همی بر خلق عالم باد پیماید » (ص 6)

همان‌طور که می‌بینیم ، پیش از ذکر بیت ، درس آن را در پاورقی شماره 2 ذکر کرده‌است. جالب این که ارجاع‌ها همه یک‌دست و همانند نیست. مثلا این ارجاع را با نمونه قبل مقایسه کنید. «به قول نظامی (خسرو و شیرین ، 206 ، وحید) :

همه لقمه شکر نتوان فرو برد
خردمند آن بود کو در همه کار

گهی صافی توان خوردن گهی دُرد
بسازد گاه با گل گاه با خار »
(ص 9)

این شیوه مستند سازی نویسنده محترم نیز در نوع خود جالب و منحصر به فرد است. پراکندگی و تنوع غیرعلمی شیوه های مستند سازی این کتاب به گونه ای خیره کننده و اعجاب آور است. روشن نیست نویسنده چرا هر بار به شیوه ای متفاوت و خود ساخته به آثار دیگران ارجاع داده است .با توجه به آنچه که ذکر شد ، ضروری است نویسنده محترم ارجاع های کل متن را بر اساس شیوه و الگوی علمی درست و دقیق تنظیم و یک‌دست نماید و کتاب را از این پراکندگی و ناهمسانی بپیراید.

4.اشکالات تایپی

اشکالات تایپی از جمله مشکلاتی است که کم‌تر کتابی از گزند آن در امان مانده‌است. زمانی که یک کتاب به عنوان منبع درسی انتخاب می شود ، شرایط اندکی تغییر می‌کند. وجود اشتباهات تایپی و املایی در چنین اثری موجب فروکاستن اعتماد خواننده به اثر می‌شود.در این اثر اشکالات تایپی فراوانی دیده می شود که اگر نویسنده محترم پیش از چاپ کتاب مروری کوتاه بر آن می‌کرد ، هرگز این اشکالات در کتاب باقی نمی‌ماند. از جمله بی نظمی‌های موجود در کتاب که ناشی از اشکالات تایپی می‌توان به درس 13 ص 117 و ص 20 و ص 18 و 22 و 29 و 30 اشاره کرد. شماره ابیات چنان بی نظم و به هم آمیخته نوشته شده‌است که خواننده ناگزیر باید خود مجدد ابیات را شماره گذاری کند. این گونه بی نظمی در چندین درس مشاهده می شود. اشکالات تایپی و املائی موجود در کتاب فراوان است و در اینجا تنها به یکی دو مورد آن اشاره می‌شود.

«در بارۀ او هرچند پژوهشهای نسبتهً تازه هم شده» (ص 2) در این جمله ، واژه «نسبتاً» را اشتباه نوشته است.

«و هم اغلب مصنبکارفات او ، بعد از هجرت از بلخ نوشته شده» (ص 4) معانی واژه « مصنبکارفات » چیست ؟ این واژه اصلا از چه زبانی است؟ چنین اشتباهاتی است که موجب گمراهی خوانندگان جوان و کم‌تجربه می‌شود. اگر نگاهی به صفحات 20 ، 30 ، 51 ، 52 ، 53 ، 60 ، 62 ، 63 و بسیاری دیگر از صفحات کتاب بیندازیم ، خواهیم دید که این کتاب ضرورتاً باید از ابتدا تا انتها مورد بررسی و دقّت قرار گیرد و اشکالات تایپی و املایی آن مرتفع شود.

5.توضیحات غیر ضروری

برای درک هر بیت ، علاوه بر معنی لغات و ترکیبات ، گاه اطلاع از نکات و اشارات و تلمیحاتی چند نیز ضروری است ؛ از این رو گاه شارحان شعر فارسی برای شرح یک بیت ناچار مطالب فراوانی را ذکر کرده‌اند . در شرح شعر فارسی به ویژه در کتابی که محدودیت‌های خاص خود را دارد (همچون کتب درسی) شارح باید نهایت تلاش خود را در بیان همه‌ی مطالب و عدم بیان مطالب اضافی به‌کار ببندد؛ به زبان دیگر مطالب ذکر شده در شرح بیت باید جامع و مانع باشد. جامع باشد از این جهت که همه نکات موجود در بیت بیان شوند ؛ مانع باشد از این جهت که مطالب غیر ضروری و غیر مرتبط وارد شرح بیت نشود. نویسنده محترم در شرح ابیات این نکته را مد نظر قرار نداده‌است و گاه مطالبی را بیان کرده که به هیچ روی ارتباطی با بیت ندارند و یا اگر ارتباط ضعیفی هم دارند ، برای درک بیت نیازی به ذکر آنها نیست. خلاصه سخن این که نویسنده محترم در بسیاری از ابیات ، به جای پرداختن به اصل موضوع و روشن کردن مقصود و غرض نهایی ناصرخسرو ، خود را مشغول بیان مطالب حاشیه‌ای و غیر ضروری و گاه غیرمرتبط کرده ، از هدف اصلی خود دور مانده‌است. از جمله چنین مواردی می‌توان به این موارد اشاره کرد. شرح بیت 8 از درس 3 ص 28 ، شرح بیت 11 از درس 12 در صفحه 105 ، شرح بیت 30 از درس 12 در صفحه 111 ، ص 161 شرح بیت 3 ، ص 164 شرح بیت 1 ، ص 166 شرح بیت 5 . بدیهی است که توضیحات اضافی و غیر ضروری موجود در کتاب به همین چند مورد محدود نمی شود ؛ شاید نتوان قصیده‌ای را یافت که نویسنده محترم در شرح آن مطالب اضافی و غیر ضروری ذکر نکرده‌باشد. ابیات زیر از این جمله است.

میانه‌کار بباش ای پسر کمال مجوی که مه تمام نشد جز ز بهر نقصان را (ص 26)

نویسنده محترم در شرح بیت می‌فرمایند : «میانه‌کار : آنکه در کارهای خود از افراط و تفریط دوری کند. اسلام دین وسط است. چنانکه در سوره بقره، 2/143 می‌گوید «» ابوافتوح رازی در شرح آیه می‌گوید «وسطاً ، ای : عدلاً... و برای آن عدل را وسط خوانند که عدل راست باشد ريال و آنکه راست باشد جای او میانه باشد؛ و انفاق او بر وجه میانه باشد، و اسراف و تقتیر نکند، ... و مثل از اینجاست که خیر الامور اوسطها بهترین کارها میانه آن باشد»(تفسیر، 1/350 ). در اخلاق نیز حدّ وسط یا میانه ... . » (ص 32) مشخص نیست نویسنده محترم این مطالب را چرا و برای رفع چه ابهامی در بیت ذکر کرده‌است. اگر قرار بر این باشد که در مورد تک تک واژه‌ها اطلاعاتی این‌گونه ذکر شود که هیچ کمکی در درک بیت نمی‌کند ، برای شرح یک قصیده باید صدها صفحه مطلب نوشت.

6.سکوت در برابر ابیات

رویه نادرستی که در گزیده آثار کلاسیک ادبیات فارسی رواج یافته‌است ، اغلب حذف ابیات دشوار و مساله دار و یا سکوت در مقابل این ابیات است. اگر قصاید موجود در این کتاب را با اصل قصاید موجود در دیوان ناصرخسرو مقایسه کنیم ، می‌بینیم که گاه کم‌تر از نصف قصیده در کتاب ذکر شده و از این ابیات هم برخی شرح نشده‌اند. اگر ما از ابتدا دانشجویانمان را با مطالب چالشی و بحث برانگیز مواجه نکنیم و آنان را به فکر و مطالعه و بررسی وادارنکنیم ، بی گمان از آموزش زبان فارسی تنها به حفظ معانی لغات بسنده کرده‌ایم.

نکته قابل توجهی که در این بخش به آن می‌پردازیم ، سکوت در مقابل بسیاری از ابیات است. نویسنده محترم گاه لغات بسیار ابتدایی که به هیچ روی نیازی به شرح و توضیح آن نیست را مفصل شرح می‌دهد و زمانی هم به طور کل از یک بیت چشم می‌پوشد و کوچک‌ترین نکته در مورد آن ذکر نمی‌کند. در شرح یک اثر کلاسیک ادبیات فارسی ، ضروری است یک شیوه یک دست پی‌گرفته شود. اگر در شرح آثار هدف درک نکات و اندیشه‌ها و ریزه‌کاری‌های شعر فارسی است ، باید پس از معنی واژه‌ها و ذکر نکات و اندیشه‌های موجود در بیت معنایی روشن و دقیق از بیت برای خواننده ارائه دهیم ؛ این در حالی است که در این کتاب گاه تنها معانی برخی واژه‌ها ذکر شده است ؛ زمانی تنها معنای بیت و آن هم با اضافاتی که ارتباط با بیت ندارد ذکر شده‌است و در مواردی هم نویسنده محترم بهتر آن دیده‌است که در برابر بیت سکوت کند.خلاصه سخن این که نویسنده محترم در این کتاب قصیده‌ها را خلاصه کرده ، از این خلاصه ها هم خلاصه‌ای را شرح کرده‌است.

مشخص نیست نویسنده محترم با چه منطقی و به چه دلیلی لغاتی مانند «فرمانروا» ، «شدّت» ، «حدّ» ، «کاستن» ، «می‌فروش» و... را معنی کرده و در مواردی به تفصیل سخن رانده‌است اما در برابر ابیاتی همچون ابیات زیر که از ابیات مساله دار ناصرخسرو است سکوت کرده‌اند.

شکر آن خدای را که به یمگان ز فضل او بر جان و مال شیعت فرمانروا شدم (ص 102)

و یا بیت زیر را نیز شرح نکرده‌است:

زیرا که به تیرماه جو خورد هرکو به بهار جو پراکند (ص 60)

نویسنده محترم در مورد بیت زیر نیز سکوت کرده‌اند و هیچ توضیحی در مورد بیت نداده‌اند.آیا در این بیت «تیرماه» همان ماه اول تابستان است؟ مگر در تابستان جو می‌خورند؟ مشخص نیست چرا در مورد این بیت هیچ اطلاعاتی به خواننده داده‌نشده‌است.در شرح این بیت ضروری است ذکر شود که «تیرَ ماه» به معنای فصل سرد یا همان پاییز و زمستان است. این اصطلاح با همین کیفیت امروزه در بین مردم فارسی زبان تاجیکستان کاربرد دارد و از آن برای فصل سرد استفاده می‌کنند. با این توضیح معنی بیت روشن است.

از جمله ابیاتی که نویسنده هیچ توضیحی در مورد آنها نداده‌است و از کنار آنها با سکوت گذشته‌است ، می‌توان به ابیات زیر اشاره کرد.درس 2 بیت 4 ، درس 2 بیت 16 ، درس 2 بیت 33 ، درس 3 بیت 12 ، درس 5 بیت 13 ، درس 6 بیت 7 و 8 ، درس 7 بیت 14 ، درس 8 بیت 7 و... .

7.خودآزمایی ها

از آنجا که این کتاب با هدف تدریس در دانشگاه پیام‌نور تهیه شده‌است ، نویسنده کوشیده‌است شرایط دانشجویان این دانشگاه را در نظر گرفته ، سوالاتی تحت عنوان «خودآزمایی» در پایان هر درس مطرح نماید. خوانندگان کتاب ، پس از مطالعه هر درس ، با کمک این خودآزمایی ها، میزان دانش خود از آن بخش را می سنجند.باتوجه به شرایط حاکم بر این کتاب و مخاطبانش ، نویسنده محترم ناگزیر باید چنین سوالاتی را در پایان هر درس وارد می‌کرد ؛ اما نکته قابل توجه ، اشکالات و ناراستی‌های موجود در این خودآزمایی هاست. این خودآزمایی‌ها علاوه بر ایرادهای شکلی ، ایرادهای محتوایی و تایپی و... نیز دارند. آمیختگی سوالات تستی و تشریحی نکته‌ای است که نویسنده محترم می‌توانست با کمی توجه مانع به هم‌ریختگی موجود در این بخش از کتاب شود. گذشته از این نکته ، پاسخ های بسیاری از سوالات اشتباه داده شده ، همچنین بسیاری از سوالات نادرست طرح شده‌اند.

همان گونه که می‌دانیم ، در سوال‌های چهار گزینه‌ای پاسخ درست باید تنها یک گزینه باشد اما در بسیاری از سوالات این نکته مد نظر قرار نگرفته و در هر سوال بیش از یک گزینه درست است. همچنین پاسخ‌هایی که در پایان کتاب به این سوالات داده شده نیز برخی نادرست هستند. خلاصه سخن این که در بخش خودآزمایی های کتاب مذکور ایرادهایی وجود دارد که فلسفه وجودی کل خودآزمایی‌های کتاب را زیر سؤال می‌برد. ضروری است نویسنده محترم نسبت به رفع این اشکالات اقدام نماید. این نوع اشکالات فراون هستند اما برای جلوگیری از طولانی شدن مقاله ، تنها به چند مورد اشاره می‌شود.از جمله این اشکالات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

در صفحه 15 سوال 5 گفته : «شب قدر» در کدام گزینه صحیح است؟ الف) تعبیری است که از قرآن مجید اقتباس شده و متداول گشته‌است. ب) همان شب یلدا است. ج) شبی است که در آن امور عالم مقدر شده‌است. د)در آن شب قرآن مجید به آسمان نخستین یا قلب پیامبر نازل شده‌است.» (ص 15 و 16 ) برای پاسخ این سوال در این‌جا توضیحات مرتبط در متن کتاب را ذکر می‌کنیم.نویسنده در این مورد می‌نویسد: «شب قدر تعبیری است که از قرآن مجید اقتباس شده و متداول گشته : « لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ » شب قدر از هزار ماه بهتر است(قدر 97/آیه 1و 2 ) سعدی گوید : «گر همه شب‌ها قدر بودی شب قدر بی قدر بودی؟ (گلستان، 198 ، فروغی). و مقصود از آن شبی است که در آن امور عالم تقدیر شده ، و قرآن مجید در آن به آسمان نخستین یا قلب پیامبر اکرم(ص) نازل شده ، و عبادت و دعا در آن شب پاداش مضاعف دارد... .» (ص 13) صرف نظر از اشکال دستوری موجود در سوال ، با دقّت به این توضیح ، می‌بینیم سه پاسخ از گزینه‌های انتخاب شده برای سوال کاملا درست است.

در صفحه 16 کتاب 5 خودآزمایی وجود دارد یعنی سوال‌های 7 و 8 و 9 و 10 و 11 که هیچ ارتباطی با درس ندارند و کلا از یک جای دیگر به این قسمت کپی شده‌اند. ضروری است این سوالات از این قسمت حذف شوند و به محل مناسب و مرتبط خود منتقل شوند. چنین اشتباهی در یک کتاب درسی ، اشتباهی مهلک است و موجب سقوط اعتماد خواننده به دیگر مطالب علمی و شایستۀ کتاب می‌شود.

در صفحه 23 سوال 2 آمده‌است : «در بیت: زیر منظور ناصر کدام گزینه است؟

گر بر قیاس فضل بگشتی مدار چرخ جز بر مقرّ ماه نبودی مقر مرا

الف) شوربختی خود را به چرخ و فلک و زمانه نسبت می‌دهد. ب) در شگفت است که مدار فلک بر قیاس فضل نمی‌چرخد. ج) وانمود می‌کند که جبری نیست. د) از اینکه مدار فلک بر قیاس فضل نمی‌چرخد ، در شگفت اس.» (ص 23)

نویسنده در شرح این بیت می‌نویسد : «این بیت ظاهرا نشان می‌دهد که ناصرخسرو از اینکه مدار فلک بر قیاس فضل نمی‌چرخد شگفتی می‌نماید، ولی حقیقت این است که وی از این حقیقت که مدار چرخ بر اساس فضل نمی‌چرخد آگاه است، ولی تجاهل می‌کند ، چون جبری نیست، و این معنی پیش از این روشن شده‌است.(مقدمۀ همین کتاب) ولی شاعران فارسی زبان ، به دلیل اینکه اشعری مذهب و جبری بوده‌اند ، شوربختی های خود را غالباً به فلک و چرخ و روزگار و زمانه نسبت داده‌اند ، و بسیار نالیده‌اند.» (ص 19) در این بخش نیز صرف نظر از اشکالات نگارشی ، با توجه به توضیح موجود در کتاب دست‌کم سه دو گزینه از گزینه‌های سوال درست هستند.

اشکالات خودآزمایی ها به همین موارد محدود نمی‌شود ؛ اگر بگوییم در این کتاب نمی‌توان درسی را یافت که خودآزمای آن به نحوی مشکل نداشته باشد گزافه نگفته‌ایم ؛ از این رو اصلاح و ویرایش کلی همۀ خودآزمایی های این کتاب، ضرورتی انکار ناپذیر است .

8.ضبط نادرست ابیات

دقّت در ضبط دقیق و درست ابیات در کتاب‌هایی که متون نظم و نثر سنتی فارسی را شرح و تحلیل و تفسیر می‌کنند، یکی از مهم‌ترین نکاتی است که باید مورد توجه ادبیات شناسان و محققان قرار گیرد. در آثاری همچون اثر مورد بحث ما (سی‌قصیده ناصرخسرو) اغلب شارحان و نویسندگان در مقدمه کتاب نسخۀ اساس را معرفی می‌کنند و در همان ابتدا ، تکلیف خود و مخاطب را روشن می‌کنند ؛ نکته‌ای که از جانب نویسنده محترم این کتاب مغفول مانده‌است. با بررسی منابع کتاب به این نتیجه رسیدیم که نسخه اساس مورد استفاده ، نسخه استادمینوی و دکتر محقق است که انتشارات دانشگاه تهران آن را منتشرکرده‌است. با مقایسه ابیات این کتاب با نسخه اساس اشتباهات فراوان و فاحشی را می بینیم که نویسنده محترم بدون توجه به این نکتۀ مهم، ابیات را به هر آن صورتی که خود خواسته‌است خوانده است و مطابق میل خود ابیات ناصرخسرو را دست‌کاری کرده‌است. این کار ، غیرعلمی و نادرست است. بدیهی است که حتی مصحح بدون دلیل و قراین و بدون در نظر گرفتن شرایط لازم مجاز به انجام کم‌ترین تغییر نیست ؛ در هر صورت این اثر از این جهت نیز غیر قابل اعتماد و غیر علمی است. در این‌ جا به برخی از ضبط‌های نادرست ابیات اشاره می‌کنیم.

خواندن قرآن و زهد و علم و عمل

مونس جان‌اند هرچهار مرا
(حلبی 1391 : 2)