بازتاب اسطورة آفرینش درمثنوی«خُلاصه الحقایق» اثرنجیب الدین رضا تبریزی مطابقت آن با مرصادالعبادِ نجم‌الدین رازی
الموضوعات :
عزت نوروزی سده
1
,
عطامحمد رادمنش
2
,
مهرداد چترایی عزیزآبادی
3
1 - دانشجوی دکتری، گروه زبان و ادبیات فارسی،واحد تجف آباد،دانشگاه آزاد اسلامی،تجف آباد،ایران
2 - استاد، گروه زبان و ادبیات فارسی،واحد نجف آباد،دانشگاه آزاد اسلامی،نجف آباد،ایران
3 - استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران
الکلمات المفتاحية: اسطورۀ آفرینش , خلاصه الحقایق, نجیب الدین تبریزی, مرصادالعباد, نجم الدین رازی,
ملخص المقالة :
اسطوره روایتی نمادین از هستی است که به مسائل مهم و اساسی مانند پیدایش جهان می‌پردازد و از آنجا که عناصر اسطوره‌ای عمدتا با جهـان فوق طبیعی پیوند دارند، در روایت‌های عرفـانی رنگ و بویی متمایزتر به خود می‌گیرند. داستان آفرینش جهان وچگونگی پیدایش انسان یکی ازمهم‌ترین مسائل مطرح شده دراسطوره های تمامی ملل وادیان جهان است که برخی‌از تجلیات آن در دو اثر عرفانیِ خلاصهُ الحقایق اثر نجیب‌الدین‌‌رضا تبریزی و مرصادالعباد از نجم‌الدین‌رازی قابـل مشاهده است. نویسندگان این مقاله، به بررسی اسطورۀ آفرینش در این دو اثر پرداخته‌اند. نتایج این پژوهش، که به شیوة توصیفی، تحلیلی انجام گرفته، نشان می‌دهد : که،هر دو نویسنده انسان کامـل را اولین آفریده می‌دانند، اما آنچه که تفاوت به نظرمی‌رسد مربوط به بخشی از داستان است که نجیب‌الدین رضا تحت تأثیرعقاید وحدت وجودی خود آفرینش جهان را توسط روح‌القدس و شروع آن را از آب دانسته است ،اما نجم‌الدین رازی خلقت‌را بی‌واسطه،توسط خداوند و از خاک بیان کرده است.تفاوت دیگر که به نظر می‌رسد مربوط به مسألة جبر واختیار باشد، ماجرای سرپیچی ابلیس درسجده به آدم است که ازنظر نجیب‌الدین رضا عمدی و از منظر نجم‌الدین رازی امری جبری بوده است.
قرآن کریم.
آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن (1408)، الذریعه الی‌تصانیف ا‌لشیعه، ج12، قم:اسماعیلیان.
آموزگار، ژاله (1380)، تاریخ اساطیری ایران، چاپ ،تهران : انتشارات سمت.
ابوبکر عبدالله بن محمدشاهاور(مشهوربه نجم رازی)(1312)،مرصادالعباد، به کوشش حسن الحسینی النعمه اللهی(ملقب به شمس العرفا)،تهران: مطبعة مجلس.
استخری شیرازی، احسان‌الله، (1338)، اصول تصوف،تهران : نشر کانون معرفت.
اسماعیل پور، ابوالقاسم (1375)، اسطورة آفرینش درآیین مانی، تهران : فکر روز.
افراسیاب پور،علی اکبر(1389)، ریشه های عرفانی دراساطیر ایران،فصلنامه تخصصی عرفان،ش24 س6،تابستان،صص32-13.
الیاده،میرچا (1382)، اسطوره،رؤیا،راز، ترجمة جلال ستاری، چ4،تهران: سروش.
باستید، روژه(1370) ، دانش اساطیر، ترجمة جلال ستاری،تهران : انتشارات توس.
تمیم‌داری، احمد (1372)، عرفان وادب‌درعصرصفویه،چاپ اول، تهران :حکمت.
جعفریان، رسول. (1379). صفویه‌درعرصةدین،فرهنگ‌وسیاست، جلد2. قم: نشرحوزه.
خاوری، اسدالله. (1387). ذهبیه، ج2. چ2، تهران : نشردانشگاه تهران.
دورکیم،امیل(1383)،صوربنیانی حیات دینی،ترجمة باقر پرهام،تهران:نشرمرکز.
دومزیل، ژرژ(1385)، پیک خدایان ،ترجمة جلال ستاری ، چاپ دوم،تهران:مرکز.
15.دیهیم، محمد.(1367). تذکرۀ شعرای آذربایجان. ج2.تهران : نشرآذرآبادگان.
16.سرکاراتی، بهمن(1350 )، تحقیقی درحاشیة اسطوره شناسی، تبریز :دانشگاه علوم انسانی.
شاریه،ژانپل(1370)،ناخودآگاه و روان کاوی،ترجمة محمدعلی محدث،تهران : نشر نکته.
شهرستانی، محمد‌بن‌عبدالکریم(1402ق)، الملل والنحل، تصحیح محمد سیدگیلانی، بیروت : مطبعة دارالمعرفه.
شیرازی، محمدمعصوم، طرائق الحقایق، (بی‌تا)جلد3، تصحیح محمد جعفر محجوب، تهران : سنایی.
علم الهدی، زهرا سادات(1395) ،داستان افرینش وهبوط آدم درمرصادالعباد و بهشت گمشده، انجمن ترویج زبان وادب فارسی ،دانشگاه گیلان، ش یازدهم، صص16-1.
قائمی، فرزاد (1392)، بررسی کهن الگوی انسان نخستین ونمودهای آن برمبنای اسطوره شناسی تحلیلی، فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی ،ش31، تابستان 92، صص26-1.
کاسیرر، ارنست (1376)، زبان واسطوره،ترجمه محسن ثلاثی،تهران : نشرقطره.
کرینی، شارل (1384) ریشه وپایه اسطوره شناسی،ترجمة جلال ستاری، چاپ2، تهران : نشرمرکز.
کزازی، میرجلال الدین (1383) ، مانندگی اسطوره های ایران وچین، ترجمه کوشیار کریمی، تهران : انتشارات نسل نو.
لویس معلوف، المنجدالابجدی (1902م)، ج2، بیروت: دارالمطبعه.
منزوی، احمد (1353)، فهرست نسخ خطی فارسی ج2، چ1، تهران: نشر دانشگاه.
مهدوی، مصلح الدین (1348)، تذکره القبور ،چاپ اول، اصفهان : انتشارات ثقفی.
نجم‌رازی،ابوبکربن محمد(1388)، مرصادالعباد من المبدأ الی المعاد،تصحیح محمدامین ریاحی،چاپ پانزدهم ، تهران: انتشارات علمی وفرهنگی.
نجیب‌الدین اصفهانی، رضا. (1342). خلاصه‌الحقایق. نسخة خطی. چاپ سنگی، شمارة 9276، مشهد: کتا‌بخانة آستان قدس رضوی.
................ سبع المثانی(1342) ،تصحیح میرزا محسن اردبیلی، شیراز: مطبعة‌سعـادت.
هدایت، رضا قلی‌خان، (1316)، ریاض‌العارفین. تهران : نشرکتابخانة مهدیه.
یعقوبی، احمد بن یعقوب (1387)، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، چاپ10، تهران: انتشارات علمی، فرهنگی.
نوع مقاله: پژوهشی
صفحات 330-311
بازتاب اسطورة آفرینش درمثنوی«خُلاصه الحقایق» اثرنجیب الدین رضا تبریزی مطابقت آن با مرصادالعبادِ نجم‌الدین رازی
عزت نوروزی سده 1
عطامحمد رادمنش 2
مهرداد چترایی عزیزآبادی 3
|
اسطوره روایتی نمادین از هستی است که به مسائل مهم و اساسی مانند پیدایش جهان می‌پردازد و از آنجا که عناصر اسطوره‌ای عمدتا با جهـان فوق طبیعی پیوند دارند، در روایت‌های عرفـانی رنگ و بویی متمایزتر به خود می‌گیرند.
داستان آفرینش جهان وچگونگی پیدایش انسان یکی ازمهم‌ترین مسائل مطرح شده دراسطوره های تمامی ملل وادیان جهان است که برخی‌از تجلیات آن در دو اثر عرفانیِ خلاصهُ الحقایق اثر نجیب‌الدین‌‌رضا تبریزی و مرصادالعباد از نجم‌الدین‌رازی قابـل مشاهده است. نویسندگان این مقاله، به بررسی اسطورۀ آفرینش در این دو اثر پرداخته‌اند. نتایج این پژوهش، که به شیوة توصیفی، تحلیلی انجام گرفته، نشان می‌دهد : که،هر دو نویسنده انسان کامـل را اولین آفریده می‌دانند، اما آنچه که تفاوت به نظرمی‌رسد مربوط به بخشی از داستان است که نجیب‌الدین رضا تحت تأثیرعقاید وحدت وجودی خود آفرینش جهان را توسط روح‌القدس و شروع آن را از آب دانسته است ،اما نجم‌الدین رازی خلقت‌را بی‌واسطه،توسط خداوند و از خاک بیان کرده است.تفاوت دیگر که به نظر می‌رسد مربوط به مسألة جبر واختیار باشد، ماجرای سرپیچی ابلیس درسجده به آدم است که ازنظر نجیب‌الدین رضا عمدی و از منظر نجم‌الدین رازی امری جبری بوده است.
واژگان کلیدی
اسطورۀ آفرینش ، خلاصه الحقایق، نجیب الدین تبریزی، مرصادالعباد، نجم الدین رازی.
[1] . دانشجوی دکتری، گروه زبان و ادبیات فارسی،واحد تجف آباد،دانشگاه آزاد اسلامی،تجف آباد،ایران.
Email: ez.noroozi1399@gmail.com
[2] . استاد، گروه زبان و ادبیات فارسی،واحد نجف آباد،دانشگاه آزاد اسلامی،نجف آباد،ایران. (نویسنده مسئول)
Email: atamohmadradmansh@gmail.com
[3] . استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران.
Email: M.chatraei@yahoo.com
تاریخ دریافت: 10/11/1402 پذیرش نهایی: 13/2/1403
