بازشناسی رویکرد دینی درزمینه اشتغال زنان در ایران : چالش ها ، فرصت ها و الزامات سیاستی
الموضوعات :
1 - دکتری جمعیت شناسی، استادیار گروه اقتصاد جمعیت و سرمایه انسانی، موسسه مطالعات و مدیریت جامع و تخصصی جمعیت کشور، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: دین اسلام, اشتغال زنان, فرصت¬ها و الزامات سیاستی,
ملخص المقالة :
اشتغال زنان، هميشه از ابعاد گوناگون مورد بحث بوده است. ایجاد پاردوکس در زمینه اشتغال زنان، انديشه وران حوزه هاي اقتصادي، اجتماعي، اخلاقي و ديني را با پرسش هايي روبه رو كرده است. خط استدلال این مقاله این است که ببینیم رویکرد اسلام نسبت به اشتغال زنان چیست؟ موانع و چالش های فراروی مسأله اشتغال زنان دریک جامعه اسلامی کدام است؟ اين پژوهش تلاش نموده به روش اسنادی و از نوع مطالعه اکتشافی، با مرور سیستماتیک مطالعات انجام شده دراین زمینه و ملاحظات نظری برگرفته شده از دیدگاه اسلام، به تحلیل وضعیت اقتصادي و معيشتي زنان با تأکید بر انطباق آن بر آموزه های اصیل دینی درکشور اسلامی ایران بپردازد که هدف اصلی آن را شکل می دهد. یافته ها نشان داد دین اسلام با اینکه اصل استقلال اقتصادی را برای زنان قائل شده، یعنی زنان هم مالك كار و تولید خود بوده و هم هیچگونه مسئولیتی در برابر اقتصاد خانواده ندارند، اما درشرایط واگذاری كار به زنان در اسلام، مصلحت جامعه، خانواده و شرایط و مسائل فردی را هم مدنظر داشته، که این محدودیت‌هایی را برای کار زنان بوجود می آورد. شواهد جمعیت شناختی نشان می دهد میزان مشارکت اقتصادی زنان از93/12 درصد در سرشماري 1355به 16درصد درسرشماري 1395 افزايش يافته که مبین تغییر و تکامل مشارکت زنان دراقتصاد اسلامی، تغییر هویت فردی و اجتماعی آنان است. افزایش تعداد فارغ التحصیلان زن در دورههاي آموزش عالي، افزایش اشتغال زنان در بخش های مختلف اقتصادی و افزایش میزان فعالیت زنان در بخش های مدیریتی نسبت به دهه های گذشته حکایت از رشد قابل توجهی دارد. با این وجود، عدم فرصت و امکانات برابر با مردان دریافتن شغل، سطح دستمزد پایین تر نسبت به مردان و میزان بیكاری زنان به ویژه در سطوح آموزش عالی، وجود برخی محدودیت های اجتماعی و فرهنگی برای اشتغال زنان، طرز تلقي و نگرش نادرست جامعه نسبت به شايستگي زنان در مشاغل مختلف، گسترش نابرابری جنسیتی در دسترسي به منابع و به دنبال آن افزايش آسيب ها به لحاظ عدم آمادگي و پذيرش جامعه از بعد امنيت اجتماعي براي زنان در عرصه فعالیت اقتصادی، از مهم ترین دغدغه ها و چالش های اساسی اشتغال زنان در کشور اسلامی ایران است.
1- ايران¬نژاد پاريزي، م.، و ساسان گهر، پ. (1375). سازمان و مديريت: از تئوري تا عمل، چاپ سوم. تهران: مؤسسه بانكداري ايران، بانك مركزي جمهوري اسلامي ايران.
2- الوانی، م. و ضرغامی¬فرد، م. (1380). نقش زنان در توسعه، تدبیر، 113.
3- بانکی¬پور¬فرد، ا. (1381). آیینه زن: مجموعه موضوعی سخنان مقام معظم رهبری، قم، کتاب طه.
4- بحرینی، م.، و العبدالخاني، س. (1394). جايگاه اشتغال زنان از نظر اسلام. پژوهش¬نامه اسلامي زنان و خانواده، 3(2)، 119-137.
5- برايسون، ج. (1369). فرآيند برنامه‌ريزي استراتژيك براي سازمان¬هاي دولتي و غيرانتقاعي.ترجمه منوريان، ع.. جلد 10. تهران: مركز آموزش مديريت دولتي.
6- بيلو، پ.، آکامب، ب.، و موریسی، ج. (1376). راهنماي اجرايي برنامه‌ريزي استراتژيك. ترجمه شريفي كلويي، م. تهران: دفتر مطالعات و برنامه‌ريزي شهر تهران.
7- خمینی، ر. (1374). سیمای زن در کلام امام خمینی. تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
8- خمینی، ر. (1363). کلام امام. تهران، امیرکبیر.
9- خمینی، ر. (1378). صحیفه امام. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران.
10- زراءنـژاد، م.، و منتظـر حجـت، ا. (1384). نگـاهی بـه مشـارکت اقتصـادی زنـان در ایـران.
11- سازمان تأمین اجتماعی. (1397). آمار زنان تحت پوشش بیمه سازمان تأمین اجتماعی، تهران.
12- سلیمانی، م. (1390). اسلام و اشتغال زنان. پژوهش¬نامه اسلامی زنان و خانواده پژوهش¬گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، انتشارات طهورا، سال چهارم، شماره 8.
13- سرمد، ز.، بازرگان، ع.، و حجازی، ا. (1378). روش¬هاي تحقيق در علوم رفتاري، تهران: انتشارات آگاه. چاپ دوم.
14- کاظمی¬پور، ش. (1385). تحولات اخیر و آینده وضعیت اشتغال و بیکاری در ایران با تأکید بر وضعیت اشتغال زنان. نامه انجمن جمعیت¬شناسی ایران،1(1)، 20-42.
15- کمایی، م. (1387). تکامل کمی و کیفی مشارکت زنان در اقتصاد ایران، سرمايه، شماره 818؛
16- کریمی، ز. (1381). سهم زنان در بازارکار ایران. اطلاعات سیاسی - اقتصادی، 16(18-179)، 219-208.
17- کولایی، ا.، و حافظیان، م. (1385). نقش زنان در توسعه کشورهای اسلامی. پژوهش زنان، 4(1 و 2)، 33-60.
18- مرکز آمار ایران، (95-1335)، سرشماری عمومی نفوس و مسکن، تهران، انتشارات مرکز آمار ایران.
19- محمدی صیفار، م. (1385). مشارکت اجتماعی زنان از نظر حضرت امام خمینی، پگاه حوزه، شماره 182؛
20- مطیع حق¬شناس، ن. (1392). تأثیر تحولات ساختار جمعیتی بر عرضه نیروی انسانی و وضع فعالیت اقتصادی در ایران و آینده‌نگری آن تا افق 404. فصل¬نامه مطالعات جمعیتی، 2، 89-116.
21- میرزایی، م.، و مطیع حق¬شناس، ن. (1397). عوامل مؤثر بر تمایل به تغییر شغلی دانش¬آموختگان آموزش عالی در ایران با تأکید بر ساختار سنی جمعیت، 94-1384. نامه انجمن جمعیت¬شناسی ایران، 24، 107-69.
22- مصطفوی، ف. ، شریعتی سبزواری، م.، و جعفری ورامینی، ف. (1393). زن از منظر اسلام، قم. انتشارات بوستان کتاب قم.
23- معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری، (1396)، معاونت بررسی¬های راهبردی، گزارش وضعیت زنان و خانواده در آیینه آمار طی سال¬هاي 95-1390، تهران.
24- نوروزي، ل. (1383 ). تفاوت¬هاي جنسيتي در ساختار شغلي. پژوهش زنان، 2(1)، 165-178.
بازشناسی رویکرد دینی درزمینه اشتغال زنان در ایران: چالشها، فرصتها و الزامات سیاستی1
نادر مطیع حقشناس *
دکتری جمعیتشناسی، استادیار گروه اقتصاد جمعیت و سرمایه انسانی، موسسه مطالعات و مدیریت جامع و تخصصی جمعیت کشور، تهران، ایران
تاريخ دريافت: [26/7/98] تاريخ پذيرش: [21/11/98]
چكيده
اشتغال زنان، هميشه از ابعاد گوناگون مورد بحث بوده است. ایجاد پاردوکس در زمینه اشتغال زنان، انديشهوران حوزههاي اقتصادي، اجتماعي، اخلاقي و ديني را با پرسشهايي روبه رو كرده است. خط استدلال این مقاله این است که ببینیم رویکرد اسلام نسبت به اشتغال زنان چیست؟ موانع و چالشهای فراروی مسأله اشتغال زنان دریک جامعه اسلامی کدام است؟ اين پژوهش تلاش نموده به روش اسنادی و از نوع مطالعه اکتشافی، با مرور سیستماتیک مطالعات انجام شده دراین زمینه و ملاحظات نظری برگرفته شده از دیدگاه اسلام، به تحلیل وضعیت اقتصادي و معيشتي زنان با تأکید بر انطباق آن بر آموزههای اصیل دینی درکشور اسلامی ایران بپردازد که هدف اصلی آن را شکل میدهد. یافتهها نشان داد دین اسلام با اینکه اصل استقلال اقتصادی را برای زنان قائل شده، یعنی زنان هم مالك كار و تولید خود بوده و هم هیچگونه مسئولیتی در برابر اقتصاد خانواده ندارند، اما درشرایط واگذاری كار به زنان در اسلام، مصلحت جامعه، خانواده و شرایط و مسائل فردی را هم مدنظر داشته، که این محدودیت‌هایی را برای کار زنان بوجود میآورد. شواهد جمعیت شناختی نشان میدهد میزان مشارکت اقتصادی زنان از93/12 درصد در سرشماري 1355به 16درصد درسرشماري 1395 افزايش يافته که مبین تغییر و تکامل مشارکت زنان دراقتصاد اسلامی، تغییر هویت فردی و اجتماعی آنان است. افزایش تعداد فارغ التحصیلان زن در دورههاي آموزش عالي، افزایش اشتغال زنان در بخشهای مختلف اقتصادی و افزایش میزان فعالیت زنان در بخشهای مدیریتی نسبت به دهههای گذشته حکایت از رشد قابل توجهی دارد. با این وجود، عدم فرصت و امکانات برابر با مردان دریافتن شغل، سطح دستمزد پایینتر نسبت به مردان و میزان بیكاری زنان بهویژه در سطوح آموزش عالی، وجود برخی محدودیتهای اجتماعی و فرهنگی برای اشتغال زنان، طرز تلقي و نگرش نادرست جامعه نسبت به شايستگي زنان در مشاغل مختلف، گسترش نابرابری جنسیتی در دسترسي به منابع و به دنبال آن افزايش آسيبها به لحاظ عدم آمادگي و پذيرش جامعه از بعد امنيت اجتماعي براي زنان در عرصه فعالیت اقتصادی، از مهمترین دغدغهها و چالشهای اساسی اشتغال زنان در کشور اسلامی ایران است.
واژههای كليدي: دین اسلام، اشتغال زنان، فرصتها و الزامات سیاستی
طرح مسئله
یکی از عوامل تعیین کننده توسعه هر کشور، منابع انسانی آن است. منابع انساني پايه اصلي ثروت ملتها را تشكيل ميدهند. از این جهت، بهرهبرداري كامل از منابع انساني هر كشور بايد بهعنوان يكي از هدفهاي راهبردي توسعه در نظر گرفته شود. زنان حدود نيمي از جمعيت كشور و بخش مهمي از جمعيت فعال اقتصادي هستند كه ميتوانند سهم به سزائي در توسعه اقتصادي و اجتماعي كشور ايفاءكنند.كم يا زياد، كوچك يا بزرگ بودن سهم زنان در بازار كاركشور نيز در عرضه نيروي انساني نقش مهمي دارد. شركت زنان در فعاليتهاي اقتصادي از آغاز پيدايش بشر واقعيتي انكارناپذير بوده و از زمانهای گذشته، زنان سهم عمده‌اي در توليد ملي داشته‌اند.
اشتغال زنان، هميشه از ابعاد گوناگون مورد بحث بوده است. درعرصة اقتصادي، عدم فرصت و امکانات برابر با مردان در یافتن شغل، سطح دستمزد پایینتر نسبت به مردان و میزان بیكاری زنان به ویژه درسطوح آموزش عالی و به دنبال آن افزايش آسيبها به لحاظ عدم آمادگي و پذيرش جامعه از بعد امنيت اجتماعي براي زنان از مهمترین دغدغهها و چالشهای اساسی اشتغال زنان در یک جامعه اسلامی بوده و تاکنون نیز تداوم داشته است.
ازديد اسلام، ارزشهاي اصيل ديني، بخش عمدة وظيفة حفظ اركان خانواده و تربيت فرزندان را برعهدة زنان قرار داده است (العبدالخاني و بحرینی، 1394). از ديد جنسيتي، شرايط جسمي، وضعيت دوران بارداري، وضع حمل و دوران پس از آن و نيز ايام خاص شيردهي به فرزند و اموري مانند آن، الزامهاي خاصي را به دنبال دارد كه هميشه اشتغال زنان درخارج از خانه با حفظ ارزشهاي اخلاقي، اجتماعي، حفظ اركان خانواده، انجام وظيفه مادري و همسري سازگار نيست (سلیمانی، 1390). به همين جهت برخي بر اين باور هستند كه اشتغال زنان درخارج از خانه، جامعه را با مشكلهاي عديدهاي روبهرو كرده است (ساروخاني، 1370). از سوی دیگر، شناخت زمینههای تاریخی تحولات ساختار جمعيتی کشور از دهه 60 تا کنون و افزايش میزان مشاركت اقتصادی زنان در چهل سال اخیر از 93/12 درصد در سال 1355 به 16 درصد در سال 1395، که منجر به افزايش عرضه نيروی كار زنان در کشور شده، نقش زنان را در فرصت جمعیتی کشور برجسته نموده است. به دنبال آن، ما افزایش تعداد فارغالتحصیلان زن دردوره‌هاي آموزش عالي، افزایش اشتغال زنان در بخشهای مختلف اقتصادی و افزایش میزان فعالیت زنان در بخشهای مدیریتی نسبت به دهههای گذشته را شاهد هستیم (میرزایی و مطیع حق شناس،1397). مطالعات انجام شده در سطح ملی نیز نشان می دهند که توسعه اقتصادي، اجتماعي،گسترش آموزش، شهرنشيني و بهطور كلي تحولاتي كه درجوامع امروزي واقع شده، منجر به دگرگوني كار زنان و نقش آنان درجامعه گرديده است (کاظمیپور، 1385). این تحولات بهعنوان عوامل پیشران و نقاط قوت مشارکت اقتصادی زنان در کشور مطرح شدهاند. ایجاد پاردوکس در این زمینه، انديشهوران حوزههاي اقتصادي، اجتماعي، اخلاقي و ديني را با پرسشهايي روبه رو كرده است. برای پاسخ به این تناقض، این مقاله تلاش کرده از آراء امام راحل6 در این زمینه استفاده کند.
خط استدلال این مقاله این است که ببینیم رویکرد اسلام نسبت به اشتغال زنان چیست؟ موانع و چالشهای فراروی مسأله اشتغال زنان دریک جامعه اسلامی کدام است؟ لذا بررسی ابعاد علمی این مسئله و چالشهای فراروی آن، هم از حيث علمي و هم از لحاظ سیاستی حائز اهميت است. اين پژوهش تلاش نموده تا با مرور سیستماتیک مطالعات انجام شده در این زمینه و ملاحظات نظری برگرفته شده از دیدگاه اسلام، به تحلیل وضعیت اقتصادي و معيشتي زنان در عرصه اجتماع با تأکید بر انطباق آن بر آموزههای اصیل دینی بپردازد که هدف اصلی آن را مشخص میکند. آنچه این مطالعه را ازسایر تحقیقات متمایز میکند تأکید بر تحلیل نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدیدهای اشتغال زنان درکشور است.
ملاحظات روششناسی پژوهش
روش تحقیق این مطالعه اسنادی و از نوع متوالی اکتشافی بوده و از تکنیک مرور سیستماتیک استفاده شده است. در بخش روش، با در نظر گرفتن چند معيار اساسي و طي چند مرحله، بیش از50 مطالعه از مناسب‌ترين و جامع‌ترين تحقیقاتی که به روشنی مسئله اشتغال زنان از دیدگاه اسلام را مورد بررسي قرار داده‌اند، انتخاب و مورد پایش و تحليل قرارگرفتند. در این مطالعه، برای استخراج شاخصها و زیر شاخصهای مرتبط با این حوزه، از نظر مشورتی 7 نفر از متخصصان، اساتید و صاحبنظران در رشتههای اقتصاد، جامعهشناسی، علوم سیاسی، جمعیتشناسی، مدیریت، آیندهپژوهی و زنان استفاده شد. جلسهها در قالب میزگرد تخصصی تشکیل شد که مسئله اعتبارسنجی و پایایی شاخصها را تأیید میکند.
دراین میزگردها، برای تدوین چارچوب مفهومی و تحلیلی موضوع، شاخصهاي استخراج شده از ملاحظات تجربی و نظري در شش دسته شاخص اصلي طبقهبندي و زير شاخصهاي مربوط به آنها مورد بررسي قرارگرفتند. اين شاخصها شامل شاخصهاي مربوط به سنجش سطح اشتغال زنان درجامعه، شاخصهاي مربوط شناسايي نقش زنان در مدیریت و توسعه اقتصادی، شاخصهاي مربوط به تحليل وضعیت رفاه و تأمین اجتماعی زنان، شاخصهاي مربوط به تحليل وضعیت اقتصاد خانواده، شاخصهاي مربوط به سنجش تناسب اشتغال با ویژگیهای ذاتی، روحی و روانی زن و شاخصهاي مربوط به سنجش تناسب اشتغال با حدود شرع و اسلام هستند. سپس ارتباط مباني نظري و شاخصها و زير شاخصهاي جايگاه اقتصادي زنان شناسایی و مورد به مورد بررسي شد. درمرحله بعد، وضعيت كلي اقتصادي زنان در گذشته، وضع موجود و آيندهنگری آن تا افق 1404 كشور ترسیم شد. در بخش کمّی، براي تحلیل آماری وضعیت اقتصادي زنان از نتايج سرشماريهاي عمومي و نفوس كشور مركز آمار ايران (95- 1335) استفاده شد. در نهایت پایش وضعيت موجود و تعيين وضع مطلوب اقتصادي و معيشتي زنان بر اساس مدل استراتژيك و تدوين استراتژيها و برنامههاي عملياتي و كاربردي در اين زمينه با مشورت صاحبنظران این موضوع انجام شد.
ملاحظات تجربی و نظری پژوهش
1- ديدگاه اسلام در خصوص اشتغال زنان
با ظهور اسلام،کرامت انسانى زن احیاء شد و زن در کنار مرد بهعنوان نیمى از پیکره حیات بشرى مطرح گردید. اسلام دخترکشى را ممنوع کرد و به جامعه آموخت که به دختران احترام بگذارند. دين اسلام به هنگام پيدايش، برخي امور را كه در جاهليت بدان عمل مي‌شد، پذيرفت و بعضي را اصلاح كرده، برخي ديگر را از بين برد و قوانين جديدي را براي ساماندهي زندگي مسلمانان در اجتماع نوظهور امت اسلام، وضع كرد. قرآن کریم کسب و تلاش اقتصادى زنان و مردان را تأیید کرده و مالکیت آنان را برآن مترتب ساخته است.در اسلام به سه نكته اساسی در مورد شرایط اشتغال زنان اشاره شده است كه عبارتند از:
الف- مصلحت جامعه: در واگذاری شغل به زنان باید دقت كرد كه چه پیامدهایی در جامعه خواهد داشت. آیا تأثیر مثبت و مفیدی دارد و به حركت جامعه به سوی پیشرفت كمك میكند و یا تأثیر منفی و مخربی خواهد داشت و موجب ركود و تزلزل اخلاقی در جامعه خواهد شد.
ب- مصلحت خانواده: از آنجا كه قداست و استواری خانواده درجامعه اسلامی بسیار با ارزش و مهم میباشد و باید از آن پاسداری كرد، اشتغال زنان و مادران در خارج از خانه نیز باید در راستای تحقق این اصل قرار گیرد نه این كه باعث تزلزل خانواده گردد، كه اگر چنین شود، اشتغال زن با اشكال روبرو است.
ج- شرایط و مسائل فردی: در واگذاری شغل به زنان باید به مصالح شخصی او نیز توجه شود كه آیا زن با انتخاب این شغل توانایی انجام آن را دارد یا خیر؟ آیا با این شغل رشد مییابد یا دچارعقب ماندگی میشود؟ آیا این شغل با توانمندی‌ها و قابلیت‌های او سازگار است یا خیر؟ در مجموع اگر این سه نكته مورد توجه واقع شود، اشتغال زنان در جامعه نه تنها مشكلی را ایجاد نمیكند بلكه منفعت جامعه را بیشتر خواهد كرد.
نکته اصلی در فرهنگ اشتغال زنان، از منظر اسلام، حفظ جایگاه و منزلت زن است و این امر باید در اشتغال زنان لحاظ گردد. در تفکر اسلامی، حفظ و گسترش نهاد خانواده بر پایه ویژگیهای فطری و طبیعی زن و مرد، اولویت و اهمیت خاصی دارد و در کنار آن، بر امکان اشتغال و استقلال مالی زنان تأکید شده است. اسلام اشتغال را برای زن هدف نمیداند، بلکه آن را در خدمت خانواده و رفاه و آسایش آن میپذیرد و اشتغال را بهعنوان یکی از راههای افزایش قابلیت و شکوفایی استعداد زنان و در جهت تعالی و کمال آنان میپذیرد (صحیفه امام، 1378). نگاهی به دیدگاه اسلام درباره اقتصاد خانواده نشان میدهد که زنان این حق را دارند که در مقابل کاری که در خانه انجام میدهند و حتی شیردادن نوزاد درخواست دستمزد کننـد. ایـن امر تأکید و تأییدی است بر این امر که زنان نیاز به شغل و استقلال اقتصادی دارند (زراءنژاد و منتظر حجت، 1384).
2- ديدگاه امام خميني6 در خصوص اشتغال زنان
حضرت امام، زن را در انتخاب شغل و کار کردن و کسب مال حلال آزاد میدانند. از غرب بالاتر است این مسائلی که برای زنها ما قائل هستیم. تمام معاملاتشان به اختیار خودشان هست و آزاد هستند، اختیار شغل را آزاد هستند. ایشان زنان را دعوت می‌کنند تا دوشادوش مردان به ترمیم خرابی‌ها و سازندگی بپردازند. زنان شیردل و متعهد، همدوش مردان عزیز به ساختن ایران عزیز پرداخته، چنانکه به ساختن خود در علم و فرهنگ پرداخته‌اند. در جایی که عزت و سربلندی اسلام و کشور مطرح میشود، امام حضور زنان را درصحنه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی واقتصادی، واجب و تکلیف شرعی میدانند. وقتی به حسب واقع جمهوری اسلامی میشود که شما خانم‌ها به وظیفه‌تان عمل کنید و آقایان هم به وظیفه‌شان وهمه ما خودمان را وظیفه‌دار و مکلف بدانیم. ایشان تأکید می‌نمایند که امروز باید خانم‌ها به وظایف اجتماعی و وظایف دینی خودشان عمل بکنند و عفت عمومی را حفظ بکنند و روی آن عفت عمومی، کارهای اجتماعی و سیاسی را انجام بدهند كه شرط اصلی، پرهیز از شیءوارگی زن ورعایت حدود شرع و علت حضور، انجام تکلیف و وظیفه است. هدف از فعاليتهاي اقتصادي زنان اگرچه بهعنوان يک هدف جزيي و مرحله‌اي ميتواند بالا بردن سطح بهره‌وري مادي و اقتصادي باشد، ليکن همين انگيزه و هدف اقتصادي بايستي در راستاي اهداف سياسي- فرهنگي جامعه و نظام اسلامي در مقولاتي مانند بسط عدالت اجتماعي، رشد و بالندگي، تأمين رفاه عمومي، گسترش فرهنگ و دانش انساني، توسعه اخلاق و معنويت انساني باشد (سیمای زن در کلام امام خمینی، 1374).
3- ديدگاه مقام معظم رهبري در خصوص اشتغال زنان
رهبری در زمينه اشتغال زن معتقدند ما در مورد مساله زن از يك سو و مسئله دانش و تخصص از سوي ديگر و مسئله خدمت به افراد بشر هم از جانب ديگر، به نام اسلام ادعاهايي داريم. ادعاهاي ما در چارچوب اسلام است. ما معتقديم زنان در هر جامعه سالم بشري قادرند و ميبايد فرصت پيدا كنند كه در حد سهم خود تلاش و مسابقه خويش را در پيشرفتهاي علمي و اجتماعي و سازندگي و اداره اين جهان بهعهده بگيرند. از اين جهت ميان زن و مرد هيچ تفاوتي نيست. هدف از آفرينش هر فرد انسانی، رسيدن به كمال بشري و بهره بردن از بيشترين فضايلي كه يك انسان ميتواند به آن فضايل آراسته بشود و فرقي هم بين زن و مرد نيست. زنان در اسلام با حفظ بنیان خانواده میتوانند به همه عناوینی که مردان دست مییابند جز در موارد استثنایی و محدود از جمله قضاوت دست یابند. اسلام از بانوان می‌خواهد تا کوشش کنند بنیان خانواده مستحکم بماند. زنان میتوانند به عنوان سلحشور و مجاهد فی‌سبیلالله به جامعه وارد شوند و تمام این تلاشها مباح و مطلوب است به شرط آن که خانواده به عنوان عنصر اصلی اجتماع متلاشی نشود. اسلام با کار کردن زنان نه تنها موافق است، بلکه تا آنجایی که با شغل اساسی او که مهمترین شغل اوست، یعنی تربیت فرزند و حفظ خانواده، مزاحم نباشد شاید لازم هم میداند. يك کشور نمیتواند از نیروی کار زنان در عرصههای مختلف بینیاز باشد اما این کار باید با کرامت و ارزش معنوی و انسانی زن منافات نداشته باشد، باید زن را تذلیل نکند و زن را وادار به تواضع و خضوع نکند (محمدی صیفار، 1385).
4- ديدگاه شهید مطهری در خصوص اشتغال زنان
شهید مطهری معتقدند فراهم آوردن امکانات لازم و ایجاد زمینه‌ای مطلوب برای اینگونه سازندگی‌ها مستلزم بهوجود آوردن فضایی سالم و عاری از هرگونه مشکلات جدی رفتاری است که در آن انسانها بتوانند با فکری راحت و خلاقیت درخور توجه، سازنده زندگی حال و آینده خود باشند. باتوجه به اینکه یکی از دورکن اصلی خانواده زنان میباشند و نیمی از منابع انسانی جامعه را تشکیل میدهند. بهطور کلی در همه ادوار تاریخی مشارکتهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی داشته‌اند. در صدر اسلام نیز وقتی حکومت اسلامی به مرحله اجرا درآمد، زنان در حوادث اجتماعی و سیاسی نقشآفرینی کردهاند (شرکت در بیعتها، مهاجرت و جنگها) حتی در اسلام است که نخستین بار، زن دارای استقلال اقتصادی میگردد. کار کردن زن در بیرون خانه، بیگمان تأثیرات مثبتی بر شخصیت او دارد. زیرا میتواند او را به خودکفایی اقتصادی برساند که در برابر شرایط سختی که او را به کارهای ناخواسته یا حتی انحراف وادار میسازد، از او حمایت کند و از سوی دیگر، این خودکفایی میتواند به او استقلالی بدهد که او را از تسلیم شدن در برابر فشارهایی که ممکن است دیگران بخواهند بر او وارد کنند، حفظ کند، چراکه هيچ كس، حق تصرف و تملك داراييهاي او را ندارد (همان). ارتباط ملاحظات تجربی و نظری با شاخصها و زیرشاخص‌های اقتصادی و معیشتی زنان
جدول 1- سطح اشتغال زنان در جامعه
زیرشاخص | مبانی نظری |
اهلیت اقتصادی
| اسلام با کار کردن زنان نه تنها موافق است، بلکه تا آنجایی که با شغل اساسی او که مهمترین شغل اوست، یعنی تربیت فرزند و حفظ خانواده، مزاحم نباشد شاید لازم هم میداند. |
میزان تحصیلات و فرصتهای شغلی زنان | زنان داراي حق کار، حق انتخاب شغل و آزادي فعاليت اقتصادي ميباشند. |
سطح اشتغال زنان دربخشهای اقتصادی (کشاورزی، صنعت و خدمات) | زنان آزادی انتخاب کردن، انتخاب شدن، آزادی آموزش، کار و مبادرت به هر نوع فعالیت اقتصادی را دارند. حق رفتن به دانشگاهها و ادارات را دارند. |
سطح اشتغال زنان (دولتی، خصوصی و تعاونی) | در زمینه پزشکی، رعایت حدود الهی ضروری است و برای این منظور، تخصص زنان اهمیت زیادی دارد ... در بخشهایی که اولویت بیشتری دارند، نسبت به تربیت پزشکان زن باید سرمایهگذاریهای لازم انجام شود. |
سازمانهای اقتصادی غیردولتی زنان (NGO) | همه افراد ملت اعم از زن و مرد، یكسان در حمایت قانون قراردارند و از همه حقوق انسانی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی با رعایت موازین اسلام برخوردارند. |
جدول 2- نقش زنان در مدیریت و توسعه اقتصادی
زیرشاخص | مبانی نظری |
نقش زنان در ایجادشغل آزاد (تولید تجارت و خدمات) | در نظام اسلامی زن حق تحصیل، کار و حق مالکیت، حق رأی دادن و گرفتن را دارند. زنان در جامعه اسلامی آزادند وحق رفتن به دانشگاهها و ادارات را دارند. حق انتخاب آزادانه شغل را به اختیار خودشان دارند. |
نقش مدیریتی زنان در ارگانهای دولتی | زنان داراي حق مالکيت، حق مديريت اقتصادي و حضوردر زمينههاي مختلف کشاورزي، صنعتي، تکنولوژيک و اطلاعاتي ميباشند. |
نقش زنان در برنامهریزیهای اقتصادی | یک کشور نمیتواند از نیروی کار زنان درعرصههای مختلف بینیاز باشد اما این کار باید با کرامت و ارزش معنوی و انسانی زن منافات نداشته باشد. |
جدول 3- وضعیت رفاه و تأمین اجتماعی زنان
زیرشاخص | مبانی نظری |
بار تکفل اقتصادی | مسئول و عهده‌دار تأمين بودجه و توان اقتصادي خانواده مرد ميباشد. زن الزامي در تأمين مالي واقتصادي خانواده ندارد و درآمدهاي حاصل از فعاليتهاي اقتصادي‌اش تنهادر ملک وي ميباشد |
پوشش بیمه‌ای زنان | برخورداری زنان از تأمين اجتماعی از نظر بازنشستگی، بيکاری، پيری، از کارافتادگی، بیسرپرستی، در راه ماندگی، حوادث و سوانح و نياز به خدمات بهداشتی و درمانی و مراقبتهای پزشکی به صورت بيمه، پس توجه به وضع قوانین حمایتی برای تأمین آیندة زنان ضروری است. |
جدول 4- اقتصاد خانواده
زیرشاخص | مبانی نظری |
استقلال اقتصادی زن | زنان داراي حق مالکيت، مديريت اقتصادي و حضور در زمينههاي مختلف کشاورزي، صنعتي، تکنولوژيک و اطلاعاتي ميباشند. استقلال اقتصادي زن بدان معني است که در انتخاب فعاليتهاي اقتصادي و بهرهبرداري از دستاوردهاي مادي اين فعاليتها و مالکيت آنها مستقل، آزاد و مختار است. |
تأثیر استقلال مالی زن در رشد و تربیت فرزندان | اسلام با کار کردن زنان نه تنها موافق است، بلكه تا آنجایی که با شغل اساسی او که مهمترین شغل اوست، یعنی تربیت فرزند و حفظ خانواده، مزاحم نباشد شاید لازم هم میداند. |
جدول 5- تناسب اشتغال با ویژگیهای ذاتی، روحی و روانی زن
زیرشاخص | مبانی نظری |
تفاوت جنسیتی در کار | زنان و مردان هركدام باشرایط جسمانی وصفات روحی خود شایستگی انجام كاری را دارند و خواهان شغلی با شرایط متناسب خویش میباشند كه به تنهایی حق كار و تملك دارند. |
ویژگیهای ذاتی و روانی زن
| زنان و مردان هركدام باشرایط جسمانی وصفات روحی خود شایستگی انجام كاری را دارند و خواهان شغلی با شرایط متناسب خویش هستند كه به تنهایی حق كار و تملك دارند. |
جدول 6- تناسب اشتغال با حدود شرعی اسلام
زیرشاخص | مبانی نظری |
رعایت حدود شرعی در کار | محیط کار و شرايط كاري زنان باید از تمام نارواييها و آلودگیهای زمان قبل ازانقلاب پاک شود و به وضع کاری زنان هرچه بهتر رسیدگی شده و موجبات رفاه آنان با اشتغال در کارهای مناسب فراهم آید. |
مدل مفهومی- تحليلي پژوهش
یافتههای پژوهش
وضعيت مشارکت زنان در اقتصاد ايران: سطح، روند و ابعاد آن
درپی تحولات اجتماعی و اقتصادی در کشورهای مختلف در سالهای اخیر، اوضاع اشتغال به شدت متحول شد و نیاز به نیروی کار افزایش یافت. تنوع کارها و نیاز به نیروی کار متناسب با آنها و افزایش مشاغل خدماتی و اداری، برنامهریزان را برآن داشت تا هرچه بیشتر، از وجود زنان در بازارکار استفاده کنند. مشارکت زنان ایرانی در بازار کار، صد سال بعد از حضورهمتایانشان در جوامع صنعتی بوده است و این مشارکت، درطول سه دهه اخیر، با نوسان‌های شدیدی روبهرو شده‌است. شواهد آماری نشان میدهد كه حدود 50 درصد سرمايه انساني كشور زنان هستند و بهكارگيري و استفاده از اين سرمايه، كشور را در دستيابي به اهداف توسعه سرعت مي‌بخشد.
نتایج سرشماری عمومی نفوس مرکز آمار ایران در فاصله سال های 1395-1335 نشان میدهد در یک دوره 60 ساله، جمعیت زنان از 309/9 هزار نفر به 629/34 هزار نفر در سال 1385 و در سرشماری 1395 به 427/39 هزار نفر رسیده و رشدی برابر با 3/4 درصدی را تجربه کرده است. شواهد جمعیت شناختی نشان میدهد میزان مشارکت اقتصادی زنان از 93/12درصد در سرشماري 1355به 16 درصد درسرشماري 1395 افزايش يافته که مبین تغییر و تکامل مشارکت زنان در اقتصاد اسلامی، تغییر هویت فردی و اجتماعی آنان است. تعداد دانشآموختگان در دورههاي آموزش عالي کشور در فاصله سالهای 1395-1385 افزایش یافته است. بهطوری که از 4330 هزار نفر در سال 1385 به 9638 هزار نفر در سال 1395 رسیده است. تعداد زنان دانشآموخته نیز از 1809 هزار نفر در سال 1385 به 4632 هزار نفر در سال 1395 افزایش یافته است.
شواهد آماری نشان میدهد تعداد شاغلین مرد بخش کشاورزي تا سال 1390 روند کاهشی داشته است و بعد از آن با شیب بسیار ملایم روند افزایشی پیدا کرده است. اشتغال زنان در بخشهای سه‌گانه افزایش یافته، بهویژه در بخش کشاورزی طی برنامه اول تا سوم از 65/26 درصد به 5/32 درصد و در سال 1394 به 2/62 درصد رسیده که حاکی از افزایش اشتغال زنان در بخش کشاورزی نسبت به بقیه بخشها است. افزایش جمعیت زنان شاغل در بخش کشاورزي در سال هاي 1394 و 1395 را میتوان حاصل رشد بخش کشاورزي دانست تعداد مطلق شاغلان زن در طي سرشماریهای 1345 تا 1395 روند افزايشي داشته و از 910 هزارنفر در سرشماری 1345 به 2781 هزار نفر در سرشماری 1385 و در سرشماری 1395 به 4420 هزارنفر رسیده است. نسبت شاغلان 10 ساله و بیشتر بر حسب گروه شغلی مدیران، قانونگذاران و مقامات عالی‌رتبه برای زنان از 8/12 درصد در سال 1375 به 4/15 درصد درسال 1385 افزایش یافته و این شاخص در سرشماری سال 1390 به حدود 17 درصد رسیده است.
توزیع تعداد سازمانهاي مردم نهاد زنان و خانواده طی20 سال اخیر (1395-1375) از رشد چشمگیري برخوردار بـوده اسـت. درسال 1375 تعداد 55 سازمان مردم نهاد فعال و مرتبط با معاونت امور زنان و خانواده بودند درحالی که این تعداد تا پایـان سـال 1395 به 2670 سازمان مردم نهاد زنان و خانواده افزایش یافته و به عبارت دیگر تعداد سازمانهاي یاد شده طی 20 سال پیش 48 برابـر شـده است (معاونت امور زنان و خانواده، 1396)
باید عنایت داشت به رغم مشارکت اقتصادي پایین زنان در مقایسه با مردان در کشور، زنان ایرانی درعرصه تجارت طی دو دهه اخیر به موفقیتهاي زیادي دست یافتهاند و با عضویت در بسیاري از اتاقهاي بازرگانی به سوي مشارکت و حضور در بازارهاي مهم سطح ملی، منطقهاي و جهانی حضور آنان در بسیاري نقش مؤثری دارند. بهطوری که سهم نسبی حضور زنان از 1/9 درصد در سال 1375 به 4/16 درصد در سال 1385 و سپس با روند کاهشی به 1/14 درصد در سال 1390 رسیده است (همان).
شواهد آماری از روند فزاینده تعداد و نسبت زنان سرپرست خانوار در دهه اخیر در کشور حکایت دارد. براساس نتایج سرشماری سال1390 مزکز آمار ایران، تعداد خانوارهای با سرپرستی زن، بیش از 2563 هزار خانوار میباشد. در واقع سهم نسبی زنان از سرپرستی خانوارها درسال 1390، 1/12 درصد بوده است که رشد قابل ملاحظه ای را نسبت به سایر دورههای متناظر در سرشماریهای قبلی کشور نشان میدهد. شواهد آماری نشان میدهد که سهم زنان از جامعه تحت پوشش سازمان تأمین اجتماعی، رو به افزایش است و درصد زنان بیمه شده از 12 درصد در سال 85 به 19 درصد در سال 95 رسیده است (سازمان تأمین اجتماعی، 1397)
خلاصه مدل SWOT
در پاسخ یه وضعیت پارادوکسی اشتغال زنان در کشور اسلامی و نیاز به آسیبشناسی آن، از مدل برنامهریزی استراتژیک استفاده کردیم و تلاش شد بر پایه مبانی نظری به بررسی نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهديد وضعیت اقتصادي و معيشتي زنان مشهود پرداخته شود که نتایج آن در ماتریس SWOT آمده است. این نتایج در کمیته علمی طرح، مورد تأیید اعضاء قرار گرفته بود.
جدول7- بررسي نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهديد وضعیت اقتصادي و معيشتي زنان
حوزه: اقتصادي و معيشتي زنان شاخص: سطح اشتغال زنان در جامعه | |||||||||||
نقاط ضعف (W) | نقاط قوت (S) | محیط داخلی | |||||||||
سطح دستمزد پایینتر نسبت به مردان | افزايش نرخ مشاركت اقتصادي زنان | ||||||||||
میزان بیكاری زنان در تمامی سطوح تحصیلی بیشتر از مردان | افزایش تعداد فارغ التحصیلان زن در دورههاي آموزش عالي | ||||||||||
نقص نظام آماری | افزایش اشتغال زنان در بخش کشاورزی | ||||||||||
| افزایش کارکنان فامیلی بدون مزد | ||||||||||
| افزایش اشتغل زنان دربخش خصوصی و سازمانهاي غيردولتي | ||||||||||
| برخورداري از حق انتخاب شغل | ||||||||||
| همکاري زنان بامردان درصحنه‌هاي‌اقتصادی در راستاي پيادهسازي آرمانهاي اسلامي | ||||||||||
تهدیدات (T) | فرصتها (O) | محیط خارجی | |||||||||
آسیبپذیری بیشتر زنان در مواجهه با رکود اقتصادی | رفع محدودیتهای اجتماعی و فرهنگی برای اشتغال زنان | ||||||||||
ازبین بردن تقسیمبندی مشاغل مردانه و زنانه | بالا بردن سطح عمومی فرهنگ برای افزایش مشارکت زنان در جامعه | ||||||||||
| ارتقاء سطح آموزش مهارتها و تخصص زنان | ||||||||||
| افزایش امکانات و تسهیلات لازم برای زنان شاغل | ||||||||||
| توانمندسازی زنان و افزایش توان اقتصادی آنان | ||||||||||
حوزه: اقتصادي و معيشتي زنان شاخص: نقش زنان در مدیریت و توسعه اقتصادی | |||||||||||
نقاط ضعف (W) | نقاط قوت (S) | محیط داخلی | |||||||||
نقص نظام آماری از تعداد زنان مولد در بخشهای تولید، تجارت و خدمات | افزایش میزان فعالیت زنان در بخشهای مدیریتی نسبت به دهههای گذشته | ||||||||||
مسئولیتها و محدودیتهای خانوادگی |
| ||||||||||
تجربه کمتر زنان نسبت به مردان در این عرصه |
| ||||||||||
ضعف بازرگاني و فروش محصولات توليدي زنان |
| ||||||||||
نابرابری جنسیتی در عرصه مدیریتی به نفع مردان |
| ||||||||||
تهدیدات (T) | فرصتها (O) | محیط خارجی | |||||||||
كمرنگ بودن حضور زنان در پستهاي تصميمگيري و مديريت عالي | فراهم کردن زمینههای خودباوری در زنان و آگاه کردن آنها نسبت به قابلیتها و توانایشان | ||||||||||
كمبود آگاهي زنان از اقتصاد نوين و بازارهاي جهاني و گسترش زمينههاي كسب و كار | ازمیان برداشتن الگوی جنسیتی حاکم درکتب درسی و برنامههای آموزشی نسبت به نقش زن و مرد | ||||||||||
| انجام پژوهشهای علمی در باب مسائل زنان به ویژه در مباحث مدیریتی و نقش آنان در توسعه کشور | ||||||||||
| برگزاری سمینارها برای آشنا شدن مدیران، سیاستگذاران و تصمیمگیران با فواید حضور مؤثر زنان در رده‌های بالای تصميمگيري | ||||||||||
حوزه: اقتصادي و معيشتي زنان شاخص: وضعیت رفاه و تأمین اجتماعی زنان | |||||||||||
نقاط ضعف (W) | نقاط قوت (S) | محیط داخلی | |||||||||
نقص آمار دقیق از تعداد زنان سرپرست خانوار | افزایش زنان سرپرست خانوار طی سالهای 95- 75 | ||||||||||
نداشتن بیمه بیکاری | بالاتر بودن نرخ مشاركت زنان سرپرست خانوار | ||||||||||
كمبود نقدينگي زنان | روند افزايشی بیمه شدگان تحت پوشش تامین اجتماعی | ||||||||||
تهدیدات (T) | فرصتها (O) | محیط خارجی | |||||||||
افزايش آسيبها به لحاظ عدم آمادگي و پذيرش جامعه از بعد امنيت اجتماعي براي زنان | بررسی وضعيت كمی و كيفی زنان سرپرست خانوار و جايگاه آنان در جامعه | ||||||||||
| پررنگتر شدن فعاليتهاي ارگانهاي کميته امداد امام خميني6، بهزيستي و وزارت کار و امور اجتماعي
| ||||||||||
| توجه مسئولان به افزایش سلامت و تأمین اجتماعی زنان
| ||||||||||
| کارآفريني و مهارت‌آموزي زنان سرپرست خانوار اجرای طرح بیمه زنان و توانمندسازی آنان | ||||||||||
حوزه: اقتصادي و معيشتي زنان شاخص: اقتصاد خانواده | |||||||||||
| |||||||||||
نقاط ضعف (W) | نقاط قوت (S) | محیط داخلی | |||||||||
پايين بودن حقوق در مقايسه با نوع كار و ناعادلانه بودن توزيع پاداشها و مزايا | روند افزایشی تعداد شاغلان زن طی پنج دهه اخير | ||||||||||
نقص نظام آماری
| بهتر شدن وضعيت اقتصادي خانواده، عزت نفس زنان و فرزندان بيشتر و افزايش سلامت خانواده | ||||||||||
| قوانين ناظر برخانواده ازجمله مورد 1117 (منع كار زن در صورت عدم رضايت شوهر) | ||||||||||
تهدیدات (T) | فرصتها (O) | محیط خارجی | |||||||||
تشديد ضعف استقلال مالي زنان و دسترسي نابرابر به منابع | تسهیل اشتغال زنان درجامعه و رفع محدود یتهای اجتماعی و فرهنگی درمورد اشتغال زنان | ||||||||||
| تقويت خانواده و جايگاه زن درآن درعرصههاي اجتماعي | ||||||||||
| از بین بردن طرز تلقي و نگرش نادرست جامعه نسبت به شايستگي زنان در مشاغل مختلف | ||||||||||
| اصلاح نگرش در مورد تقسيم كار در درون خانواده و نهادينه نشدن يك الگوي مناسب با شرايط زندگي امروز | ||||||||||
حوزه: اقتصادي و معيشتي زنان شاخص: تناسب اشتغال با ویژگیهای ذاتی، روحی و روانی زن | |||||||||||
نقاط ضعف (W) | نقاط قوت (S) | ||||||||||
محدوديت‌هاي آموزش در نظام آموزش عالي براي زنان مانند انحصار برخي رشته‌ها براي مردان | افزایش شاغلان زن درگروههای عمده شغلی، متخصصان و صنعتگران وكاركنان مشاغل مربوط | ||||||||||
عدم سرمايهگذاري و اختصاص اعتبار جهت آموزش و جذب زنان شايسته در مشاغل تخصصي و كليدي |
| ||||||||||
پايين بودن حقوق در مقايسه با نوع كار و ناعادلانه بودن توزيع پاداشها و مزايا |
| ||||||||||
نقص نظام آماری |
| ||||||||||
تهدیدات (T) | فرصتها (O) | محیط خارجی | |||||||||
| ممنوعیت اعمال هرگونه نابرابری و تبعیض در امر اشتغال یا ارتقای مرتبه شغلی | ||||||||||
| لغو کلیة محدودیتهای قانونی در مورد کار زنان در رشته‌ها و عرصههای مختلف | ||||||||||
| رفع نابرابری درسطح حقوق پایه و مزایای شغلی کلیه رشته‌ها برمعیارهای عینی یکسان مستقل ازجنسیت کارکنند | ||||||||||
حوزه: اقتصادي و معيشتي زنان شاخص: تناسب اشتغال با حدود شرعی اسلام | |||||||||||
نقاط ضعف (W) | نقاط قوت (S) | محیط داخلی | |||||||||
نقص نظام آماری در زمينه ميزان و نحوه رعايت حدود شرعي | رعایت بیشتر شئونات اسلامی بعد از انقلاب اسلامی در محیطهای کار | ||||||||||
تهدیدات (T) | فرصتها (O) | محیط خارجی | |||||||||
| پررنگتركردن نقش انجمن‌ها و نهادهاي مذهبي در بخشهاي دولتي | ||||||||||
تخمین وضعیت اشتغال زنان بر اساس پیشبینی جمعیتی
طبق پیشبینی و برآوردهای به عمل آمده در سالهای 1385، 1395 و1400، درصد جمعیت فعال کشور با افزایش همراه بوده و به ترتیب برابر 4/43، 1/44 و 45 درصد خواهد شد. تعداد جمعیت فعال طبق نسبتهای درنظر گرفته شده در هر یک از سالهای فوق، برابر 9/23، 6/28 و 2/31 میلیون نفر خواهد شد. باتوجه به ارقام فوق، بين میزان فعالیت مردان و زنان، تفاوت چشمگیر وجود دارد، به طوریکه این رقم در سال 1375 برابر 3/60 درصد برای مردان و 9/8 درصد برای زنان بوده که این مقدار برای مردان درسال 1400 به 9/23 میلیون نفر و برای زنان به 3/7 میلیون نفر خواهد رسید. براساس فرضهای فوق، در هریک از دوره‌ها باید سالانه 660، 490 و460 هزار شغل جدیدایجاد شود. که باز هم حدود 9 درصداز جمعیت فعال بیکارخواهند بود (کاظمی پور، 1385 و مطیع حقشناس، 1392).
نتیجهگیری و پیشنهادات سیاستی
اگر بخواهیم تحلیل استنباطی از مبانی مکتبی در حوزه اقتصاد و معیشت زنان داشته باشیم میبینیم دین اسلام با اینکه اصل استقلال اقتصادی را برای زنان قائل شده، یعنی زنان هم مالك كار و تولید خود بوده و هم هیچگونه مسئولیتی در برابر اقتصاد خانواده ندارند و حتی میتوانند در مقابل كار و خدمتی كه درخانه انجام میدهند از همسر تقاضای مزد و حقوق كنند كه پرداخت آن هم بر مرد واجب است، اما در شرایط واگذاری كار به زنان در اسلام، مصلحت جامعه، خانواده وشرایط و مسائل فردی را هم مدنظر داشته،که این محدودیت‌هایی را برای کار زنان بوجود میآورد. به این منظور نیاز به ترسیم وضع مطلوب برای مشارکت اقتصادی زنان درکشور حس شدکه نتایج زیر نشان میدهد.
با توجه به آراء امام خمینی، انگيزه و هدف فعاليتهاي اقتصادي زنان بايستي درراستاي اهداف سياسي- فرهنگي جامعه و نظام اسلامي باشد. باید تلاش فراوان در عرصه مشارکت فعالتر و هرچه بهتر و بیشتر زنان بکنند. با توجه به مبانی ارزشی جامعه اسلامی زنان درجامعه اسلامی آزادند وحق رفتن به دانشگاه ها و ادارات را دارند. پس توجه کافی مسئولان به ارتقاء سطح آموزش مهارتها و تخصص بهویژه برای زنان، افزايش ورود دانش آموختگان دوره كارشناسي به دورههاي تحصيلات تكميلي تا 20درصد تا پايان برنامه پنجم توسعه را میطلبد. با توجه به دیدگاه امام، زنان حق دخالت سياسي در تمامي شئون نظام اسلامي، عهده‌دار شدن پستهای مدیریتی مناسب با مقام انساني خود را دارند. افزايش ساختارهاي سرمايهگذاري در فرصتهاي اشتغال‌زا و افزايش باورهاي عمومي نسبت به شايستگي آنان ضروري مي نمايد. با توجه به نظر اسلام، زنان هم مالك كار و تولید خود بوده و هیچگونه مسئولیتی در برابر اقتصاد خانواده ندارند و حتی میتوانند در مقابل كار و خدمتی كه درخانه انجام میدهند از همسر تقاضای مزد و حقوق كنند كه پرداخت آن هم بر مرد واجب است. پس افزایش توان اقتصادی زنان و محاسبة ارزش کار خانگی زنان درراستاي نیل به اهداف توسعه 1404 ضروری است.
به نظر شهيد مطهری اشتغال زن میتواند او را به خودکفایی اقتصادی برساند و این خودکفایی زن را از تسلیم شدن در برابر فشارهای ممکنه حفظ کند، اما وقتی زن سرپرست خانوار بدون کار باشد، در این صورت توجه و حمایت ويژه از سوی ارگانهاي کميته امداد امام خميني6، بهزيستي، وزارت کار و امور اجتماعي و مسئولین جامعه جهت ارتقاء سطحر فاه زندگی افراد بهویژه زنان سرپرست خانوار احساس میشود. برخورداری زنان از تأمين اجتماعی از نظربازنشستگی، بيکاری، پيری، از کار افتادگی، بیسرپرستی، در راهماندگی، حوادث و سوانح و نياز به خدمات بهداشتی و درمانی و مراقبتهای پزشکی به صورت بيمه ميباشد .با توجه به نظر اسلام و آراء امام زنان باید در انتخاب فعاليتهاي اقتصادي و بهرهبرداري از دستاوردهاي مادي اين فعاليتها و مالکيت آنها مستقل، آزاد و مختار باشند. اشتغال زنان و مادران در خارج از خانه باید در راستای قداست و استواری خانواده و تربیت فرزند درجامعه صورت پذیرد. اين مهم ميتواند موجبات بهبود روابط اجتماعي و توسعه ديدگاههاي آنان نسبت به حقوق خود و خانواده شود. با توجه به نظر مقام معظم رهبری زنان در جامعه باید مسئولیتها و مشاغلی انجام وظیفه نمایند که با صفات و ویژگیهای ذاتی آنان متعارض نباشد و اسلام در کنار آن کار علمی و تلاش اقتصادی و سیاسی و اجتماعی را در صورت فرصت و فراغت زن منع نمیکند. پس رفع سیاستهای جنسیتی برای دستیابی‌زنان به فرصتهای برابر آموزشی ضروری به نظر میرسد.
باتوجه به نظر مقام معظم رهبری در واگذاري كار باید طبیعت و فطرت زن و طبیعت و فطرت مرد، مسئولیتها و مشاغل اختصاصی زن، مسئولیتها و مشاغل اختصاصی مرد و آنچه میتواند مشترک بین اینها باشد، انجام بگیرد و از روی انفعال و تقلید نباشد. پس با رعایت نیاز جامعه به مشاغل گوناگون برای همه افراد امكان اشتغال به كار و شرایط مساوی برای احراز مشاغل ایجاد شود. با-توجه با نظر امام فراهم آوردن شغل برای زن، شغل صحیح هیچ مانعی ندارد اما بعضی مواقع مشكلات و عواقب كار زن بهعنوان مانعی برای جلوگیری از رشد و تعالی او و تربیت صحیح اطفال محسوب ميشود. بنابراين افزایش رعایت اصول و موازين شرعي درسطح جامعه و محیطهای کار بویژه در بخشهای دولتی و خصوصی، جهت رفاه و اشتغال زنان در کارهای مناسب را میطلبد. افزایش تعداد فارغ التحصیلان زن در دورههاي آموزش عالي، افزایش اشتغال زنان در بخشهای مختلف اقتصادی و افزایش میزان فعالیت زنان در بخشهای مدیریتی نسبت به دهههای گذشته حکایت از رشد قابل توجهی دارد.
با این وجود، عدم فرصت و امکانات برابر با مردان در یافتن شغل، سطح دستمزد پایینتر نسبت به مردان و میزان بیكاری زنان بهویژه در سطوح آموزش عالی، وجود برخی محدودیتهای اجتماعی و فرهنگی برای اشتغال زنان، طرز تلقي و نگرش نادرست جامعه نسبت به شايستگي زنان در مشاغل مختلف، گسترش نابرابری جنسیتی در دسترسي به منابع و و به دنبال آن افزايش آسيبها به لحاظ عدم آمادگي و پذيرش جامعه از بعد امنيت اجتماعي براي زنان در عرصه فعالیت اقتصادی و نیز همسو نبودن تصمیم‌گیری و سیاستهای اقتصادی و اجتماعی دولت‌ها، ناکافی بودن این نوع سیاست‌ها و خلاء تحقیقات جامع در این زمینه، از مهمترین دغدغهها و چالشهای اساسی اشتغال زنان در کشور اسلامی ایران است.
پيشنهادات سیاستی
بنابراین انجام اصلاحات لازم برای تسهیل شرایط ورود زنان به بازار کار و از میان برداشتن موانع توسعهاي (موانع اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي) و موانع غير توسعهاي (ويژگيهاي شخصيتي و فيزيولوژي زنان) ضروری بوده چرا که توسعه پایدار درکشورهای اسلامی بدون مشارکت گسترده زنان محقق نمیشود. بر این اساس، استراتژیهای بهبود وضعيت اقتصادی و معیشتی زنان ایران در افق 1404 ارائه میشود (جدول شماره 8).
جدول8- استراتژیهای بهبود وضعيت اقتصادی و معیشتی زنان ایران در افق 1404
شاخص | کلان استراتژیها | استراتژیها |
|
سطح اشتغال زنان
| افزایش حداكثر توان اقتصادی زنان در عرصههای مختلف در سطح ملي | - شناسایی و تقویت زیرساخت‌های اقتصادی متناسب برای حضور زنان در جامعه - افزایش نقش و مشارکت زنان در سازمانهای دولتي و غیردولتی |
نقش زنان در مدیریت و توسعه اقتصادی
| بازآفرینی نقش اقتصادی و مدیریتی زن در خانواده و جامعه در راستاي اهداف تعالی و پیشرفت | - شناسایی رویه‌های حمايتی از زنان جهت ارتقاء آنان در سطوح مديريتى - بازشناسي رويههاي حمايتي دولت از زنان با تأكيد بر اصل شايسته سالاري |
رفاه و تأمین اجتماعی زنان
| شناخت رویه‌های حمایتی از زنان و ارتقای سطح پوشش بیمه آنان در حوزه رفاه و تامین اجتماعی در سطح ملي | - شناسايي عوامل موثر بر فرآيند اشتغال و كارآفريني زنان و تقویت و حمایت آنها - افزايش امنيت اقتصادی – اجتماعی زنان |
اقتصاد خانواده
| بازشناسي فرصتهای شغلی براي زنان و نقش زن درعرصههاي اقتصادی و اجتماعی در راستاي تقويت نهاد خانواده | - ايجاد زمينههاي خودباوري درزنان وآگاهي بخشي آنها از قابليتهاي فردي آنها - افزايش قابليت‌ها و مهارتهاي زنان متناسب با نيازهاي جامعه با رعايت عدالت جنسیتی |
تناسب اشتغال با ویژگیهای ذاتی،روحی و روانی زن | ارتقاء سطح توان اقتصادی و معيشتي زنان با توجه به خصوصيات ذاتي، روحي و رواني | - ارتقاي كيفيت و موقعيت زنان در عرصه‌هاي مختلف اجتماعي - بازنگري سياستهاي جنسيتي به نفع زنان دركسب موقعيتهاي اجتماعي |
تناسب اشتغال با حدود شرعی اسلام | ايجاد امنيت كامل براي اشتغال زنان در محيطهاي كاري | - ايجاد تدابير قانوني و حمايتي از زنان در محيطهاي كاري - افزايش نظارت و كنترل دولت بر محيطهاي كاري |
منابع
1. ايراننژاد پاريزي، مهدی و پرویز ساسان گهر، (1375)، سازمان و مديريت: از تئوري تا عمل، چاپ سوم. تهران: مؤسسه بانكداري ايران، بانك مركزي جمهوري اسلامي ايران؛
2. الوانی، مهدی و مژگان ضرغامیفرد، (1380)، نقش زنان در توسعه، تدبیر، شماره 113؛
3. بانکیپورفرد، امیرحسین، (1381)، آیینه زن: مجموعه موضوعی سخنان مقام معظم رهبری، قم، کتاب طه؛
4. بحرینی، محمد جواد و ساجده العبدالخاني، (1394)، جايگاه اشتغال زنان از نظر اسلام، پژوهشنامه اسلامي زنان و خانواده، دوره 2، شماره 5؛
5. برايسون، (جان.ام)، (1369)، فرآيند برنامه‌ريزي استراتژيك براي سازمانهاي دولتي و غيرانتقاعي، مترجم: عباس منوريان. جلد 10. تهران: مركز آموزش مديريت دولتي؛
6. بيلو، پاتریک و همكاران، (1376)، راهنماي اجرايي برنامه‌ريزي استراتژيك، مترجم: منصور شريفي كلويي. تهران: دفتر مطالعات و برنامه‌ريزي شهر تهران؛
7. خمینی، روح اللّه (1374)، سیمای زن در کلام امام خمینی. تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛
8. خمینی، روح اللّه (1363)، کلام امام. تهران، امیرکبیر؛
9. خمینی، روح اللّه (1378)، صحیفه امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران؛
10. زراءنـژاد، منصور و امیر حسین منتظـر حجـت، (1384)، نگـاهی بـه مشـارکت اقتصـادی زنـان در ایـران
11. سازمان تأمین اجتماعی (1397)، آمار زنان تحت پوشش بیمه سازمان تأمین اجتماعی، تهران؛
12. سلیمانی، منصوره، (1390)، اسلام و اشتغال زنان، پژوهشنامه اسلامی زنان و خانواده پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، انتشارات طهورا، سال چهارم، شماره 8؛
13. سرمد، زهره و همکاران، (1378)، روشهاي تحقيق در علوم رفتاري، تهران: انتشارات آگاه. چاپ دوم؛
14. کاظمیپور، شهلا، (1385)، تحولات اخیر و آینده وضعیت اشتغال و بیکاری در ایران با تأکید بر وضعیت اشتغال زنان، نامه انجمن جمعیتشناسی ایران، شماره 1؛
15. کمایی، مینا، (1387)، تکامل کمی و کیفی مشارکت زنان در اقتصاد ایران، سرمايه، شماره 818؛
16. کریمی، زهرا، (1381)، سهم زنان در بازارکار ایران، اطلاعات سیاسی - اقتصادی، سال شانزدهم، شماره180-179، صفحات219-208؛
17. کولایی، الهه و محمد حسین حافظیان، (1385)، نقش زنان در توسعه کشورهای اسلامی، پژوهش زنان، دوره 4، شماره 1و 2؛
18. مرکز آمار ایران، (95-1335)، سرشماری عمومی نفوس و مسکن، تهران، انتشارات مرکز آمار ایران؛
19. محمدی صیفار، مهدی، (1385)، مشارکت اجتماعی زنان از نظر حضرت امام خمینی6، پگاه حوزه، شماره 182؛
20. مطیع حقشناس، نادر (1392)، تأثیر تحولات ساختار جمعیتی بر عرضه نیروی انسانی و وضع فعالیت اقتصادی در ایران و آینده‌نگری آن تا افق 404، فصلنامه مطالعات جمعیتی، شماره 2، صص 89-116.
21. میرزایی، محمد و نادر مطیع حقشناس (1397)، عوامل مؤثر بر تمایل به تغییر شغلی دانشآموختگان آموزش عالی در ایران با تأکید بر ساختار سنی جمعیت، 94-1384، نامه انجمن جمعیتشناسی ایران، شماره 24، صص 107-69.
22. مصطفوی، فریده، و فاطمه جعفری، (1393)، زن از منظر اسلام، قم، موسسه بوستان کتاب، صص 114-113.
23. معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری، (1396)، معاونت بررسیهای راهبردی، گزارش وضعیت زنان و خانواده در آیینه آمار طی سالهاي 95-1390، تهران.
24. نوروزي، لادن، (1383 )، تفاوتهاي جنسيتي در ساختار شغلي، پژوهش زنان، دوره 2، شماره 1.
Recognition of the religious approach in the field of women's employment in Iran: challenges, opportunities and Policy options
Nader Motie Haghshenas*
Ph.D in Demography, Assistant Professor at Institute of Population Studies at NPSCMI
Abstract
Women's employment has always been discussed in various dimensions. The creation of paradox in the field of women's employment has raised questions among thinkers in the economic, social, moral, and religious spheres. The argument of this article is to see what is Islam's approach to women's employment? What are the obstacles and challenges facing the issue of women's employment in an Islamic society? This research has tried to analyze the economic and living conditions of women by documenting the systematic and exploratory study by reviewing the systematic studies conducted in this field and the theoretical considerations taken from the Islamic point of view, emphasizing its adaptation to the original religious teachings in Islamic Iran. Pay attention to the main purpose. The findings show that although Islam has given women the principle of economic independence, women are both the owners of their labor and production and have no responsibility for the family's economy, but in the context of handing over labor to women in Islam, the interests of society, the family It also takes into account individual circumstances and issues, which create limitations for women's work. Certificates of cognitive population show that women's economic participation has increased from 12.93 percent in the 1976 census to 16 percent in the 2016 census, indicating a change in the participation of women in the Islamic economy, a change in their personal and social identities. An increase in the number of female graduates, women’s employment in different economic sectors and increase in women's activity in management sectors compared to previous decades indicate a significant growth. However, the lack of equal opportunities in favor to men to find jobs, lower wages than men and the unemployment rate of women, especially in higher education, the existence of some social and cultural restrictions on women's employment, attitudes and misconceptions. Compared to the competence of women in various jobs, the expansion of gender inequality in access to resources and the consequent increase in harm due to the lack of readiness and recognition of society are the main concern and challenge of women's employment in the Islamic Republic of Iran.
Keywords: Islam, Women's Employment, Opportunities and Policy Options
[1] . اين مقاله برگرفته شده از بخشی از طرح تدوین کارنامه زنان پس از پیروزی انقلاب اسلامی است كه توسط نویسنده مقاله به عنوان مدیر بخش اقتصادی طرح با حمايت مرکز امور زنان و خانواده در سال 89 انجام شده بود.
