شناسایی پیشران‌های مؤثر بر تاب‌آوری شهرهای مرزی (مطالعه موردی: شهر آبادان)
الموضوعات :محمدعلی فیروزی 1 , مصطفی محمدی ده‌چشمه 2 , فتح‌الله شمسایی زفرقندی 3 , جعفر سعیدی 4
1 - هیات علمی دانشگاه شهید چمران اهواز
2 - دانشگاه شهید چمران اهواز
3 - دانشگاه امام حسین، تهران
4 -
الکلمات المفتاحية: شهرهای مرزی, تاب‌آوری شهری, مخاطرات, تحلیل اثرات متقابل, شهر آبادان,
ملخص المقالة :
شهرهای مرزی به علت موقعیت خاص و حاشیه‌ای در معرض انواع فشارها و شوک‌های موجود و آتی وابسته به چالش‌های اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی، امنیتی و سیاسی قرار دارند. یکی از راهبردهای مهم در سطح جهانی در پاسخ‌گویی به این چالش‌ها، راهبرد افزایش تاب‌آوری جوامع است. رویکرد تاب‌آوری با بهبود سطح سازگاری و در نتیجه کاهش سطح آسیب‌پذیری در شهرهای مرزی تهدیدات ناشی از مخاطرات طبیعی و بحران‌های انسانی را کاهش داده و مدیریت پایدار این نواحی را بهبود می‌بخشد. در این پژوهش پیشران‌های مؤثر بر تاب‌آوری شهر مرزی آبادان شناسایی و تحلیل شده است. برای شناسایی پیشران‌های تأثیرگذار در این پژوهش، در گام اول؛ بر اساس مطالعات موجود، مرور متون (كتب، مقالات، اسناد، طرح‌ها)، فهرستی از پیشران‌های مؤثر در تاب‌آوری شهری استخراج گردید. در گام دوم؛ به‌منظور درک نیروهای خارجی (پیشران‌های کلیدی) با استفاده از مصاحبه و پرسشنامه باز (تکنیک دلفی محقق‌ساخته) از خبرگان دانشگاهی و مدیران شهری خواسته شد تا «پیشران‌های کلیدی در تاب‌آوری شهرهای مرزی آبادان را در پنج بخش مطالعاتی شامل بخش‌های (اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی، نهادی – سازمانی و کالبدی-زیرساختی) معرفی نمایند. پس از احصاء پیشران‌های کلیدی تاب‌آوری، از روش تحلیل اثرات متقابل(ساختاری) و نرم‌افزار میک‌مک برای بررسی میزان، چگونگی تأثیرگذاری و شناسایی مؤثرترین پیشران‌ها در تاب‌آوری شهر آبادان استفاده گردید.
1. پورطاهري، مهدي و فیروزنیا، قدیر (1395). درس‌نامه برنامه‌ریزی روستایی در نواحى مرزي و ویژه، شناسایی ظرفیت‌های توسعه روستاهاي مرزي ایران، دانشگاه پیام نور.
2. حسینیون، سولماز (1392). تاب‌آوری شهری تعاریف، کاربردها و ظرفیت‌های تاب‌آوری، فصلنامه بن، شماره 99-98.
3. داوری‌نژاد مقدم، مسعود و مبهوت، محمدرضا (1389). پدافند غیرعامل و نقش آن در کاهش آسیب‌پذیری و افزایش ایمنی ساختمان‌ها و تأسیسات شهری، دومین همایش ملی ایمنی ساختمان.
4. رحمانی فضلی، عبدالرضا و سعیدی، عباس (1394). پیوستگی توسعه و امنیت مناطق مرزی، جستاری در مفهوم‌شناسی، جغرافیا (فصلنامه انجمن جغرافیای ایران)، سال سیزدهم، شماره ۴۷.
5. رفيعيان، مجتبي و همکاران (1390). تبيين مفهومي تاب‌آوری و شاخص‌‌سازي آن در مديريت سوانح اجتماع‌محور (CBDM)، برنامه‌ریزی و آمايش فضا (مدرس علوم انساني)، دوره 15، شماره 4.
6. رمضان‌زاده لسبویی، مهدی و بدری، سیدعلی (۱۳۹۳). تبیین ساختارهای اجتماعی - اقتصادی تاب‌آوری جوامع محلی در برابر بلایای طبیعی با تأکید بر سیلاب، مطالعه موردی: حوضه‌های گردشگری چشمه کیله تنکابن و سردآبرود کلاردشت، جغرافیا (فصلنامه انجمن جغرافیای ایران)، سال دوازدهم، شماره 40.
7. رهنما، محمدرحیم و توانگر، معصومه (1389). نقش شهرهای مرزی در فرآیند جهانی‌شدن و توسعه منطقه‌ای ایران، مطالعه موردی: شهرهای مزی استان خراسان وضوی، فصلنامه ژئوپلیتیک، شماره 3، صص 185-152.
8. زیاری، کرامت و همکاران (1391). اولویت‌بخشی به ایمن‌سازی بافت فرسوده‌ی کلان‌شهر کرج با استفاده از مدل ارزیابی چند معیاری، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شماره 79.
9. سازمان مسکن و شهرسازی استان خوزستان (1386). طرح جامع شهر آبادان، گزارش مطالعات وضع موجود، مهندسین مشاور طرح و آمایش.
10. سالنامه آماری اروند (1396). سازمان منطقه آزاد اروند (آبادان - خرمشهر).
11. سعیدی، جعفر (1399). تدوین سناریوهای تاب‌آوری شهرهای مرزی استان خوزستان با رویکرد دفاع غیر عامل «مطالعه موردی: شهرهای آبادان و خرمشهر»، رساله دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه شهید چمران اهواز.
12. صالحی، اسماعیل و همکاران (1390). بررسي ميزان تاب‌آوری محيطي با استفاده از مدل شبکه عليت، فصلنامه محیط‌شناسی، شماره 15.
13. عندلیب، علیرضا (1382). مهندسی جنگ در دفاع مقدس و درس‌هايي براي آمايش دفاعي مناطق مرزي كشور، فصلنامه مطالعات دفاعي و امنيتي، شماره 35.
14. غیاثوند، ابوالفضل و عبدالشاه، فاطمه (1394). شاخص‌های تاب‌آوری اقتصادی، فصلنامه روند، شماره 71.
15. فرزاد بهتاش، محمدرضا و همکاران (1392). ارزیابی و تحلیل ابعاد و مؤلفه‌های تاب‌آوری کلان‌شهر تبریز، نشریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، دوره 18، شماره 3.
16. فلاحی، علیرضا و جلالی، تارا (1392). بازسازی تاب‌آور از دیدگاه طراحی شهری، پس از زلزله 1382 بم، نشریه هنرهای زیبا، دوره 18، شماره 3.
17. کاظمی، نسرین (1398). تدوین سناریوهاي تاب‌آوري در برابر زلزله بر مبناي پیوندهاي روستایی - شهري (مطالعه موردي: شهرستان‌هاي شمیرانات، دماوند و فیروزکوه)، فصلنامه مسکن و محیط روستا، شماره 166.
18. لك، آزاده (1392). طراحي شهري تاب‌آور، نشریه صفه، شماره 60.
19. محمدی ده‌چشمه، مصطفی (1392). ایمنی و پدافند غیر عامل شهری، انتشارات دانشگاه شهید چمران اهواز.
20. محمدی ده‌چشمه، مصطفی و سعیدی، جعفر (1399). پدافند غیر عامل در شهرهای مرزی، انتشارات دانشگاه شهید چمران اهواز.
21. مرکز آمار ایران (1395). نتایج سرشماري عمومی نفوس و مسکن.
22. ملکی، سعید و همکاران (1396). ارزیابی طیف تاب‌آوری اجتماع‌های شهری در برابر بحران زلزله بر اساس سناریوهای شدت مختلف و استفاده از نمایه COPRAS (نمونة موردی شهر ایلام)، فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، سال هشتم، شماره 31.
23. نسترن، میهن و همکاران (1394). تحلیل عوامل مؤثر بر تمرکز اشتغال غیررسمی در شهر مرزی بانه، فصلنامه مطالعات شهری، شماره 14.
24. Adrot, A., Fiedrich, F., Lotter, A., Münzberg, T., Rigaud, E., Wiens, M., ... & Schultmann, F (2018). Challenges in establishing cross-border resilience. In Urban Disaster Resilience and Security (pp. 429-457). Springer, Cham.
25. Bozza, A; Asprone, D; Manfredi, G. (2017). Physical Resilience in Cities, Oxford Research Encyclopedia of Natural Hazard Science, http://naturalhazardscience.oxfordre.com.
26. Cutter, S., G., Christopher and T., Emrich. (2010). “Disaster resilience indicators for benchmarking baseline conditions”, Journal of Homeland Security and Emergency Management, Vol. 7, Issue 1Economics, No. 3 (2), pp. 235-239.
27. Cutter. Susan L, Barnes. Lindsey, Berry. Melissa, Burton. Christopher, Evans. Elijah, Tate. Eric, Webb. Jennifer. (2008). A place-based model for understanding community resilience to natural disasters, Elsevier Journal, Global Environmental Change 18, 598-606.
28. Gunderson, L. (2010) . Ecological and human community resilience in response to natural disasters. Ecology and Society 15 (2): 18-29.
29. Holling, C.S. (1973). Resilience and stability of ecological systems. Annu. Rev. Ecol. Syst. 4:1-23.
30. Jackson, R. H. & Hudman, L. E. (1987). Border Towns, Gambling and The Mormon Culture Region, Journal of Cultural Geography, 8:1, 35-48.
31. Jones, P.N., and Wild, T. (1994). Opening the frontier: recent spatial impacts in the former inner-German border zone, Recent Spatial Impacts in the Former Inner German Border Zone.” Regional Studies, 28 (1994): 259-74.
32. Lu, P., & Stead, D. (2013). Understanding the notion of resilience in spatial planning: A case study of Rotterdam, The Netherlands. Cities, 35, 200-212.
33. Mayunga, J. S. (2007). Understanding and applying the concept of community disaster resilience: a capital-based approach, a draft working paper prepared for the summer academy for social vulnerability and resilience building. 11 - 12 July, Munich, Germany.
34. Mitchell, T., & Harris, K. (2012). Resilience: A risk management approach. ODI background note, 1-7.
35. Pimm, S. L. (1984). “The Complexity and Stability of Reliance Ecosystems”. in Nature, 307, pp. 321-326.
36. Prokkola, E. K. (2019). Border-regional resilience in EU internal and external border areas in Finland. European Planning Studies, 1-20.
37. Rose, A. (2004). “Defining and Measuring Economic Resilience to Disasters,” Disaster Prevention and Management, 13 (4): 307-14.
38. Sofield, T. H. B. (2006). Border Tourism and Border Communities: An Overview, Tourism Geographies Vol. 8, No. 2, 102–121.
39. UN/ISDR. (2005). “ Hyogo framework for 2005-2015: Building the resilience of the nations and communities to disasters.” www.unisdr.org/wcdr/intergover/ official-docs/Hyogo- framework action- english .pdf, accessed, January 04, 2007, 3.
Xu, H . X Huanga, X. Zhangb, Q. (2018) Tourism development and local borders in ancient villages in China, Journal of Destination Marketing & Management, journal homepage.
