نقش پارك فناوري مجازي در تحول ماهيت صنعت و دانشگاه در اقتصاد دانش‌بنيان
الموضوعات :پريا دولتيابي 1 , عبداله آقايي 2
1 - دانشگاه صنعتي خواجه نصيرالدين طوسي
2 - دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی
الکلمات المفتاحية: پارک فناوری, پارک فناوری مجازی, انكوباتور (مركز رشد) مجازي, اقتصاد دانش‌بنيان, مدل پارك فناوري مجازي,
ملخص المقالة :
در اين مقاله، مفهوم پارك فناوري و پارك فناوري مجازي و خدمات آن معرفي شده، و نقش پارك فناوري مجازي در افزايش كارايي و اثربخشي 3 مؤلفه‌ی اساسي توسعه‌ی اقتصاد دانش‌بنيان، يعني صنعت، دولت، و دانشگاه بررسي شده است. به منظور دستيابي به مدلي براي ارتقاي سطح همكاري‌هاي سه‌جانبه اين عوامل و كمك به پياده‌سازي پارك فناوري مجازي، چارچوبي براي پارك مجازي، پيشنهاد شده است. در اين چارچوب، اجزا و ارتباطات، كاركردها و الزامات پارك فناوري مجازي، مشخص شده‌اند. مدل ارائه شده، ضمن تبيين ارتباطات دانشگاه، دولت و صنعت در پارك فناوري مجازي، تعاملات بين آنها را در چارچوب پارك‌مجازي مشخص مي‌کند. نتايج ارزيابي مدل توسط گروه متخصصان، بيانگر قوت مدل در دستيابي به اهداف مورد انتظار است.
1. دولتيابي، پريا، "طراحي تکنولوژی اطلاعات و پارک‌های علمی/فناوری مجازی، مدلي براي ایران"، پايان‌نامه‌ی كارشناسي ارشد مهندسي فناوري اطلاعات، دانشگاه خواجه‌نصيرالدين طوسي، 1386.
2. YSTP Group, “Law”, http://www.utstp.ir/english/showpages.aspx?mid=20, 2007.
3. Dew, Peter M., "Hybrid Library of Leeds University", VWS Ltd, London, 2000.
4. Beijing forum on New and Emerging Technologies and Sustainable Development, “Proposal for the Establishment of Science and Technology Park Network Mechanism”, China, 2002.
نقش پارك فناوري مجازي در تحول ماهيت
صنعت و دانشگاه در اقتصاد دانش‌بنيان
پريا دولتيابي * عبداله آقايي **
* دانشجوي كارشناسي ارشد، دانشکده مهندسي فناوري اطلاعات، دانشگاه صنعتي خواجه نصيرالدين طوسي
** استادیار، دانشكده مهندسی صنایع، دانشگاه صنعتی خواجه نصيرالدين طوسي
AAghaie@kntu.ac.ir pdolatyabi@yahoo.com
چكيده:در اين مقاله، مفهوم پارك فناوري و پارك فناوري مجازي و خدمات آن معرفي شده، و نقش پارك فناوري مجازي در افزايش كارايي و اثربخشي 3 مؤلفه‌ی اساسي توسعه‌ی اقتصاد دانش‌بنيان، يعني صنعت، دولت، و دانشگاه بررسي شده است. به منظور دستيابي به مدلي براي ارتقاي سطح همكاري‌هاي سه‌جانبه اين عوامل و كمك به پياده‌سازي پارك فناوري مجازي، چارچوبي براي پارك مجازي، پيشنهاد شده است. در اين چارچوب، اجزا و ارتباطات، كاركردها و الزامات پارك فناوري مجازي، مشخص شده‌اند. مدل ارائه شده، ضمن تبيين ارتباطات دانشگاه، دولت و صنعت در پارك فناوري مجازي، تعاملات بين آنها را در چارچوب پارك‌مجازي مشخص مي‌کند. نتايج ارزيابي مدل توسط گروه متخصصان، بيانگر قوت مدل در دستيابي به اهداف مورد انتظار است. کلید واژه: پارک فناوری، پارک فناوری مجازی، انكوباتور (مركز رشد) مجازي، اقتصاد دانش‌بنيان، مدل پارك فناوري مجازي. |
مقدمه
پارك فناوري، سازماني است كه جريان دانش و فناوري را ميان دانشگاه‌ها، مؤسسات تحقيق و توسعه، شركت‌هاي خصوصي، و بازار، ايجاد يا تسهيل مي‌كند. پارک‌هاي فناوري، از يك سو، با فراهم كردن شرايط لازم براي پژوهش‌هاي بازارگرا و از سوي ديگر، با تجاري‌سازي نتايج تحقيقات، نقش مهمي در تسريع روند تبديل ايده‌ها به محصولات و توسعه فناوري ايجاد مي‌كنند.
پراكندگي جغرافيايي و زماني متخصصان مختلف، كه مانع از كارآمدي حداكثر در ارتباطات و تعاملات آنها مي‌شود، در كنار سرمايه‌هاي عظيمي كه صرف پياده‌سازي فيزيكي اين پارك‌ها مي‌شود، مانند بسياري از مسائل دنياي امروز، راه حل استفاده از اينترنت و بسترسازي مجازي را پيش رو مي‌نهد.
پارك‌های مجازي، با بهره‌گيري از توانمندي‌ها و فناوري‌هاي ارتباطات راه دور، همچون اينترنت، همان اهداف پارک‌های واقعي را دنبال مي‌كنند. اين پارك‌ها، مجموعه‌اي از دانشگاه‌ها، مراكز تحقيقاتي، استادان، تأمين‌كنندگان، صنايع، و ساير عناصر پراكنده هستند كه در قالب شبكه و در زمان واقعي، با يكديگر تعامل دارند.
با در نظرگرفتن مزاياي پارك فناوري مجازي، و نيز، با توجه به وضعيت واحدهاي پژوهشي، و نيازهاي کشور، مي‌توان با ايجاد يك پارك مجازي، جايگاه تحقيق و توسعه در توسعه صنعت کشور را تقويت نمود، و در راه رسيدن به جامعه‌دانائي محور، گام بزرگي برداشت.
پارك‌هاي مجازي نيز همچون نمونه‌هاي فيزيكي خود، براي دستيابي به اهداف مورد انتظار، به عملكرد صحيح و تعامل مناسب 3 مولفه اساسي توسعه اقتصاد دانش‌بنيان، يعني صنعت، دولت، و دانشگاه نياز دارند. وجود مدلي براي ارتقاي سطح همكاري‌هاي سه‌جانبه اين عوامل، و چارچوبي براي كمك به پياده‌سازي پارك فناوري مجازي، براي دستيابي به اين مهم، ضروري به نظر مي‌رسد.
1. مفهوم پارك فناوري مجازي
پارك فناوري، سازماني است كه به وسيله‌ي متخصصين حرفه‌اي مديريت مي‌شود و هدف اصلي آن، افزايش ثروت در جامعه از طريق ارتقاي فرهنگ نوآوري و رقابت ميان شركت‌هاي حاضر در پارك و مؤسسات متكي بر علم و دانش است. براي دستيابي به اين هدف، پارك علمي، جريان دانش و فناوري را ميان دانشگاه‌ها، مؤسسات تحقيق و توسعه، شركت‌هاي خصوصي، و بازار، به حركت انداخته و مديريت مي‌كند و رشد شركت‌هاي متكي بر نوآوري را از طريق مراكز رشد و فرايندهاي زايشي تسهيل مي‌كند ]1[.
يكي از روندهاي قابل‌توجه در مقوله‌‌ي پارك‌هاي فناوري، ظهور «پارك‌های مجازي» است. پارك‌های مجازي، با بهره‌گيري از توانمندي‌ها و فناوري‌هاي ارتباطات راه دور، همچون اينترنت، همان اهداف پارک‌های واقعي را دنبال مي‌كنند. اين پارك‌ها، مجموعه‌اي از دانشگاه‌ها، مراكز تحقيقاتي، استادان، تأمين‌كنندگان، صنايع، و ساير عناصر پراكنده هستند كه در قالب شبكه و در زمان واقعي، با يكديگر تعامل دارند.
2. ضرورت و اهميت موضوع
آرمان برنامه‌ي چهارم توسعه‌ي کشور، گام برداشتن براي رسيدن به جامعه‌ی مبتني بر دانايي است. از ويژگي‌هاي مهم چنين جامعه‌اي، خلق ثروت از طريق مبادله‌ي اطلاعات و دانايي است. براي تحقق اين هدف، نوآوري، به عنوان محرک افزايش دانايي، و پژوهش، بعنوان عامل توليد دانايي محسوب مي‌شود. پارک‌هاي فناوري، با فراهم كردن شرايط لازم براي پژوهش‌هاي بازارگرا و تجاري‌سازي نتايج تحقيقات، نقش مهمي در تسريع روند تبديل ايده‌ها به محصولات و توسعه‌ي فناوري ايجاد مي‌نمايند.
حلقه‌ي مفقوده در چرخه‌ي تحقیقات و فناوری را می‌توان ناشی از فقدان ساختار‌های واسطه‌ای دانست که بتوانند دانش دانشگاهی را به تحقیق کاربردی-توسعه ای تبدیل و نتایج تحقیق را تجاری نموده و با فناوری مربوطه به تولید برسانند. وجود مراکز تحقیقاتی حرفه‌ای و شرکت‌های خدمات مهندسی در کنار یکدیگر، می‌تواند به خوبی این خلأ را پر کرده و حلقه زنجیر بین دانشگاه و صنعت را تکمیل كند. در نگاه اول، پارك فناوري، گزينه مناسبي براي تحقق اين موضوع به نظر مي‌رسد.
از سوي ديگر، پراكندگي جغرافيايي و زماني متخصصان مختلف، كه مانع از كارامدي حداكثر در ارتباطات و تعاملات آنها مي‌شود، در كنار سرمايه‌هاي عظيمي كه صرف پياده‌سازي فيزيكي اين پارك‌ها مي‌شود، مانند بسياري از مسائل دنياي امروز، راه حل استفاده از اينترنت و بسترسازي مجازي را پيش‌رو مي‌نهد. پارك فناوري مجازي، رهيافتي است كه ضمن ايجاد هم‌افزايي علمي بين مؤسسات تحقيقاتي، مي‌تواند به عنوان يک پايگاه اطلاعاتي از توانايي‌ها و نيازمندي‌هايي فني واحدهاي صنعتي، مرکز ثقلي براي پژوهش‌هاي صنعتي و ارتباط دهنده‌ي صنعت با دانشگاه‌ها باشد.
به اين ترتيب، پارك فناوري مجازي، تحقق همزمان دو هدف فوق، يعني ارتباط مؤثر صنعت و دانشگاه، در كنار استفاده‌ی حداكثر از منابع حداقل را ممكن مي‌سازد. كشور ما نيز، با بهره‌مندي از متخصصان تراز اول جهاني، و روندهاي جديد صنايع در اتكا بر دانش و فناوري، مي‌تواند با ايجاد پارك فناوري مجازي، گام بزرگي در اين زمينه بردارد.
با در نظرگرفتن مزاياي پارك فناوري مجازي، و نيز، با توجه به وضعيت واحدهاي پژوهشي، و نيازهاي کشور، مي‌توان با ايجاد يك پارك مجازي، جايگاه تحقيق و پژوهش را در توسعه‌ي صنعت کشور تقويت كرد، و در راه رسيدن به جامعه دانايي‌محور، گام بزرگي برداشت.
3. خدمات پارک‌های مجازی
بـه استثنـاي تأمين مكان و سايـر امكانـات فيـزيـكي و آزمايشگاهي، پـارك‌هـاي مـجـازي تقريباً همه‌ی خدمات پارك‌هاي واقعي را ارائه مي‌كنند.
انواع خدمات پارك‌هاي مجازي را مي‌توان در دو بخش عمومي (به طور عام) و خصوصي (باز هم به معناي عام آن)، تقسيم‌بندي كرد. توسعه‌ی پارك‌هاي علمي/ فناوري مجازي در ايران، بايد با توجه به اين لايه‌ها، و با اولويت‌گذاري بر روي لايه‌هاي همگاني‌تر صورت پذيرد، ضمن آنكه تعادل نسبي در گسترش توأمان اين لايه‌ها اهميت دارد و نبايد از نظر دور بماند. شكل 1، مدل لايه‌اي ارائه‌ی خدمات را به صورت طيفي از همگاني‌ترين لايه تا شخصي‌ترين لايه، نشان مي‌دهد.
شكل1. مدل خدمات الكترونيك پارك‌هاي مجازي ]2[
در ادامه، بخشي از خدمات پارك فناوري مجازي، شناسايي و معرفي شده‌اند ]2[.
· برگزاري فن بازار و نمايشگاه‌هاي مختلف نظير فناوري‌هایي که شركت‌ها و پژوهشگاه‌ها به آن دست يافته‌اند؛
· مركز رشد مجازي و انكوباتور؛
· خدمات مشاوره‌اي:
w مشاوره‌ی ثبت و انحلال شركت، مؤسسه، تعاوني؛
w مشاوره‌ی قراردادنويسي؛
w مشاوره‌ی بازاريابي و بازرگاني؛
w مشاوره‌ی حقوقي؛
w مشاوره‌ی مالي(نحوه‌ی دريافت وام و تسهيلات)؛
w مشاوره‌ی آنلاین براي پاسخ به نيازهاي پژوهشي و فناورانه‌ی آني؛
w مشاوره‌ی نحوه‌ي الحاق1 به شركت‌هاي بزرگ دنيا.
· ارائه‌ی اولويت‌هاي پژوهشي در حوزه‌هاي مرتبط با فعاليت پارك؛
· اطلاع‌رسانی:
w ارائه‌ی فناوري‌هاي شركت‌هاي داخلي؛
w اطلاع‌رساني در زمينه‌ي فرصت‌هاي كسب و كار از شركت‌هاي خارجي؛
w ارائه‌ی بهترين تجربيات در زمينه‌ی بنگاه‌هاي كوچك و متوسط2 و موارد مرتبط ديگر؛
w ارائه‌ی لينك‌هاي اطلاعاتي؛
w دريافت تقاضاي فناوري از شركت‌هاي داخلي؛
w شناسايي درخواست‌هاي عرضه‌ی فناوري از شركت‌هاي خارجي؛
w ايفاي نقش واسطه و دلال اطلاعات، كه شامل نمايه‌نويسي منابع اطلاعاتي، آگاه‌سازي به‌موقع و روز‌آمد‌سازي پوياي اطلاعات مي‌شود ]3 [؛
w تبليغات براي بنگاه‌هاي كوچك و متوسط نوپا براي شناخته شدن در عرصه‌هاي فني، تحقيقاتي و صنعتي.
· انعقاد قرارداد پروژه‌هاي مشاركتي ]3 [؛
· خدمات آموزشي:
w آموزش‌هاي تخصصي مربوط به علوم مختلف؛
w آموزش در سطوح مختلف براي مديران، صنعتگران و دانشجويان؛
w انتشار فصلنامه‌هاي تخصصي؛
w ارائه‌ي ترجمه‌هاي تخصصي كتاب‌هاي مرتبط؛
w دريافت سفارش در زمينه‌ی اطلاعات تخصصي و مراجع علمي؛
1.Joint
2.Small and Medium Enterprise(SME)
w دريافت سفارش در زمينه‌ی اطلاعات تخصصي و مراجع علمي؛
w تهيه‌ی نرم‌‌افزار بانك اطلاعاتي از واحدهاي صنعتي سازمان؛
w طراحي الگوي دوره‌هاي آموزشي براي ذي‌نفعان پارك.
· ايجاد شبكه‌ی آزمايشگاهي و كارگاهي كشوري و سرويس‌دهي آن؛
· برگزاري مسابقات در زمينه‌ی فناوري‌هاي مربوط به صنايع مرتبط در كشور؛
· برگزاري تورهاي علمي و صنعتي مجازي؛
· امكان شركت در كميته‌هاي تخصصي به صورت سالن كنفرانس از طريق اينترنت؛
· امكان سفارش آماده‌سازي و نيز توسعه‌ی طرح تجاري؛
· حفظ مالكيت معنوي ايده‌ها (امنيت علمي)؛
· بانک اطلاعاتي متخصصين کشور.
متخصصين و پژوهشگران مي‌توانند سوابق اجرايي و تخصصي خود را براي ارائه به سرمايه‌گذاران پروژه‌هاي تحقيقاتي يا مديران واحدهاي صنعتي از طريق اين پارک ارائه نمايند.
· ارائه‌ی ترجمه‌هاي تخصصي مورد نياز
پارك مي‌تواند از توانايي‌هاي ترجمه‌ی اعضاي خود استفاده كند و ترجمه‌ی كتاب‌ها و مقالات مورد نياز را در اختيار ساير اعضا قرار دهد.
· فصلنامه‌هاي تخصصي
خريد و آرشيو فصلنامه‌هاي تخصصي و همچنين بانك‌هاي اطلاعاتي، كه به صورت رايگان در اختيار اعضاي پارك قرار داده مي شوند.
· مشارکت فناوري
هريک از صاحبنظران و صاحبان ايده‌ها، علاوه بر ارائه‌ی توانمندي‌ها و نيازمندي‌هاي فني نو، در صورتي که با محدوديت‌هايي در اجراي طرح خود مواجه باشند، مي‌توانند در اين محيط، واحدهاي تحقيقاتي ديگر در زمينه‌هاي مالي، فني و تجهيزاتي را به مشارکت طلبند.
· سفارش اطلاعات تخصصي و مرجع‌هاي علمي
متخصصين و پژوهشگران، در انجام پروژه‌هاي تحقيقاتي خود، نياز به اطلاعات کليدي از بانک‌هاي اطلاعاتي معتبر جهاني دارند. به اين منظور، پارك مجازي، مي‌تواند با دريافت کليد واژه‌هاي مورد نظر، جديدترين اطلاعات در بانک‌هاي اطلاعاتي جهاني را به صورت رايگان و يا با تخفيف، در اختيار متخصصين قرار دهد. همچنين پارك مجازي مي‌تواند امكان خريد مراجع و کتاب‌هاي علمي و صنعتي خارج از کشور را فراهم كند.
· شرکت در کميته‌هاي تخصصي اينترنتي
اعضاي پارک مي‌توانند با شرکت در کميته‌ی تخصصي صنعت مورد نظر خود بر روي اينترنت، به تبادل اطلاعات با ساير واحدهاي هم‌گرايش خود بپردازند.
· ارائه‌ی دستاوردهاي صنعتي
اعضاي پارک مي‌توانند ضمن ارائه‌ی دستاوردهاي صنعتي خود در پارک مجازي، تکنولوژي قابل ارائه خود را به ساير واحدهاي مرتبط بفروشند. همچنين در صورت نياز به تکنولوژي‌هاي خاص، نسبت به درخواست آنها از ساير واحدهاي صنعتي، اقدام نمايند.
· بانک اطلاعاتي پروژه‌هاي تحقيقاتي
هريک از کاربران مي‌توانند براي مطالعه بر روي پروژه‌هاي تحقيقاتي انجام يافته در موضوع تخصصي مورد نظر خود، از بانک اطلاعاتي مربوطه استفاده نمايند.
· امکان خريد و انتقال تکنولوژي
هر يک از کاربران، مي‌تواند با دسترسي به بانک‌هاي اطلاعاتي آنلاين جهاني و با افتتاح حساب اينترنتي، نسبت به خريد اطلاعات و يا تکنولوژي به صورت مستقيم اقدام نمايد. همچنين اعضا مي‌توانند خبرنامه‌هاي اينترنتي تخصصي مورد نظر خود را از طريق انجمن مربوطه در پارك مجازي، دريافت نمايند.
· تورهاي صنعتي
پارك مي‌تواند تورهاي مجازي را براي بازديدهاي علمي از واحدهاي صنعتي خارج از کشور در صنعت مربوط به هرگروه از اعضاي پارک، در اختيار آنان قرار دهد. همچنين هماهنگي‌هاي مربوط به تورهاي واقعي نیز با استفاده از امكانات ارتباطي پارك، بسيار ساده‌تر خواهد بود.
· برگزاري مسابقه‌ی محصول برتر
هر يک از واحدهاي صنعتي مي‌توانند با ارائه‌ی محصول خود و ارائه‌ي مزاياي آن، از نظريات ديگر کارشناسان بهره‌مند شوند و با شركت در مسابقه، شركت‌ها و افراد موفق، به نوآوري بيشتر تشويق شوند.
· طراحي نرم افزار انتخاب محصول برتر
طراحي بانک اطلاعاتي آنلاين، که قادر به ثبت محصولات و ارزيابي آن توسط متخصصين، با توجه به شاخص‌هاي تعيين شده باشد، از ديگر خدمات قابل تعريف براي پارك مجازي است.
· طراحي الگوي دوره‌هاي آموزشي
پارک مجازي، با الگوبرداري از دوره‌هاي مديريت تحقيق و توسعه در ساير كشورها و با در نظرگرفتن نيازهاي داخلي، مي‌تواند محتواي آموزشي دوره‌هاي مختلف را در سطوح مقدماتي، مياني و پيشرفته طراحي كرده و اين دوره‌ها را به‌صورت مجازي برگزار كند.
· اجراي دوره‌هاي تحصيلي دانشگاهي
پارک علمي مجازي، مي‌تواند با استفاده از تجارب متخصصين مربوطه، و با استفاده از الگوهاي مشابه دانشگاهي خارج از کشور و استفاده از نظر اساتيد داخلي، سرفصل‌هاي درسي رشته‌هاي مختلف دانشگاهي مورد نياز صنايع را طراحي كرده و اجرا كند.
· صدور گواهينامه‌ی تحقيق و توسعه
پارک مجازي مي‌تواند با استفاده از نيروهاي کارشناس در زمينه‌هاي مختلف، براي واحدهاي پژوهشي و علمي عضو خود، گواهينامه‌ی تحقيق و توسعه صادر كند.
· طراحي سيستم‌هاي اجرايي مديريت تحقيق و توسعه
براي بهينه‌سازي فعاليت‌هاي واحدهاي تحقيق و توسعه، در جهان و نيز در داخل کشور، سيستم‌هاي مديريت تحقيق و توسعه مبتني بر بهره‌وري فعاليت‌هاي اين واحدها، ايجاد شده است. پارک با اشراف بر فعاليت‌هاي انجام شده در اين خصوص، مي‌تواند اين نظام‌ها را الگوبرداري و طراحي كند.
· مديريت پروژه‌هاي تحقيق و توسعه
با توجه به سوابق اجرايي کادر اجرايي پارک در زمينه‌ی تحقيق و توسعه، پارک مجازي مي‌تواند مديريت پروژه‌هاي تحقيق و توسعه را بر عهده گيرد.
· طراحي نرم افزار بانک اطلاعاتي واحدهاي تحقيق و توسعه و ارزيابي واحدهاي تحقيقاتي
با توجه به محدوديت‌هاي مالي، و نيز به منظور ايجاد فضاي رقابتي بين اعضا، بايد واحدهاي داراي گواهينامه‌ی تحقيق و توسعه ارزيابي شده، و واحدهاي برتر براي دريافت خدمات مختلف، در اولويت قرارگيرند. اين مسأله، نيازمند ايجاد بانك اطلاعاتي جامع از اطلاعات اعضا، و نيز استقرار يك سيستم پايش و ارزيابي مجازي فعاليت‌هاي اعضا است.
· ارائه‌ي الويت‌هاي پژوهشي در گرايش‌هاي مختلف صنعتي کشور
يکي از مهمترين كاركردهاي پارك مجازي، بعنوان مرکز ثقل واحدهاي پژوهشي کشور در گروه‌هاي مختلف، شناسايي و اطلاع‌رساني اولويت‌هاي پژوهشي كشور است. در اين زمينه، پارك مجازي بايد اولويت‌هاي مذكور را كه توسط وزارت علوم، تحقيقات و فنّاوري تهيه و به تصويب شوراي عالي تحقيقات و فنّاوري رسيده است را در دستور كار قرار دهد.
4. بررسي ارتباط عوامل مؤثر بر توسعه‌ی اقتصاد دانش‌بنيان با پارك فناوري مجازي
امروزه كشورهاي صنعتي و درحال توسعه، كارآفرينان را به عنوان نيروي محركه در اقتصاد ملي و جهاني و عامل توليد ثروت، توسعه‌ی فناوري و ايجاد اشتغال پذيرفته و هر كشور متناسب با اهداف و استراتژي توسعه‌اي خود، سازمان‌ها و تشكيلاتي را براي حمايت از كارآفرينان بوجود آورده‌اند. پارك‌هاي فناوري و انكوباتورها مهمترين مراكزي هستند كه كارآفرينان را از مرحله‌ی ايده تا تبديل آن به محصول و حضور در بازار رقابتي، مورد حمايت قرار مي‌دهند. پارك‌هاي فناوري، مي‌توانند با کمک به رشد بنگاه‌هاي کوچک و متوسط1، و کمک به توسعه‌ی شرکتهاي بزرگ در زمينه‌هاي اقتصادي پژوهش‌مدار، به وسيله‌ی تجاري‌سازي نتايج تحقيقات دانشگاهي، موجب افزايش ميزان توليد منطقه‌اي و جذب سرمايه‌گذاري خارجي شده و عامل تعيين‌کننده‌اي در توسعه‌ی اقتصاد دانش‌بنيان باشند.
از سوي ديگر، اقتصاد يك كشور وقتي شكوفا مي‌شود كه بستر لازم براي نوآوري و حضور در بازارهاي رقابتي جهان فراهم شود. در اين راستا، دانشگاه‌ها و دولت نيز هر‌كدام
مي‌توانند بخشي از اين رسالت را عهده‌دار شوند.
به اين ترتيب، 3 عامل مؤثر بر توسعه‌ی اقتصاد دانش‌بنيان، عبارتند از: صنعت (بخش خصوصي)، دولت، و دانشگاه‌ها. در ادامه، هريك از اين عوامل، و نقش پارك فناوري مجازي در افزايش كارايي و اثربخشي هريك از اين موارد، بررسي شده است.
4. 1 صنعت (بخش خصوصي)
بنگاه‌هاي كوچك و متوسط، در بسياري از کشورهاي پيشرفته و در حال توسعه، به‌عنوان موتور اقتصادي و منشأ اصلي مهارت‌هاي کارآفرينانه، نوآوري و اشتغال محسوب ميشوند. اين بنگاه‌ها، نقش اساسي و کليدي در ايجاد فرصت‌هاي شغلي و بهبود کيفيت منابع انساني، فراهم كردن محيط کارآفريني، تسريع در خلاقيت و گشايش فرصت‌هاي تجاري نوين و رشد اقتصاد مناطق مختلف جهان دارند.
پايداري اکثر بنگاه‌هاي كوچك و متوسط، كه ناشي از ميزان توانمندي آنها در خلق و رشد شغل‌هاي برخوردار از بازدهي بالا است، به‌طور فزاينده‌اي به ظرفيت اين بنگاه‌ها
1.Small and Medium Enterprises (SMEs)
بازدهي بالا است، به‌طور فزاينده‌اي به ظرفيت اين بنگاه‌ها در قرار دادن نوآوري در رأس استراتژي کسب و کار واحد خود و بهره‌گيري از تغييرات فناوري و جهاني‌شدن بازارها به‌منظور تأمين منابع و توليد مطلوب‌تر وابسته است. در مقابل، شرکتهاي نوآور کوچک، بويژه شرکتهاي نوپا ، نقش حياتي در تبيين سيستم‌هاي نوآوري ملي و محلي بازي کرده و پتانسيل رشد در همه‌ی زمينه‌هاي اقتصاد ملي و محلي را بطور چشمگيري افزايش مي‌دهند. اقتصاد مبتني بر دانش، چالش‌ها و فرصت‌هاي جديد براي بنگاه‌هاي كوچك و متوسط به دنبال دارد، اما بسياري از بنگاه‌هاي كوچك و متوسط، هنوز فرهنگ نوآوري را پرورش نداده و آنهايي که در حيطه‌ی نوآوري سرمايه‌گذاري مي‌کنند ممکن است هنوز در دنبال کردن اين استراتژي با موانع و چالش‌هاي قابل توجهي روبرو باشند. بنابراين، از سويي ايجاد يك بنگاه كوچك و متوسط نوآور و توانمند براي مديريت و توسعه‌ی فناوري مطابق با تحولات جهاني، و از سوي ديگر توانمند‌سازي بنگاه‌هاي موجود براي تعالي قابليت‌هاي فناوري خود و حركت به سمت نوآور شدن، از اولويت‌هاي يك اقتصاد دانش‌بنيان است. يكي از ابزارهاي كليدي در دستيابي به اين مهم در مديريت فناوري، پارك فناوري و انكوباتورهاي فناوري به‌عنوان جزء مهمي از پارك است؛ ابزاري كه براي بيش از دو دهه به‌منظور پرورش سازمان‌هاي كوچك و كمك به رشد كارآفريني در كشورهاي توسعه‌يافته و اخيراً در حال توسعه به كار گرفته شده‌است. كسبوكارهاي جديد از شركت‌هاي نوپايي آغاز ميشوند كه خدمات و كالاهاي جديدي را به بازار رقابتي عرضه مي‌كنند و با نام بنگاه‌هاي كوچك و متوسط شناخته ميشوند. امروزه نقش بنگاه‌هاي كوچك و متوسط در رشد و توسعه‌ی كشورها در سراسر جهان شناخته شده است و در نتايج مطالعات، تحقيقات و گزارش‌هاي رسانه‌هاي گوناگون بر آن تأكيد مي‌شود. از طرف ديگر، كارآفريني و حمايت از كارآفرينان، مبحثي است كه در ارتباط تنگاتنگ با بنگاه‌هاي كوچك و متوسط مطرح مي‌شود. ارتباط كارآفريني با بنگاه‌هاي كوچك و متوسط، مسائل ديگري مانند توسعه و اشتغال‌زايي را تحت‌الشعاع قرار مي‌دهد، بنگاه‌هاي كوچك و متوسط در سلامت اقتصادي هر كشوري نقش حياتي ايفا كرده و حمايت از آنها از اهميت بسياري برخوردار است.
باتوجه به تعريف كارآفريني كه عبارت است از «انجام هر فعاليتي كه به آفرينش كار و ايجاد ارزش افزوده در سرمايه يا توليد و عرضه‌ی هر گونه كالا يا خدمات جديد منجر شود.»، شركت‌هاي كارآفرين نيز خدمت جديدي اعم از كالا و خدمات را عرضه مي‌كنند. اين شركت‌ها زماني از اين طريق در بازار، ايجاد اشتغال و ارزش افزوده مي‌كنند، كه هيچ يك از شركت‌هاي موجود چنين ارزشي را ايجاد نكرده باشند.
اما آيا سازمان كارآفرين در بدو ورود خود به بازار رقابتي توانايي پايداري و نيز معرفي محصول خود را دارد؟ پارك‌هاي فناوري و انكوباتورها ابزاري مناسب براي جذب كارآفرينان محسوب ميشوند؛ اين مراكز داراي ساختاري منعطف بوده كه خدمات موردنياز كسب و كارهاي كوچك را در يك فضاي پويا در طول سال‌هاي ابتدايي حيات آنها تأمين مي‌كنند و با در اختيار قرار دادن امكانات و خدمات مورد نياز، هزينه‌هاي اوليه براي ايجاد يك حرفه را كاهش داده و با ارائه‌ی مشاوره‌هاي مديريتي و حقوقي، ضعف شركت‌ها را جبران مي‌كنند. به عبارت ديگر، هدف اصلي مراكز رشد كمك به ايجاد شركت‌ها و مؤسسات توسط افراد نوآور و كارآفرين است به نحوي كه بتوانند با ريسك كمتر به موفقيت دست‌يافته و در بازار آزاد و نهايتاً بين المللي به رقابت بپردازند.
پارك فناوري مجازي، با فراهم‌نمودن امكانات مختلف در فضاي مجازي با هزينه‌ی كم براي اين بنگاه‌ها، امكان شبكه‌سازي بين آنها، و نيز يكپارچه‌سازي كارآفرينان مختلف با پراكندگي مكاني و زماني، عامل مؤثري در افزايش كارآيي اين بنگاه‌ها خواهد‌بود. اين مهم، از طريق تأمين و ايجاد زيرساخت‌ها، ارائه خدمات، پشتيباني و ارتباطات رسمي و عملياتي با مراكز علمي مانند دانشگاه‌ها، مؤسسات آموزش عالي و مراكز تحقيقاتي و همچنين حمايت‌هاي مديريتي و آموزش‌هاي مورد نياز به مؤسسات كوچك و متوسط، در فضاي مجازي و بر بستر اينترنت و شبكه برآورده مي‌شود. در پارك فناوري مجازي، همانند پارك‌هاي سنتي، رشد شركت‌هاي نوپا از طريق فرايندهاي انكوباتوري انجام مي‌شود. انكوباتورها شركت‌هاي جوان را پرورش داده و آنها را براي ماندگاري و ثبات در بازار رقابتي، آماده مي‌سازند. خروجي‌هاي مورد انتظار از فعاليت‌هاي پارك‌هاي فناوري مجازي عبارتند از:
· كمك به گسترش و توسعه‌ی مهارت‌ها در تبديل ايده به محصول و تجاري‌سازي آن از طريق كمك به ايجاد بنگاه‌هاي كوچك و متوسط و پشتيباني از آنها؛
· تقويت و توسعه‌ی فرهنگ كارآفريني و نوآوري به همراه ريسك‌پذيري، در فضاي مجازي؛
· توسعه‌ی اقتصادي از طريق ترويج سرمايه‌گذاري در فناوري‌هاي برتر به كمك امكانات اينترنت و شبكه؛
· كمك به ايجاد فرصت‌هاي شغلي مناسب براي مهارت‌هاي تخصصي و تربيت نيروهاي فناور به منظور رقابت در فناوري و بازار با استفاده از امكانات گسترده و بدون مرز دنياي مجازي.
بنابراين، پارك فناوري مجازي داراي دو رويكرد براي توسعه‌ی بنگاه‌هاي كوچك و متوسط است. رويكرد اول، كمك به توسعه‌ی سازمان‌هاي تحقيق و فناوري موجود، با هدف ارتقا توانمندي بنگاه‌هاي كوچك و متوسط موجود، و رويكرد دوم، بسترسازي براي شروع کار آن دسته از کسب و کارهايي است که در مراحل اوليه قرار دارند و نيازمند تقويت اوليه و رشد و پيشرفت در حوزه‌ی فعاليت مورد نظر و مواجهه با چالش‌هاي تجاري کردن فناوري و نيز ايجاد شرکت‌هايي است كه در عرصه‌ي انقلاب فناوري و آزادسازي بازارهاي جهاني، قابليت تحول و رشد را پيدا نمايند.
در صورت داشتن برنامه‌ی مشخص، مي‌توان با يک سرمايه‌گذاري اندک و صرف زمان مناسب، بحث ايجاد بنگاه‌هاي كوچك و متوسط دانش‌بنيان را با ايجاد يک انکوباتور مجازي شروع كرده و زمينه را براي شکل‌گيري پارک فناوري مجازي آماده ساخت و به ترتيب متقاضيان را در اين پارک «جاي» داد.
اين هم‌افزايي، زماني مي‌تواند تحقق يابد که اهداف آنها بطور گسترده مشابه بوده و مديريت برنامه‌ها و عمليات از همان ابتدا بخوبي طرح‌ريزي شده باشند. امكان ارتباط مداوم و تبادل اطلاعات را نيز نبايد از نظر داشت، مسأله‌اي كه در فضاي مجازي، از سرعت و انعطاف‌پذيري بالاتري برخوردار است.
پارك فناوري مجازي، مکانيزمي براي فراهم کردن خدمات اطلاعاتي، آموزشي، مشاوره‌اي و فناوري، حمايت مديريتي، بازاريابي، ارتباط با محيط‌ها و امکانات تحقيقاتي، و دسترسي به سرمايه در فضاي مجازي، با هدف افزايش احتمال موفقيت کارآفرينان حوزه فناوري است. اين امر، يک وسيله‌ی مؤثر از نظر هزينه براي انتقال فناوري و توسعه‌ی شرکتهاي كوچك و متوسط مبتني بر دانش است.
از اين‌رو، به طور خلاصه كاربرد پارك فناوري مجازي در حوزه‌ی توسعه‌ی بنگاه‌هاي كوچك و متوسط، تسهيل مرحله‌ی توسعه‌ی فناوري و رقابت در بازار جهاني است.
هدف از ايجاد پارك فناوري در حوزه‌ی بنگاه‌هاي كوچك و متوسط، پوشش دادن خطرهاي موجود در مراحل اوليه‌ی کارآفريني، به‌ويژه در حوزه‌ی فناوري‌هاي گران‌قيمت است. هدف از ايجاد انكوباتور نيز تشويق كارآفريني در ميان محققان، دانشجويان و دانشگاه‌ها و كمك به محققين براي تبديل ايده‌هاي خود به محصولات تجاري و بنگاه‌هاي كوچك و متوسط است. موفقيت در دستيابي به اين اهداف، نيازمند برقراري ارتباطات قوي با مؤسسات دانشگاهي و تحقيقاتي، مؤسسات خدماتي و مشاوره‌اي فني، تجاري و مالي، انستيتوها و آزمايشگاه‌هاي تحقيق و فناوري است. برقراري اين ارتباط از طريق شبكه‌هاي هوشمند، بايد به‌صورت برنامه‌ريزي شده و به‌صورت پويا و مستمر صورت گيرد؛ امري كه تحقق آن در فضاي مجازي، قوي‌تر، و در عين حال، ساده‌تر و كم‌هزينه‌تر مي‌نمايد.
ظهور پارك‌ها و مراكز رشد مجازي، يك واقعيت قابل تأمل است. هم‌اكنون بيش از 400 مركز رشد اينترنتي در دنيا وجود دارد و به نظر مي‌رسد كه اين روند روزبه‌روز تشديد مي‌شود ]4[. كمتر در اين‌باره مي‌نويسد كه انفجار سرمايه‌گذاري در شركت‌هاي اينترنتي (دات كام‌ها1) موجب شده كه مفهوم مركز رشد گسترده‌تر شده و شركت‌هاي سرمايه‌گذاري مخاطره‌پذير و ساير شركت‌هاي سرمايه‌گذاري در كسبوكارهاي جديد را نيز در برگيرد. اين مسأله، نشانگر حركتي جهاني به سمت كارآفريني فناورانه در فضاي مجازي است.
4. 2 دولت
حضور و الزام دولت براي توسعه‌ی پارك‌هاي فناوري مجازي و حمايت از آنها، برای ايجاد زيرساخت شغلي و فراهم آوردن سرمايه‌ی اوليه، در كشورهاي در حال توسعه امري ضروري است؛ هرچند با توجه به اهميت كارآفريني و توسعه‌ی بنگاه‌هاي كوچك و متوسط، در كنار دولت، مديران بايد نسبت به جذب حمايت حاميان شركتي، سازمان‌هاي شهري و منطقه‌اي، انجمن‌ها و دانشگاه‌ها اقدام نمايند تا با ايجاد امنيت در تأمين منابع مورد نياز، پيشرفت پايداري در توسعه‌ی پارك حاصل شود.
گذر از يك پارك مجازي محلي و منطقه‌اي و حتي ملي به يك پارك بين‌المللي، از طريق تعامل با بنگاه‌هاي بزرگ و كوچك خارجي و بهره‌مندي از امكانات و اعتبار آنها و در مراحل بعد، ارائه‌ی خدمات به بنگاه‌هاي خارجي، جزو الزامات چشم‌انداز و استراتژي يك پارك فناوري موفق به حساب مي‌آيد.
1.Dot-Coms
مجموعه اقداماتي كه دولت مي‌تواند و بايد انجام دهد تا بستر لازم برای توسعه‌ی صنايع پيشرفته در كشور فراهم شود، عبارتند از:
· ايجاد عزم و اراده‌ی ملي براي ورود به صنايع پيشرفته1 ؛
· تعيين زمينه‌ها با توجه به مزيت‌هاي نسبي كشور؛
· تعيين اولويت در زمينه‌هاي انتخاب شده و در رابطه با انتقال فناوري؛
· ايجاد زير‌ساخت‌هاي لازم برای توسعه‌ي فناوري‌هاي برتر از جمله:
§ تعيين متولي براي توسعه‌ی صنايع پيشرفته با اقتدار كامل كه بتواند به گونه‌اي تصميم‌گيري و عمل کند كه سرعت آن با سرعت تغييرات در فناوري‌هاي پيشرفته تناسب داشته باشد؛
§ اصلاح قوانين و مقررات، برای جذب و حمايت از سرمايه‌گذاري داخلي و خارجي در زمينه‌ي فناوري‌هاي برتر و انتقال فناوري؛
§ ارائه‌ی امكانات و معافيت‌هاي مالياتي، برای تشويق سرمايه‌گذاران خارجي برای انعقاد قراردادهاي مشترك؛
§ تدوين قوانين و ايجاد زير‌ساخت‌هاي لازم برای نقل و انتقالات پولي بين بانك‌هاي داخلي و خارجي در كوتاه‌ترين زمان ممكن؛
§ مدرن‌سازي نظام تجاري كشور با استفاده از مكانيزم‌هاي تجارت الكترونيك؛
§ ايجاد پارك توسعه صادرات صنايع پيشرفته؛
§ استفاده از فناوري اطلاعات و ارتباطات در ايجاد بانك اطلاعاتي كه حاوي تمام اطلاعات موجود صنعتي، قوانين و مقررات حاكم، بازارهاي قابل دسترس، منابع انساني مورد نياز و ... باشد؛
§ تقدم ضوابط بر روابط و جلوگيري از رانت‌خواري براي تقويت نظام سرمايه‌گذاري در صنعت؛
§ تخصيص منابع كافي با توجه به اهداف و برنامه‌ها؛
§ ايجاد نظام نظارت، ارزيابي و راهبري و كنترل محصولات برای اعتماد مشتريان داخلي و خارجي؛
§ حمايت و توسعه‌ی بخش‌هاي تحقيق و توسعه2 بخصوص فعالان در زمينه‌هاي نو؛
§ حمايت و توسعه‌ی شهرك‌هاي علمي - فناوري و مراكز رشد با توجه به زمينه‌هي تعيين شده؛
1.High-Tech
2.R&D
§ تقدير از كسب درآمد و ثروت از طريق نوآوري و كارآفريني، انتقال فناوري و يا مشاركت با سرمايه‌گذاران خارجي در زمينه‌ي فناوري‌هاي برتر؛
§ اهداي جوايز ماهانه به نوآوراني كه ايده‌ی خود را به محصول تبديل کرده و آن را تجاري ساخته‌اند؛
§ تعيين قطب‌هاي مختلف صنعتي در استان‌هاي داراي زمينه‌ی مناسب.
پارك فناوري مجازي، ضمن توسعه‌ی عدالت ديجيتالي، بهبود نظارت و متمركز شدن فعاليت‌هاي دولت در زمينه‌هاي يادشده، استفاده از خدمات بانكداري الكترونيك و تجارت الكترونيك برای انجام معاملات، گسترش حوزه‌ي فعاليت‌ها و ارتباطات در داخل و خارج از كشور و تخصيص بهتر منابع، امكان عملكرد بهتر دولت در جهت اجراي هرچه بهتر اقدامات فوق را ممكن مي‌سازد.
4. 3 دانشگاه‌ها و مراكز تحقيقاتي
دانشگاه‌ها نيز با نگرش نو به آموزش، تحقيقات، نوآوري و توسعه‌ی فرهنگ كارآفريني، دست به تحول اساسي زده و با تربيت نيروهاي محقق، خلاق و توسعه‌يافته، زمينه‌ی ورود به صنايع پيشرفته را به سهم خود فراهم مي‌کند. توجه بيشتر به امر آموزش‌هاي الكترونيكي و مجازي، به دانشگاه‌ها اين امكان را مي‌دهد كه آموزش‌هاي خود را با كارآيي بيشتري ارائه داده و حوزه‌ی وسيع‌تري را تحت پوشش خدمات خود قرار دهند. دانشگاه‌ها و ساير مراكز آموزشي و تحقيقاتي بايد برای رسيدن به اهداف ذكر شده حركت‌هاي ذيل را در برنامه‌ی خود در نظر بگيرند:
· بسترسازي و سياست‌گذاري در امر آموزش‌هاي الكترونيك و مجازي؛
· حاكم كردن تفكر نوآوري، ابداع و خلاقيت در نظام آموزشي به جاي محفوظات، براي تشويق نيروهاي جوان كشور به فعاليت‌هاي كارآفريني؛
· توجه دانشگاه‌ها و مراكز تحقيقاتي به تحقيقات بنيادي به عنوان پايه و اساس توليد علم و به كارگيري مباني علمي در توسعه‌ی فناوري؛
· تلاش برای برقراري يك ارتباط سيستماتيك با پارك‌هاي علمي - فناوري و ساير بخش‌هاي اقتصادي و اجتماعي، و نيز دولت، بر بستر اينترنت و شبكه؛
· اقدام براي ايجاد مراكز پيشرفت كسب و كار كوچك1 با كمك سازمان متولي صنايع و هدايت خروجي اين مراكز به انكوباتورها؛
· ايجاد همبستگي نسبي تحقيقات با اهداف توسعه، تحول رشته‌هاي دانشگاهي نسبت به روند تحول فناوري، آينده‌نگري و اصالت بخشي به تحقيقات؛
· تلاش در جذب محققان ايراني خارج از كشور با حمايت دولت و بهره‌گيري مناسب از تحقيقات جهاني و ايجاد پايگاه اطلاع‌رساني و ارتباطات؛
· توسعه‌ی فرهنگ نوآوري و كارآفريني از طريق دوره‌هاي آموزشي، برگزاري سمينارها و غيره؛
· ارائه‌ی آموزش‌هاي مناسب براي توسعه، پرورش ذهنيت براي افزايش خلاقيت و استفاده از دانايي‌ها براي خلق ارزش‌ها.
پارك فناوري مجازي، با ايجاد بستر لازم برای شبكه‌سازي دانشگاه‌ها و محققين در داخل و خارج از كشور، ارائه آخرين اطلاعات در زمينه‌ی پژوهش‌هاي مختلف و متخصصين هر رشته، مشاركت در آموزش الكترونيك كارآفرينان، و استفاده‌ی از فضاي مجازي براي گسترش فرهنگ كارآفريني، و استفاده هرچه بهتر از امكانات دولت الكترونيك، مي‌تواند در توسعه‌ی اقتصاد دانش‌بنيان، نقش مؤثري ايفا کند.
.5. مدلي براي پارك فناوري مجازي در ايران
با توجه به آنچه تا كنون گفته‌شد، صنعت با تمركز بر بنگاه‌هاي كوچك و متوسط، دولت، و دانشگاه، مهمترين مؤلفه‌هاي توسعه‌ی اقتصاد دانش‌بنيان هستند، كه با استفاده از امكانات پارك مجازي، مي‌توانند با سرعت، انعطاف‌پذيري، و كارايي بيشتري فعاليت‌هاي خود را انجام دهند. در اين بخش، مدلي براي پارك فناوري مجازي در ايران پيشنهاد شده‌است، كه اين سه مؤلفه‌ی ارتباطات و تعاملات آنها را در چارچوب يك پارك فناوري مجازي نشان مي‌دهد. مدل ارائه‌شده، حاصل تحقيقي جامع در زمينه‌ی پارك فناوري مجازي در پايان‌نامه‌ی مقطع كارشناسي ارشدِ مؤلف و برشي از مدل ارائه‌شده در آن است. نتايج ارزيابي مدل توسط گروه متخصصان، بيانگر قوت مدل در دستيابي به اهداف مورد انتظار است ]2[. شکل2، مدل يادشده را نشان مي‌دهد. در اين شكل، محوريت چارچوب را پارك فناوري مجازي تشكيل مي‌دهد كه مسئوليت راهبري الكترونيكي، تعيين خط‌مشي‌ها و قوانين توانمندساز، و ساير
موارد مربوط به سازماندهي و قانونگذاري عمليات پارك مجازي را بر عهده دارد.
1.Small Business Development Center (SBDC)
سه مؤلفه‌ی اساسی مؤثر بر توسعه‌ی اقتصاد دانش‌بیان، بخشی از چارچوب پارك مجازي هستند، كه مهمترين نكات و وظايف مربوط به هريك از آنها درون هريك مشخص شده‌است. مستطيل‌هاي چهارگوش، نهادهاي مختلفي هستند كه به نوعي با پارك مرتبط بوده و عمليات آن را ساماندهي، تسهيل و برقرار مي‌كنند. خطوط بين بخش‌هاي مختلف شكل، نشان‌دهنده‌ي تعاملات آنها و سرويس‌ها و خدماتي هستند كه بين آنها رد و بدل ميشوند.
6. جمع‌بندي و نتيجه‌گيري
در اين مقاله، پس از معرفي مفهوم پارك فناوري مجازي و خدمات آن، ارتباط پارك فناوري مجازي با 3 مؤلفه‌ی اساسي توسعه‌ی اقتصاد دانش‌بنيان، يعني صنعت، دولت، و دانشگاه بررسي شده، و به منظور دستيابي به مدلي براي ارتقاي سطح همكاري‌هاي سه‌جانبه‌ی اين عوامل، و كمك به پياده‌سازي پارك فناوري مجازي، چارچوبي براي پارك فناوري مجازي، پيشنهاد شده‌است. در اين چارچوب، اجزا و ارتباطات، كاركردها و الزامات پارك فناوري مجازي، مشخص شده‌اند.
منابع
1. دولتيابي، پريا، "طراحي تکنولوژی اطلاعات و پارک‌های علمی/فناوری مجازی، مدلي براي ایران"، پايان‌نامه‌ی كارشناسي ارشد مهندسي فناوري اطلاعات، دانشگاه خواجه‌نصيرالدين طوسي، 1386.
2. YSTP Group, “Law”, http://www.utstp.ir/english/showpages.aspx?mid=20, 2007.
3. Dew, Peter M., "Hybrid Library of Leeds University", VWS Ltd, London, 2000.
4. Beijing forum on New and Emerging Technologies and Sustainable Development, “Proposal for the Establishment of Science and Technology Park Network Mechanism”, China, 2002.
