بررسی سندی روایات «الارشاد» شیخ مفید (از دوران امام سجاد(ع) تا امام عصر(عج))
الموضوعات :علیرضا دل افکار 1 , زهرا خیراللهی 2 , رضا عرب‌تبریزی 3
1 - مدرس پیام نور تهران
2 - استادیار، گروه علوم قرآن، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
3 - دانشجوی دکتری، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: الارشاد, شیخ مفید, روایات, بررسی سندی, تاریخ‌نگاری شیعه,
ملخص المقالة :
کتاب الارشاد شیخ مفید (د. 413ق) اولین کتاب روایی ـ تاریخی دربارۀ زندگانی ائمۀ اثنی‌عشر(ع) است که در نوع خود، نقطۀ عطفی در تاریخ‌نگاری شیعه محسوب می‌شود و شیخ آن را در اثبات امامت ائمۀ شیعه به نگارش درآورده است. در حقیقت او کوشیده است بر مبنای روایات منقول از معصومین، و با رویکردی کلامی، به روایت تاریخ زندگانی ائمه(ع) بپردازد. بخش قابل‌توجهی از روایات نقل‌شده در الارشاد از منظر متأخران علم حدیث ضعیف هستند و شیخ مفید، اگرچه در نقل‌های خود از وقایع تاریخی، مانند دیگر آثار تاریخی، گاهی از ذکر سند روایات خودداری کرده است، اما در اغلب موارد و متفاوت از رویکرد دیگر مورخان، جهت تقویت اعتبار روایت تاریخی، سند روایت را هم ذکر می‌کند. این مقاله در صدد است روایات مربوط به تاریخ زندگانی امام سجاد(ع) تا امام عصر(ع) را به‌لحاظ سندی مورد بررسی و ارزیابی قرار دهد تا میزان اعتبار و صحت روایات این اثر معلوم شود. نتیجۀ بررسی حاکی از آن است که در باب دوران نُه امام آخر، تقریباً هیچ حدیث مجعولی به چشم نمی‌خورد ولی برخی احادیث از منظر متأخران ضعیف به شمار می‌رود که هرچه به آخر کتاب نزدیک می‌شویم از میزان احادیث ضعیف کاسته می‌شود.
ابن‌غضائری؛ الرجال؛ (بی تا) قم: مؤسسۀ علمی و فرهنگی دارالحدیث.
احسائی، ابن ابی‌جمهور؛ (1361) عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیة؛ قم: سیدالشهدا.
باقری، حمید؛ «الکافی و روایات اسحاق بن محمد احمر نخعی؛ (1396) تلاشی برای شناسایی منبع کلینی در نقل روایات اسحاق»؛ رهیافت‌هایی در علوم قرآن و حدیث، سال چهل و نهم، شماره 98، ص 9-ص28.
بهبهانی، محمدباقر بن محمد اکمل؛ (1422ق) تعلیقه بر منهج المقال فی تحقیق أحوال الرجال؛ محمد بن علی استرآبادی، قم: مؤسسة آل البیت.
تجری، محمدعلی؛ (1387) «مبانی و منهج حدیثی شیخ مفید»؛ رسالۀ دکتری، دانشگاه قم، مرکز تربیت مدرس.
حسینی شیرازی، سید علیرضا؛ (1398) اعتبارسنجی احادیث شیعه؛ تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی و موسسه رهجویان راه امام هادی(ع).
ابراهیم بن هاشم؛ (1401) بازخوانی فرایند انتقال حدیث کوفه به قم، گمانه‌های وثاقت؛ تهران: نشر رود آبی.
خانجانی، قاسم؛ «منابع شیخ مفید در گزارش‌های تاریخی»؛ تاریخ اسلام در آینۀ پژوهش، شمارۀ 19، 1387، ص21-ص40.
سیستانی، سیدمحمدرضا؛ (1437) قبسات من علم الرجال؛ بیروت: دارالمورخ العربی.
شبیری زنجانی، سیدمحمدجواد؛ (1371) «حیات شیخ مفید (آثار شیخ مفید)»؛ نشریۀ نور علم، شماره 45، ص101-ص146.
ـــــــــــــــ ؛ (1392) «گذری بر حیات شیخ مفید»، دورۀ 1، نشریۀ مجموعه مقالات کنگرۀ شیخ مفید، ص5-ص42.
صفار، محمد بن حسن؛ (1404) بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد، قم، مکتبة آیت‌الله المرعشی نجفی.
صفری فروشانی، نعمت‌الله؛ (1387) «الارشاد و تاریخ‌نگاری زندگانی ائمه علیهم السلام»، شیعه‌شناسی، سال ششم، شمارۀ 22، ص37-ص76.
طاهایی، سیدمحمد مهدی؛ (1372) کارکرد روایات در توثیق و تضعیف راویان، قم: نشر معارف اهل بیت الطاهرین علیهم السلام.
طوسی، محمد بن حسن؛ (1356ق) الفهرست؛ نجف: مکتبة مرتضویة.
ـــــــــــــــ ؛ (1404) اختیار معرفة الرجال؛ قم: موسسة آل البیت لاحیاء التراث.
ـــــــــــــــ ؛ (1376). رجال الطوسی، قم، جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه بقم، موسسه النشر الاسلامی.
«غلات از دیدگاه شیخ مفید»؛ (1371) جمعی از نویسندگان؛مجلۀ حوزه، شمارۀ 54، ص191-ص246.
کشی، محمد بن عمر؛ (1490ق) رجال الکشی؛ مشهد: موسسۀ نشر دانشگاه مشهد.
کلینی، محمد بن یعقوب؛ (1407) الکافی؛ تهران: دار الکتب الاسلامیه.
لواسانی، سید محمدرضا؛ (1368) نقش باورهای کلامی در داوری رجالیان متقدم؛ قم: نشر معارف اهل بیت الطاهرین علیهم السلام.
مدرسی، سید حسین؛ (1394) مکتب در فرآیند تکامل، تهران: کویر.
معصومی مقدم، محمد؛ (1365) نقش نقادی متن در داوری رجالیون متقدم؛ قم: نشر معارف اهل بیت طاهرین علیهم السلام.
مفید، ابو عبدالله محمد بن محمد؛ (1386) الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد؛تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
ــــــــــــــــــ؛ (1413) الفصول المختاره من العیون و المحاسن؛ قم: المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید.
ـــــــــــــــ ؛ (1413) اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات؛ تحقیق سید علی میر شریفی، قم: المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید.
ـــــــــــــــ ؛ (1413) التذكرة بأصول الفقه؛ قم: المؤتمر العالمي لالفية الشيخ المفيد.
میرحسینی، مرضیه سادات؛ (1391) پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد با عنوان «مبانی فقه‌الحدیثی شیخ مفید». دانشگاه مازندران.
نجاشی، احمد بن علی؛ (1365) رجال نجاشی؛ قم: انتشارات اسلامی.
نساج، مریم؛ (1395) پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد با عنوان «بررسی تطبیقی مبانی و روش علامه مجلسی و شیخ مفید در نقل، فهم و نقد روایات تاریخی»، دانشگاه قرآن و حدیث.
هدایت‌پناه، محمدرضا؛ (1392) «دستيابی به تاريخ يقينی؛ بررسی مقايسه‌ای روش‌شناسی تاريخی سه متكلم تاريخی‌گرا (شيخ مفيد، قاضی عبدالجبار معتزلی، ابن‌حزم اندلسی)»، تاریخ اسلام، سال چهاردهم، شمارۀ سوم، پاییز، شمارۀ مسلسل 55، ص7-ص44.
نوع مقاله: پژوهشی
صفحات 116-91
بررسی سندی روایات «الارشاد» شیخ مفید
(از دوران امام سجاد(ع) تا امام عصر(عج))
علیرضا دل‌افکار 1
زهرا خیراللهی 2
رضا عرب‌تبریزی 3
|
کتاب الارشاد شیخ مفید (د. 413ق) اولین کتاب روایی ـ تاریخی دربارۀ زندگانی ائمۀ اثنی‌عشر(ع) است که در نوع خود، نقطۀ عطفی در تاریخ‌نگاری شیعه محسوب می‌شود و شیخ آن را در اثبات امامت ائمۀ شیعه به نگارش درآورده است. در حقیقت او کوشیده است بر مبنای روایات منقول از معصومین، و با رویکردی کلامی، به روایت تاریخ زندگانی ائمه(ع) بپردازد. بخش قابل‌توجهی از روایات نقل‌شده در الارشاد از منظر متأخران علم حدیث ضعیف هستند و شیخ مفید، اگرچه در نقل‌های خود از وقایع تاریخی، مانند دیگر آثار تاریخی، گاهی از ذکر سند روایات خودداری کرده است، اما در اغلب موارد و متفاوت از رویکرد دیگر مورخان، جهت تقویت اعتبار روایت تاریخی، سند روایت را هم ذکر می‌کند. این مقاله در صدد است روایات مربوط به تاریخ زندگانی امام سجاد(ع) تا امام عصر(ع) را به‌لحاظ سندی مورد بررسی و ارزیابی قرار دهد تا میزان اعتبار و صحت روایات این اثر معلوم شود. نتیجۀ بررسی حاکی از آن است که در باب دوران نُه امام آخر، تقریباً هیچ حدیث مجعولی به چشم نمی‌خورد ولی برخی احادیث از منظر متأخران ضعیف به شمار می‌رود که هرچه به آخر کتاب نزدیک می‌شویم از میزان احادیث ضعیف کاسته می‌شود.
واژگان کلیدی
الارشاد، شیخ مفید، روایات، بررسی سندی، تاریخ‌نگاری شیعه.
[1] . دانشیار، دانشگاه پیام نور، گروه علوم قرآن، تهران، ایران. (نویسنده مسئول)
Email: Delafkar@pnu.ac.ir
[2] . استادیار، گروه علوم قرآن، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.
Email: Zkheirolahi@pnu.ac.ir
[3] . دانشجوی دکتری، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.
Email: reza_tabrizi5@yahoo.com
تاریخ دریافت:3/8/1403 پذیرش نهایی: 5/11/1403
