يادداشت سردبير
Subject Areas :
1 - Professor at Department of Philosophy, Allameh Tabatabaei University, Tehran. Iran
Keywords: جاویدان خرد, تاریخ فلسفه نویسی, حکمت خالده,
Abstract :
خرد جاویدان نام اثری است که بنا بر گزارش ابوعلی مسکویه (ت. 421ق) در کتاب آداب العَرَب و الفُرس، بخشی از آن طی جستجوی بسیار در شهر مدائن ـ‌یا شهری دیگر از ولایات فارس‌ـ بدست وی رسیده و سپس به ترجمة آن از زبان پهلوی اقدام نموده است. کتاب ابوعلی مسکویه در سال 1952 توسط محقق مصری، عبدالرحمن بدوی با عنوان حکمت خالده ترجمه و نشر گردیده و طی آن، جریان کشف نسخة اصلی توسط ابوعلی مسکویه بتفصیل بیان شده است. بگفتة مؤلف، خرد جاویدان منسوب به «هوشنگ پیشدادی»، پادشاهی از سلسلة پیشدادیان، جانشین کیومرث و قبل از پادشاهی طهمورث است که بمدت حدوداً چهل سال، سلطنت او برقرار بود و هموست که بروایت اوستا و دیگر متون کهن پارسی، مانند شاهنامه، آهن و آهنگری و شیوه¬های حکومت و شهرنشینی را به آدمیان تعلیم داده است. همچنین تأسیس دو شهر بابل و شوش را بدو نسبت داده¬اند. بگزارش طبری، نسب هوشنگ با چهار واسطه به نوح نبی(ع) برمیگردد و از فرزندان «سام» شمرده شده است. هوشنگ و کتاب او فقط نمونه¬یی از دهها نام و چهرة تاریخی‌ـ‌اسطوره¬یی ایران¬زمین است که مجموعۀ اسناد و مدارک موجود، آگاهی تفصیلی چندانی دربارة شخصیت و موقعیت اجتماعی، فرهنگی و سیاسی آنها در اختیار ما قرار نمیدهند. موضوع اصلی خرد جاویدان، حکمت عملی و قواعد کلی آن است و ابن-مسکویه در دیگر آثار خود، مانند تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق و تجارب الامم نیز به این بحث پرداخته است. در این آثار از عقلی سخن بمیان آمده که میان تمامی آدمیان و اقوام و ملل مشترک است و قواعد و احکام آن، به تحصیل سعادت حقیقی می¬انجامد. دربارة وجوه تاریخی، افسانه¬یی، ادبی و زبان¬شناختی شخصیتهای فوق و آثار و اقوال آنها، پژوهشها و اظهارنظرهای گوناگونی صورت گرفته که اکنون محل بحث ما در اینجا نیست. پرسشهای ما در اصل از سنخ تاریخ تفکر و تاریخ فلسفه است؛ پرسشهایی مانند اینکه ابوعلی مسکویه از کدامین خرد سخن گفته که قواعد و احکام آن میان تمامی ابناء بشر یکسان است؟ چرا و چگونه چنین خِردی به سعادت حقیقی رهنمون میشود؟ این خِرد با میراث و سنت ایرانی و آموزه¬های کهن پارسی چه نسبتی دارد؟ حدود دو قرن پس از ابوعلی مسکویه، شیخ مقتول، شهاب¬الدین سهروردی، در آثاری چون حکمة الاشراق و المشارع والمطارحات، ضمن برشمردن شاخه¬های غربی و شرقی «خمیرۀ ازلی حکمت»، بنیاد آموزه¬های هرمس حکیم در غرب و یونان را همانا «حکمت خسروانی» و «حکیمان فُرس» معرفی میکند. پیرامون این موضوع نیز پژوهشهای بسیاری صورت گرفته و میگیرد، لیکن حقیقت حکمت ایرانی و ابعاد و زوایای آن، همچنان دارای ابهامات فراوانی است؛ بویژه آنکه وجه تمایز ـ‌و البته رُجحان و اولویت آن‌ـ نسبت به سایر سنتها و مسالک شرقی در هند و چین و مصر و بین¬النهرین، چندان روشن نیست. سرانجام اینکه، با لحاظ نقش بیبدیل مقام نبوت و تعلیمات انبیای الهی (ع) در تعلیم و بسط حکمت راستین ـ‌که بسیاری از حکما بر آن اتفاق¬نظر دارند‌ـ بیان نسبت حکمت ایرانی با شجرة نبوت و بویژه تعیین گاهشمار آن، بمنظور فهم سیر و تطور تاریخی و مناسبات فی ما بین، از اهمیت دو چندان برخوردار است. بنظر میرسد در نخستین گام، مطالعه و تصحیح انتقادی منابعی چون تراجم و رجال و متون عقایدنگارانه ـ‌که تعدادشان نیز اندک نیست‌ـ برای گشودن بابی جدید در اینباره ضرورت دارد.
کلباسی اشتری، حسین (1403) یادداشت سردبیر، فصلنامه تاریخ فلسفه، شماره 59.
