معدن کاری فیروزه نیشابور در ایران باستان
الموضوعات :بهاره اصانلو 1 , زهرا هاشمی دهقی 2 , سیده محیا سیدان 3
1 - دانشگاه خوارزمی
2 - مرکز تحقیقات چشم
3 - دانشگاه خوارزمی
الکلمات المفتاحية: معدنکاری قدیمی, فیروزه, نیشابور, شمال شرق ایران,
ملخص المقالة :
فیروزه، یکی از کانی های باستانی شناخته شده به نام ایران است. معروف ترین و قدیمی ترین معدن فیروزه ایران معدن فیروزه نیشابوراست. استخراج فیروزه از هفت هزار سال پیش رواج داشته است. استخراج فیروزه در نیشابور اگرچه ابتدا در بخش های سطحی و با کمک ابزارهای دستی صورت می گرفته، اما به تدریج گسترش یافته و با احداث تونل‌هایی به دنبال رگه های معدنی به صورت زیرزمینی هم استخراج صورت می‌گرفته است. در بسیاری از منابع از چکش و قلم به عنوان ابزار استخراج ذکر شده است. در دهه 1100 هجری شمسی برای اولین‌بار در این معادن از باروت استفاده شده است که علی‌رغم افزایش سرعت معدنکاری، با کاهش اندازه فیروزه‌های استخراجی از قیمت آن کاسته است. فیروزه نیشابور تا پایان دوره صفویه توسط حکومت و براساس قواعد منظم و علمی استخراج می‌شده است. اما با شروع دوره قاجاریه و استخراج معادن توسط حکومت‌های محلی و اشخاص حقیقی به صورت کاملاً غیرعلمی، این معادن رو به ویرانی گذاشتند. نتیجه آن که در پایان دوره قاجاریه تقریباً تمامی معادن با آب و سنگ پر شدند و فیروزه ایران به تدریج جایگاه خود در بازارهای جهانی را از دست داد.
1. ابن¬حوقل، قرن چهارم ه.ق (1354)، صورت¬الارض، ترجمه دکتر جعفر شعار، بنیاد فرهنگ ایران؛ جوهری نیشابوری، محمدبن ابی¬البرکات، قرن ششم ه.ق.، جواهرنامه نظامی، به کوشش ایرج افشار، تهران، میراث مکتوب، 1383، چاپ اول، 446 صفحه؛
2. دنیسری، شمس‌الدین محمدبن امین¬الدین ایوب، 669 ه.ق (1350)، نوادرالتبادر لتحفة البهادر، به کوشش محمدتقی دانش پژوه و ایرج افشار، بنیاد فرهنگ ایران، 1350، 380 صفحه؛
3. رحمتی، محسن؛ دادی گراوند، مظفرعلی؛ حق نظری، هادی؛ گراوند، نجیمه؛ (1392)، تأثیر سلجوقیان بر اوضاع تجاری بازرگانی نیشابور، فصلنامه علمی ـ پژوهشی تاریخ اسلام، سال چهاردهم، شماره سوم، 151-174؛
4. طوسی، نصیرالدین، 597-672 ه.ق (1363)، تنسوخ¬نامه ایلخانی، نشر تهران، اطلاعات، چاپ دوم، 358 صفحه؛
5. کلاویخو، گونزالز، 1412، (1374)، سفرنامه، ترجمه مسعود رجب‌نیا، انتشارات علمی و فرهنگی، 387 صفحه؛
6. گاراژیان، عمران؛ لطفی¬قرائی، فرزانه (1393)، باستان‌شناسی فیروزه: انسان، سنگ و رنگ، دو فصلنامه علمی ـ پژوهشی پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، دوره چهارم، شماره دوم، 105-124؛
7. گاراژیان، عمران؛ لطفی قرائی، فرزانه (1393)، فیروزه در پیش از تاریخ فلات ایران فرهنگ‌های روستانشینی و شهرنشینی، دو فصلنامه علمی ـ تحلیلی هنر و فن، شماره سوم، بهار و تابستان، 45-66؛
8. مستوفی، حمدالله، نزهته القلوب، 740 ه.ق (1362)، به اهتمام و تصحیح گای¬لسترنج، انتشارات دنیای کتاب، 1362؛
9. منصور، محمد، قرن نهم ه.ق.، گوهرنامه، به کوشش منوچهر ستوده، 118 صفحه؛
10. ییت، چارلز اداوارد، 1900، (1365)، خراسان و سیستان، به کوشش قدرت‌الله روشنی و مهرداد رهبری، انتشارات یزدان، 477 صفحه؛
11. Curzen, G.N., (2001), Iran and the Issue of Iran;
12. Diakonoff, I.M. and Midii, I., (1956), History of Media;
13. Flannery, H., and Neely, J., (1969), Prehistory and Human Ecology of Deh Luran Plain;
14. Fraser, J.B., (1825), Narrative of a journey into Khorasān: In the Years 1821 and (1822), Including Some Account of the Countries to the North-east of Persia; with remarks upon the national character, Government, and Resources of that Kingdom. Longman, Hurst, Rees, Orme, Brown, and Green;
15. Ghirshman, R., (1954), Iran [L'Iran des origines à l'Islam, engl.] From the earliest times to the Islamic conquest;
16. King, R.J., (2002), Turquoise. Geology Today, 18(3), pp.110-114.
17. Lowry, J.D., (2010), Turquoise. Gibbs Smith;
18. Needler, W. and Graham, J.W., 1953. Jewellery of the ancient world. Bull. Roy. Ont. MA, 20, pp.1-36;
19. Pogue, J.E., (1915), The turquois: a study of its history, mineralogy, geology, ethnology, archaeology, mythology, folklore, and technology (Vol. 12, No. 2-3). Rio Grande Press Inc;
20. Polak, J.E., (1982), The Polak’s Travel book; Iran and Iranians. Translation by Jahandari K. Tehran: Kharazmi Publication, pp.474-475.
21. Streeter, E.W., (1892), Precious stones and gems: Their history, sources and characteristics. Рипол Классик;
22. Wulff, H.E., (1966), The traditional crafts of Persia. MIT Press.
