راهبردهای زنان در برابر خشونت اقتصادی همسر
الموضوعات :
هادی سلیمی
1
,
فاطمه زاهری
2
,
فاطمه روستایی
3
,
محمد بذله
4
,
اکبر حسن‌نژاد قورولی
5
,
حسن اخگر
6
1 - استادیار گروه مشاوره، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه هرمزگان، ایران
2 - دانش آموخته کارشناسی ارشد گروه روان¬شناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه هرمزگان، بندرعباس، ایران
3 - دانش آموخته کارشناسی ارشد گروه مشاوره، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه هرمزگان، بندرعباس، ایران
4 - دانش آموخته کارشناسی ارشد گروه مدیریت، دانشکده مدیریت، دانشگاه هرمزگان، بندرعباس، ایران
5 - دانش آموخته کارشناسی ارشد گروه مدیریت، دانشکده مدیریت، دانشگاه هرمزگان، بندرعباس، ایران
6 - دانشجوی کارشناسی ارشد گروه روان¬شناسی و آموزش کودکان استثنایی، دانشکده علوم رفتاری و سلامت روان، دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: خشونت خانگی, خشونت شریک صمیمی, خشونت اقتصادی, راهبردهای مقابله و زنان.,
ملخص المقالة :
بدرفتاری اقتصادی، یکی از معضلات مهم مبتنی بر جنسیت و از اشکال خشونت خانگی است که به صورت پنهان و نامرئی علیه زنان رخ می‌دهد و بر کیفیت زندگی آنان، تأثیرات منفی دارد. در حال حاضر با توجه به وضعیت اقتصادی، این نوع خشونت رو به افزایش است. هدف پژوهش حاضر، بررسی راهبردهای زنان در برابر خشونت اقتصادی است. طرح پژوهش حاضر، کیفی و از نوع پدیدارشناسی بود. جامعه آماری شامل کلیه زنان خانه‌دار قربانی خشونت اقتصادی شهر بندرعباس بود که ۲۷ نفر به روش نمونه‌گیری گلوله برفی انتخاب شدند. برای جمع‌آوری داده‌ها از مصاحبه نیمه‌ساختار یافته و مقیاس خشونت اقتصادی (SEA2) استفاده شد. داده‌ها با استفاده از روش کلاریزی تحلیل شدند. در بررسی راهبردهای مقابله‌ای زنان با بدرفتاری اقتصادی همسر، کُدگذاری، در نهایت ۶ مقوله شناسایی شد. مضامین فرعی از نظر مفهومی در کنار هم قرار گرفتند و ۲ مضمون اصلی شناسایی شد. نتایج نشان داد که راهبردهای زنان در برابر خشونت اقتصادی شامل دو راهبرد کلی سازگار (راهبردهای تاب‌آورانه، مشارکتی و برنامه‌ریزی) و ناسازگار (راهبردهای اجتنابی، تسلیمی و رویارویی) است. به طور کلی می‌توان نتیجه گرفت که زنان قربانی ممکن است از راهبردهای مختلفی در برابر خشونت اقتصادی استفاده کنند. راهبردهای ناسازگار به تسکین موقت آشفتگی و راهبردهای سازگار به کاهش تنش و بهبود شرایط منجر می‌شود.
بسنده، نسیم و دیگران (۱۴۰۰) «سازوکارهای مقابله با ابعاد اقتصادی خشونت خانگی علیه زنان»، فصلنامه علمی مطالعات فقه اقتصادی، سال سوم، شماره ۴، صص ۲۰۷-۲۲۶.
سبزه‌ای، محمدتقی و امین روشن‌پور (۱۴۰۲) «مطالعه کیفی خشونت خانگی علیه زنان حاشیه‌نشین بر اساس روش زمینهای (مورد مطالعه: زنان حاشیه‌نشین شهر خرم‌آباد)»، پژوهشنامه زنان، سال چهاردهم، شماره ۴۶، صص 61-89.
سعیدی، ایمانه و دیگران (۱۳۹۹) «تجربۀ زیستۀ زنان از خشونت خانگی (مورد مطالعه: زنان مراجعه‌کننده به واحد کاهش طلاق مرکز اورژانس اجتماعی شهر اصفهان)»، مسائل اجتماعی ایران، سال یازدهم، شماره ۱، صص ۱۲۳-142.
سوهانیان حقیقی، محسن و ایرج فیضی (1401) «تحلیل وضعیت خشونت خانگی در خانوادۀ ایرانی»، پژوهش انحرافات و مسائل اجتماعی، سال دوم، شماره 6، صص 1-31.
فروغ‌زاده، سیمین و دیگران (۱۴۰۳) «مطالعه پدیدارشناسانه تجربه زنان از خشونت خانگی در سکونت‌گاه‌های غیر رسمی مشهد»، مطالعات اجتماعی روان‌شناختی زنان، سال بیست¬ودوم، شماره ۱، صص 32-66.
قادرزاده، امید (۱۴۰۳) «خشونت جنسیتی: ارائه یک نظریه زمینهای»، فصلنامه رفاه اجتماعی، سال بیست¬وچهارم، شماره ۹۵، صص 175-228.
مختاری، مریم و محمد نوریان نجف‌آبادی (۱۴۰۰) «تببین جامعه‌شناختی خشونت مردان علیه همسران»، پژوهشنامه مددکاری اجتماعی، سال هشتم، شماره ۲۹، صص ۱۷۵-۲۱۱.
میرحسینی، زهرا و لیلا باقری‌نسب (۱۴۰۳) «تحلیل جامعه‌شناختی بسترها و زمینه‌های خشونت اقتصادی علیه زنان (مورد مطالعه: زنان شهر مشهد)، فصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، سال شانزدهم، شماره ۳، صص ۷۵-۱۰۸.
نوشیروانی شریف‌آباد، منیژه و دیگران (1401) «شناخت راهبردهای مقابله‌ای زنان آسیب‌دیده از خشونت خانگی همسران در یزد: مطالعه کیفی»، مجله مطالعات ناتوانی، شماره ۱۲، صص ۱4۸-۱5۸.
هدی، محبوبه سادات و دیگران (۱۴۰۱) «راهبردهای زنان در مواجهه با نابرابری‌ها، تبعیض‌ها و خشونت‌ها: امکان‌ها و محدودیت‌ها»، مطالعات توسعه اجتماعی- فرهنگي، سال یازدهم، شماره ۱، صص ۲۰۰-۲۳۰.
Adams, A. E., & Beeble, M. L. (2019) Intimate partner violence and psychological well-being: Examining the effect of economic abuse on women’s quality of life. Psychology of Violence, 9(5), 517–525.
Adams, A. E., Sullivan, C. M., Bybee, D., & Greeson, M. R. (2008) Development of the Scale of Economic Abuse. Violence Against Women, 14, 563–588.
Ahmad, D., Shah, S. Z. A., & Shabbir, M. R. (2022) Economic violence against women in Punjab: dimensions, determinants and its implications on women social status in society. Journal of Business and Social Review in Emerging Economies, 8(1), 13-24.
Alavi Rad, A., & Sabbaghchi Firouzabad, M. (2022) Investigating the sudden changes in the money on the welfare cost of inflation in Iran. Journal of Applied Economics Studies in Iran, 11(42), 279-313.
Alkan, Ö., Özar, Ş., & Ünver, Ş. (2021) Economic violence against women: A case in Turkey. PLoS one, 16(3), e0248630.
Alsawalqa, R. O. (2020) Economic abuse of women in Amman, Jordan: A quantitative study. Sage Open, 10(4), 2158244020982616.
Bibi, K., Ullah, S., & Jan, S. U. K. (2025) Association between in-laws relationship and domestic violence against women. Journal of Social Sciences Review, 5(1), 66-71.
Chatterji, S., O’Connor, J., Zane, A., & Steinert, J. I. (2025) Economic Abuse in low and middle-income countries: A scoping review. Trauma, Violence, & Abuse, 15248380251325194.
Cheng, S. Y., Wachter, K., Kappas, A., Brown, M. L., Messing, J. T., Bagwell-Gray, M., & Jiwatram-Negron, T. (2022) Patterns of help-seeking strategies in response to intimate partner violence: A latent class analysis. Journal of Interpersonal Violence, 37(9-10), NP6604-NP6632.
Chowbey, P. (2017) Women’s narratives of economic abuse and financial strategies in Britain and South Asia. Psychology of Violence, 7(3), 459.
Clemente-Teixeira, M., Magalhães, T., Barrocas, J., Dinis-Oliveira, R. J., & Taveira-Gomes, T. (2022) Health outcomes in women victims of intimate partner violence: A 20-year real-world study. International Journal of Environmental Research and Public Health, 19(24), 17035.
Colaizzi, P. F. (1978) Psychological research as the phenomenologist views it. In: Valle RS, King M, editors. Existential-phenomenological alternatives for psychology. New York: Oxford University Press.
Daliri, H. (2019) Identifying the effective economic variables on divorce in Iran. Women's Studies Sociological And Psychological, 17(2), 35-62.
Dehkordi, A. H., & Heydari, H. (2024) The Prevalence of Domestic Violence in Iran: A Systematic Review and Meta-analysis. Jundishapur Journal of Chronic Disease Care, 14(1), 1-12.
Eriksson, M., & Ulmestig, R. (2021). “It’s not all about money”: Toward a more comprehensive understanding of financial abuse in the context of VAW. Journal of interpersonal Violence, 36(3-4), NP1625-1651NP.
Gibbs, A., Dunkle, K., & Jewkes, R. (2018) Emotional and economic intimate partner violence as key drivers of depression and suicidal ideation: A cross-sectional study among young women in informal settlements in South Africa. PloS one, 13(4), e0194885.
Haifley, C. K. (2021) Economic abuse: a literature review of a salient yet overlooked form of intimate partner violence. Theory in Action, 14(2), 82-91.
Jiwatram-Negrón, T., Hunt, T., Nikitin, D., Rychkova, O., Ermolaeva, I., Sharonova, N., ... & Gilbert, L. (2018) An exploratory study of economic abuse among substance-involved women in Kyrgyzstan, Central Asia. Journal of Substance Use, 23(4), 358-365.
Johnson, L., Chen, Y., Stylianou, A., & Arnold, A. (2022) Examining the impact of economic abuse on survivors of intimate partner violence: a scoping review. BMC public health, 22(1), 1014.
Kaittila, A., Hakovirta, M., & Kainulainen, H. (2024) Types of economic abuse in postseparation lives of women experiencing IPV: A qualitative study from Finland. Violence against women, 30(2), 426-444.
Kanougiya, S., Daruwalla, N., Gram, L., Gupta, A. D., Sivakami, M., & Osrin, D. (2021) Economic abuse and its associations with symptoms of common mental disorders among women in a cross-sectional survey in informal settlements in Mumbai, India. BMC public health, 21(1), 842.
Krug, E. G., Mercy, J. A., Dahlberg, L. L., & Zwi, A. B. (2002) The world report on violence and health. The lancet, 360(9339), 1083-1088.
Kutin, J., Russell, R., & Reid, M. (2017) Economic abuse between intimate partners in Australia: prevalence, health status, disability and financial stress. Australian and New Zealand journal of public health, 41(3), 269-274.
Laskey, P., Bates, E. A., & Taylor, J. C. (2019) A systematic literature review of intimate partner violence victimisation: An inclusive review across gender and sexuality. Aggression and Violent Behavior, 47, 1-11.
Lazarus, R. S., & Folkman, S. (1984) Stress, appraisal, and coping. Springer Publishing.
Lin, H. F., Postmus, J. L., Hu, H., & Stylianou, A. M. (2023) IPV experiences and financial strain over time: Insights from the blinder-oaxaca decomposition analysis. Journal of Family and Economic Issues, 44(2), 434-446.
Meyer, S. R., Hardt, S., Brambilla, R., Page, S., & Stöckl, H. (2024) Explaining intimate partner violence through economic theories: A systematic review and narrative synthesis. Aggression and Violent Behavior, 77, 101929.
Moustafa Ali, L., Mahmood Soliman, N., & Abdallah Moursi, H. (2022) Coping strategies for battered women regarding domestic violence. Journal of nursing science Benha University, 3(1), 838-854.
Postmus J. L., Hoge G. L., Breckenridge J., Sharp-Jeffs N., Chung D. (2020) Economic abuse as an invisible form of domestic violence: A multicountry review. Trauma, Violence, & Abuse, 21(2), 261–283.
Postmus, J. L., Nikolova, K., Lin, H. F., & Johnson, L. (2022) Women’s economic abuse experiences: Results from the UN multicountry study on men and violence in Asia and the Pacifc. Journal of Interpersonal Violence, 37(15–16), NP13115–NP13142.
Postmus, J. L., Plummer, S. B., & Stylianou, A. M. (2015) Measuring economic abuse in the lives of survivors: Revising the Scale of Economic Abuse. Violence against women, 22(6), 692-703.
Postmus, J. L., Plummer, S. B., McMahon, S., Murshid, N. S., & Kim, M. S. (2011) Understanding economic abuse in the lives of survivors. Journal of interpersonal violence, 27(3), 411-430.
Renner, L. M., & Hartley, C. C. (2022) Women’s perceptions of the helpfulness of strategies for coping with intimate partner violence. Journal of family violence, 37(4), 585-599.
Sahraian, A., Ghanizadeh, A., Hashemi, S. H., Mohammadi, M. R., & Ahmadzadeh, L. (2015) Prevalence and predictors of domestic-violence towards wives by their psychiatric hospitalized husbands. Iranian journal of psychiatry, 10(4), 233.
Salehi Moghadam, F., Nikorad, M., Moharer Sanagouye, G., Madadi, P., & Alimardani, S. (2024) Predicting marital intimacy based on infertility stigma and coping strategies in infertile women. Applied Family Therapy Journal (AFTJ) , 5(1), 229-237.
Salimi, H., Hosseinkhani, A., Beeble, M. L., & Samavi, S. A. (2023) Examining the psychometric properties of the revised scale of economic abuse among Iranian women. Journal of interpersonal violence, 38(23-24), 12067-12088.
Serpa Pimentel, A. D., Mshana, G., Aloyce, D., Peter, E., Mchome, Z., Malibwa, D., ... & Stöckl, H. (2021) Women’s understanding of economic abuse in North-Western Tanzania. Women's Health, 17, 17455065211042180.
Stylianou, A. M. (2018a) Economic abuse within intimate partner violence: a review of the literature. Violence and Victims, 33(1), 3-22.
Stylianou, A. M. (2018b) Economic abuse experiences and depressive symptoms among victims of intimate partner violence. Journal of family violence, 33(6), 381-392.
Tenkorang, E. Y., & Owusu, A. Y. (2019) Does economic abuse affect the health outcomes of women in Ghana?. Health Education & Behavior, 46(2), 340-348.
Van Gelder, N., Ligthart, S., Astro, L., & Oertelt-Prigione, S. (2021) Economic abuse amongst Dutch women (formerly) victimised by intimate partner violence and abuse: A mixed methods approach. Tijdschrift voor Genderstudies, 24(2), 89-107.
Voth Schrag, R. J., Robinson, S. R., & Ravi, K. (2019) Understanding pathways within intimate partner violence: Economic abuse, economic hardship, and mental health. Journal of Aggression, Maltreatment & Trauma, 28(2), 222-242.
Wood, S. N., Glass, N., & Decker, M. R. (2021) An integrative review of safety strategies for women experiencing intimate partner violence in low-and middle-income countries. Trauma, Violence, & Abuse, 22(1), 68-82.
Yakubovich, A. R., Bartsch, A., Metheny, N., Gesink, D., & O'Campo, P. (2022) Housing interventions for women experiencing intimate partner violence: a systematic review. The Lancet Public Health, 7(1), e23-e35.
فصلنامه علمي «پژوهش انحرافات و مسائل اجتماعی»
شماره چهاردهم، زمستان 1403: 31-1
تاريخ دريافت: 18/01/1404
تاريخ پذيرش: 12/03/1404
نوع مقاله: پژوهشی
راهبردهای زنان در برابر خشونت اقتصادی همسر 1
هادی سلیمی2
فاطمه زاهری 3
فاطمه روستایی 4
محمد بذله 5
اکبر حسن‌نژاد قورولی 6
حسن اخگر7
چکیده
بدرفتاری اقتصادی، یکی از معضلات مهم مبتنی بر جنسیت و از اشکال خشونت خانگی است که به صورت پنهان و نامرئی علیه زنان رخ می‌دهد و بر کیفیت زندگی آنان، تأثیرات منفی دارد. در حال حاضر با توجه به وضعیت اقتصادی، این نوع خشونت رو به افزایش است. هدف پژوهش حاضر، بررسی راهبردهای زنان در برابر خشونت اقتصادی است. طرح پژوهش حاضر، کیفی و از نوع پدیدارشناسی بود. جامعه آماری شامل کلیه زنان خانه‌دار قربانی خشونت اقتصادی شهر بندرعباس بود که ۲۷ نفر به روش نمونه‌گیری گلوله برفی انتخاب شدند. برای جمع‌آوری داده‌ها از مصاحبه نیمه‌ساختار یافته و مقیاس خشونت اقتصادی (SEA2) استفاده شد. داده‌ها با استفاده از روش کلاریزی تحلیل شدند. در بررسی راهبردهای مقابله‌ای زنان با بدرفتاری اقتصادی همسر، کُدگذاری، در نهایت ۶ مقوله شناسایی شد. مضامین فرعی از نظر مفهومی در کنار هم قرار گرفتند و ۲ مضمون اصلی شناسایی شد. نتایج نشان داد که راهبردهای زنان در برابر خشونت اقتصادی شامل دو راهبرد کلی سازگار (راهبردهای تاب‌آورانه، مشارکتی و برنامه‌ریزی) و ناسازگار (راهبردهای اجتنابی، تسلیمی و رویارویی) است. به طور کلی می‌توان نتیجه گرفت که زنان قربانی ممکن است از راهبردهای مختلفی در برابر خشونت اقتصادی استفاده کنند. راهبردهای ناسازگار به تسکین موقت آشفتگی و راهبردهای سازگار به کاهش تنش و بهبود شرایط منجر می‌شود.
واژه‌های کلیدی: خشونت خانگی، خشونت شریک صمیمی، خشونت اقتصادی، راهبردهای مقابله و زنان.
مقدمه
یکی از آسیب‌هایی اجتماعی بسیار مخرب، خشونت زناشویی یا همان خشونت شریک صمیمی (IPV)8 است و به معنای هرگونه بدرفتاری در یک رابطه صمیمانه تعریف می‌شود که می‌تواند آسیب‌های مختلف به افراد آن رابطه وارد کند. این تعریف شامل پرخاشگری/ بدرفتاری جسمی، جنسی و روانی یا هر نوع رفتار کنترل‌کننده می‌شود (Krug et al, 2002: 2). این نوع خشونت، پدیده‌ای شایع در سراسر جهان است؛ به طوری که حدود یک‌چهارم زنان در طول زندگی خود، یکی از اشکال آن را تجربه می‌کنند (Meyer et al, 2024: 1). پژوهش‌ها نشان می‌دهد که خشونت زناشویی تحت تأثیر هنجارهای فرهنگی و اقتدار مردانه است و در این میان زنان بیشتر قربانی خشونت زناشویی می‌شوند (Bibi et al, 2025: 66; Laskey, 2019: 1). در ایران، مطالعات نشان می‌دهد که ۵۹% زنان خشونت زناشویی را تجربه می‌کنند که شامل ۲۵% خشونت جسمی، ۵۰% خشونت روانی و ۲۰% خشونت جنسی است. این آمار که بالاتر از میانگین جهانی است، نشان‌دهنده الگوی فرهنگی خاصی از خشونت خانگی در کشور است (Dehkordi & Heydari, 2024: 1).
علی‌رغم شکل‌های مختلف خشونت زناشویی بر اساس پژوهش‌های مختلف، تصور غالب از خشونت زناشویی، شکل خشونت جسمانی آن است که به‌ویژه در تحقیقات و گزارش‌های رسانه‌ای به آن پرداخته می‌شود. با این حال یکی از شکل‌های پنهان یا «نامرئی» بدرفتاری که در روابط زناشویی رخ می‌دهد، بدرفتاری اقتصادی9 است (Postmus et al, 2020: 1). بدرفتاری اقتصادی، شکل خاصی از خشونت است و نباید آن را به عنوان زیرمجموعه بدرفتاری یا خشونت روان‌شناختی در نظر گرفت (Stylianou, 2018a: 4). پژوهش‌ها نشان داده‌اند که بدرفتاری اقتصادی با انواع خشونت‌های زناشویی رابطه دارد و می‌تواند به عنوان نوع خاصی از خشونت در نظر گرفته شود (Gibbs et al, 2018: 2; Serpa Pimentel et al, 2021: 1). بدرفتاری اقتصادی شامل رفتارهایی است که توانایی فرد را برای به دست آوردن، استفاده یا حفظ منابع اقتصادی کنترل می‌کند و در نتیجه امنیت اقتصادی و پتانسیل خودکفایی آنها را تهدید می‌کند (Adams et al, 2008: 264). این نوع بدرفتاری می‌تواند انواع مختلفی از رفتارهای کنترل‌کننده و تاکتیک‌ها را شامل شود که باعث می‌شود قربانی از نظر اقتصادی وابسته و از نظر اجتماعی منزوی شود (Adams & Beeble, 2019: 517).
به دنبال شناسایی الگوهای بدرفتاری اقتصادی، پژوهش‌ها سه الگوی کنترل اقتصادی10، استثمار اقتصادی11 و ممانعت از اشتغال12 را شناسایی کردهاند. کنترل اقتصادی شامل نظارت، دیکته کردن و جلوگیری قربانی برای استفاده و بهره بردن از منابعی است که از قبل در اختیار دارد؛ استثمار اقتصادی نیز بهره‌برداری اجباری و سوءاستفاده از منابع و امکانات اقتصادی شخص قربانی است و ممانعت از اشتغال به معنای مانع‌تراشی در جهت رفتارهایی است که باعث اشتغال و استقلال اقتصادی قربانی می‌شود (Adams & Beeble, 2019: 518-519; Postmus et al, 2015: 700).
پژوهش‌ها نشان می‌دهد که بدرفتاری اقتصادی شیوع بالایی دارد. در جمعیت عادی، شیوع مادام‌العمر تجربه بدرفتاری اقتصادی در زنان با 7/15%، بیشتر از مردان با 1/7% بود (Kutin et al, 2017: 269) و در نمونه‌های بالینی پژوهش‌های مختلف نشان داده‌اند که این میزان در زنان 93% (Stylianou, 2018a: 3) و 94% (Postmus et al, 2011: 411) بوده است. در ایران پژوهش‌های محدودی به مطالعه بدرفتاری اقتصادی پرداخته‌اند. میزان شیوع شاخص کلی خشونت (فیزیکی، روانی، اقتصادي، کلامی و جنسی) در میان زوجین در جامعه ایرانی، 1/81% گزارش شده است (سوهانیان حقیقی و فیضی، ۱۴۰۱: ۱۵).
نتایج مطالعه سلیمی13 و همکاران (2023) نشان داد که حدود 21/82% از زنان مورد بدرفتاری اقتصادی همسر خود قرار گرفته‌اند که این میزان، بیانگر شیوع بالای بدرفتاری اقتصادی در ایران است که متأسفانه به دلیل ساختارهای فرهنگی و اجتماعی ایران، این زنان هستند که عمدتاً چنین بدرفتاری را تجربه می‌کنند.
همچنین صحرائیان14 و همکاران (2015) دریافتند که بین 50 تا 66 درصد از زنانی که همسران آنها به دلیل بیماری روان‌پزشکی در بیمارستان بستری بودند، حداقل
«گاهی» بدرفتاری اقتصادی را تجربه کردهاند.
پیامدهای بدرفتاری اقتصادی می‌تواند شکل‌های متعدد به خود بگیرد و آسیب جدی به فرد قربانی وارد کند (Kaittila et al, 2024: 426; Voth Schrag et al, 2019: 222; Adams & Beeble, 2019: 520-523). به طور کلی پژوهش‌های مختلف نشان داده‌اند که قربانیان بدرفتاری اقتصادی در سطوح مختلف فردی، بین‌فردی، اجتماعی و اقتصادی، آسیب‌های متعددی را تجربه می‌کنند (Alkan et al, 2021: 3; Johnson et al, 2022: 2; Eriksson & Ulmestig, 2021: 1642; Clemente-Teixeira et al, 2022: 2; Lin et al, 2023: 434;). با توجه به پیامدهایی که بدرفتاری اقتصادی دارد، افراد سعی می‌کنند به‌نوعی با بدرفتاری اقتصادی مقابله کنند. تلاش‌های عقلانی، عاطفی و رفتاری که افراد هنگام مواجهه با فشارهای روانی برای غلبه، تحمل و یا به حداقل رساندن پیامدهای موقعیت‌های آشفته‌کننده به کار می‌گیرند، راهبردهای مقابله نام دارد (Salehi Moghadam et al, 2024: 230).
تحقیقات موجود عمدتاً به بررسی راهبردهای مقابله‌ای زنان در برابر خشونت زناشویی به صورت کلی پرداخته‌اند و کمتر به راهبردهای ویژه مقابله با خشونت اقتصادی توجه شده است. مطالعات نشان می‌دهد که زنان در شرایط خشونت زناشویی از راهبردهای متنوعی برای مقابله با موقعیت استفاده می‌کنند. برخی از این راهبردها مانند جست‌وجوی حمایت اجتماعی، پیگیری مسیرهای قانونی و تلاش برای استقلال مالی، معمولاً نتایج مطلوب‌تری در پی دارند و می‌توانند به بهبود پایدار شرایط منجر شوند. در مقابل، راهبردهایی نظیر انکار مشکل، سکوت اختیار کردن یا تحمل مداوم خشونت، اغلب کارایی کمتری دارند و ممکن است به تداوم چرخه خشونت بینجامد. انتخاب و اثربخشی این راهبردها به عوامل متعددی وابسته است که ازجمله می‌توان به دسترسی به منابع حمایتی، میزان استقلال مالی، سطح آگاهی از حقوق فردی و شدت و مدت خشونت اشاره کرد (Yakubovich et al, 2022: 23; Renner & Hartley, 2022: 585; Wood et al. 2021: 61; Moustafa et al, 2022: 839).
زنان در شرایط بدرفتاری یا خشونت اقتصادی از راهبردهای متنوعی برای مدیریت این وضعیت استفاده می‌کنند. برخی از این راهبردها، متمرکز بر مدیریت منابع مالی است، مانند پس‌انداز پنهانی، جداسازی دارایی‌ها یا ایجاد حساب‌های بانکی مستقل. برخی دیگر از زنان با اتخاذ راهکارهای ارتباطی و مذاکره‌ای سعی در بهبود شرایط دارند، از جمله بیان نیازهای مالی به نام فرزندان یا جلب حمایت خانواده. در سطحی دیگر، تلاش برای کسب استقلال مالی از طریق اشتغال، آموزش و توسعه مهارت‌ها نیز به عنوان راهبردی بلندمدت مورد استفاده قرار می‌گیرد. این راهبردها عمدتاً با هدف کاهش وابستگی مالی و افزایش اختیارات فردی پیگیری می‌شوند (Chowbey et al, 2017: 12). به طور خاص، در موارد خشونت اقتصادی که زنان با محدودیت‌های مالی مضاعف روبهرو هستند، امکان استفاده از راهبردهای مؤثر اغلب با چالش‌های بیشتری همراه است. با توجه به مطالعات بسیار محدود در این زمینه، این واقعیت، لزوم پژوهش بیشتر و توسعه سازوکارهای حمایتی ویژه و برنامه‌های توانمندسازی اقتصادی را برای این گروه از زنان پررنگ می‌سازد (Haifley, 2021: 82-90).
تحقیقات نشان می‌دهد که بدرفتاری اقتصادی در شرایط فشارهای اقتصادی و در جوامعی با هنجارهای جنسیتی قوی‌تر که مردان نقش اصلی نان‌آوری را بر عهده دارند، شدت بیشتری می‌یابد (Adams & Beeble, 2019: 520-523). این مسئله در کنار افزایش جهانی نرخ تورم و پیامدهای اقتصادی آن، بستر مناسبی برای بروز اشکال مختلف خشونت اقتصادی در کشورهای با درآمد پایین فراهم می‌آورد (ر.ک: Chatterji et al, 2025). در این میان، ایران به عنوان کشوری با نرخ تورم بالا و چالش‌های اقتصادی گسترده در سال‌های اخیر، شرایط ویژه‌ای را تجربه می‌کند که در آن به علت اینکه مردان عمدتاً نان‌آور اصلی خانه هستند، می‌تواند منجر به تشدید بدرفتاری اقتصادی از سوی آنان در روابط زناشویی شود (Alavi Rad & Sabbaghchi Firouzabad, 2022: 279; Daliri, 2019; 35).
شهر بندرعباس به عنوان یکی از مناطق مهم جنوب کشور، با ویژگی‌های فرهنگی و اقتصادی خاص خود، نمونه‌ای شاخص برای بررسی این پدیده محسوب می‌شود. ترکیب ساختارهای سنتی و هنجارهای مردسالارانه با فشارهای اقتصادی نوین در این منطقه می‌تواند باعث بروز بدرفتاری یا خشونت اقتصادی شود. اما آنچه تاکنون مورد توجه پژوهشگران قرار نگرفته است، نحوه پاسخ زنان خانه‌دار به این نوع از بدرفتاری همسر است؛ زیرا زنان خانه‌دار به دلیل نداشتن اشتغال و کسب درآمد از نظر اقتصادی بیشتر به همسر خود وابسته هستند. از سوی دیگر، با توجه به تفاوت‌های فرهنگی ایران با دیگر کشورها، نمی‌توان یافته‌های تحقیقات خارجی را به طور کامل به این بافت تعمیم داد. بنابراین پژوهش حاضر در راستای درک عمیق‌تر راهبردهای مقابله‌ای زنان خانه‌دار و طراحی مداخلات فرهنگی- اجتماعی مناسب با بافت و نیز کمک به سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان در طراحی راهکارهای مؤثر برای کاهش این نوع خشونت و حمایت از قربانیان با هدف شناسایی راهبردهای مقابله‌ای زنان خانه‌دار بندرعباس در برابر بدرفتاری اقتصادی انجام شد.
پیشینه پژوهش
در بررسی پیشینۀ پژوهش، بیشتر مطالعات داخلی و خارجی بر انواع دیگر خشونت زناشویی متمرکز شده‌اند و کمتر خشونت یا خشونت اقتصادی را بررسی کردهاند (Dehkordi & Heydari, 2024: 1; Yakubovich et al, 2022: 23: Renner & Hartley, 2022: 585; Wood et al, 2021: 61; Moustafa et al, 2022: 839). از این‌رو سعی شده است در بررسی پیشینه بیشتر به مطالعات مرتبط با خشونت اقتصادی پرداخته شود. اخیراً پژوهش‌ها روی خشونت اقتصادی متمرکز شده‌اند. در واقع با مفهوم‌سازی خشونت اقتصادی و ساخت و اعتباریابی ابزاری برای آن، زمینه پژوهشی خوبی برای بررسی دقیق‌تر آن ایجاد شده است (ر.ک:Adams et al, 2008; Postmus et al, 2015; Adams & Beeble, 2019; Salimi et al, 2023).
با معرفی خشونت اقتصادی، بسیاری از پژوهش‌ها به دنبال شناسایی فراوانی، عوامل مرتبط و زمینه‌ساز، پیامدها و نیز راهکارهای مقابله با خشونت اقتصادی حرکت کردهاند. در رابطه با شیوع خشونت اقتصادی، پژوهش‌های خارجی نشان داده‌اند که سطح آن در جوامع بالاست؛ به طوری که شیوع مادام‌العمر خشونت اقتصادی در میان زنان چینی، 1/23% و زنان سریلانکا، 6/26% است (Postmus et al, 2022: 13126). در غنا، این میزان ۴۲% (Tenkorang & Owusu, 2019: 344)، در ترکیه 2/27% (Alkan et al, 2021: 10)، در میان زنان هلندی 9/42% (Van Gelder et al, 2021: 100)، در هند %23 (Kanougiya et al, 2021: 5) و در قرقیزستان ۸۹% (Jiwatram-Negrón et al, 2018: 361) است. در ایران نیز سطح آن بالا و حدود 21/82% گزارش شده است (Salimi et al, 2023: 12078).
پژوهش‌ها نشان می‌دهد که خشونت اقتصادی در روابط صمیمی معمولاً در بستر
مجموعه‌ای از عوامل فردی، بین‌فردی، اجتماعی و ساختاری شکل می‌گیرد. از جمله عوامل زمینه‌ساز می‌توان به نگرش‌های جنسیتی سنتی و مردسالارانه اشاره کرد که مالکیت مرد بر منابع اقتصادی خانواده و کنترل تصمیمهای مالی را توجیه می‌کند (Chatterji et al, 2025: 1). همچنین عوامل فردی مانند پایین بودن سطح تحصیلات و سواد مالی زنان، نداشتن شغل یا درآمد مستقل و وابستگی اقتصادی به شریک زندگی، شرایط را برای اعمال کنترل اقتصادی توسط طرف مقابل فراهم می‌سازد (ر.ک:Ahmad et al, 2022; Salimi et al, 2023 ). از سوی دیگر در سطح ساختاری، نبود حمایت‌های قانونی و نهادینه برای حفاظت از حقوق مالی زنان، فقدان دسترسی کافی به منابع حمایتی و خدمات اجتماعی و نبود سیاست‌های توانمندساز اقتصادی، از جمله موانعی است که موجب تداوم و تشدید خشونت اقتصادی می‌شود.
در راستای بررسی پیشینه پژوهش‌های مرتبط با هدف پژوهش حاضر و راهبردهای مقابله‌ای زنان در برابر خشونت اقتصادی، نتایج نشان می‌دهد که بیشتر پژوهش‌ها به بررسی راهبردهای مقابله‌ای زنان در برابر انواع دیگر خشونت‌ها و بدرفتاری‌ها متمرکز بوده‌اند (ر.ک: Yakubovich et al, 2022; Renner & Hartley, 2022; Wood et al, 2021; Cheng et al, 2022).
فروغ‌زاده و همکاران (1403) نشان دادند که زنان در مواجهه با خشونت از هر دو راهبرد فعالانه (تلاش برای مذاکره و رفع مشکل، گذر از خطوط قرمز فرهنگی با دیدگاه تسلط مردان بر زنان، موافقت نکردن با خواسته‌های همسر، توسل به اقدامات حقوقی و قانونی) و منفعلانه (سکوت، عدم رویارویی مستقیم، صبر و تحمل، پناه بردن به دیگران، اعتقاد به تقدیر و سرنوشت، چشم‌پوشی و تغافل) استفاده می‌کنند.
قادرزاده (1403) در پژوهشی کیفی به شناسایی بسترها، تجربه و درک، راهبردها و پیامدهای خشونت جنسیتی در زندگی زنان ساکن سنندج پرداخت. نتایج نشان داد که زنان بر اساس تجربههای خود از خشونت، راهبردهایی شامل «تقدیرگرایی و انقیادپذیری»، «مذاکره»، «گریز» و «کنشگری» را به کار می‌گیرند.
سبزه‌ای و روشن‌پور (1402) در مطالعه زنان حاشیه‌نشین شهر خرم‌آباد نشان دادند که راهبردهای زنان در برابر خشونت شامل درخواست کمک از شبکه‌های حمایتی خانواده و خویشاوندان، تحمل و کنار آمدن، انزوا و کناره‌گیری، مقاومت و چاره‌جویی است.
هدی و همکاران (1401) در پژوهش خود دریافتند که زنان از استراتژی‌های اصلاحی، استقلال‌طلبانه، اعتراضی، تنبیهی، رهایی، حذفی، تدافعی، تهاجمی، آگاهی‌بخشی و پیشگیرانه در مواجهه با نابرابری‌ها، تبعیض‌ها و خشونت‌ها استفاده می‌کنند.
نوشیروانی شریف‌آباد و همکاران (1401) با هدف شناخت راهبردهای مقابله‌ای زنان آسیب‌دیده از خشونت خانگی همسران در یزد نشان دادند که این راهبردها شامل اجتنابی، تسلیمی، هیجانی، رقابت‌جویی، جنگ فرسایشی، و در دو مقولة اصلی شامل راهبردهای تخریب‌گرا و سازگارانه در چهار زمینة فردی، زوجی، خانوادگی و اجتماعی است.
به طور کلی در بررسی راهبردهای مقابله‌ای زنان، پژوهش‌های فراوانی وجود دارد که نشان داده‌اند زنان در برابر خشونت زناشویی از راهبردهای مقابله‌ای مختلفی استفاده می‌کنند که عمدتاً می‌توان آنها را در دو دسته کارآمد و ناکارآمد قرار داد. همچنین برخی از زنان سعی می‌کنند از منابع قانونی و رسمی و برخی از منابع غیر رسمی برای مقابله با خشونت زناشویی استفاده کنند (Wood et al, 2021: 61). در زمینه راهبردهای زنان در برابر بدرفتاری اقتصادی، تنها یک پژوهش یافت شد. چوبی و همکاران، چهار گونه راهبرد مقابله‌ای را در مواجهه زنان با بدرفتاری اقتصادی شناسایی کردهاند (Chowbey et al, 2017: 12):
1. راهبردهای مادی15: زنان با استفاده از روش‌هایی چون پس‌انداز پنهانی، ایجاد حساب‌های بانکی محرمانه، جداسازی دارایی‌ها و استقراض از شبکه‌های خویشاوندی، سعی در کاهش وابستگی مالی به شریک زندگی خود دارند.
2. راهبردهای مواجهه‌ای16: شامل واکنش‌های کلامی، عاطفی و رفتاری است. برخی زنان با بیان نیازهای مالی به نام فرزندان یا استفاده از امتناع از انجام برخی وظایف خانگی (که ممکن است با خطر خشونت فیزیکی همراه باشد) به مقابله می‌پردازند.
3. راهبردهای میانجی‌گری17: بسیاری از زنان از شبکه‌های خانوادگی برای میانجی‌گری استفاده می‌کنند. هرچند تمایل به این راهبرد در میان زنان با پایگاه اجتماعی- اقتصادی پایین‌تر، کمتر مشاهده شده است.
4. راهبردهای توسعه‌ای18: زنان از طریق اشتغال، آموزش، توسعۀ مهارت‌های مالی و گسترش شبکه‌های اجتماعی به دنبال استقلال مالی پایدار هستند. این راهبردها هرچند زمان‌برند، اثرات ماندگارتری دارند.
به طور کلی، با توجه به پیشینه محدود و فقدان مطالعه در بافت بندرعباس در زمینه راهبردهای مقابله‌ای زنان با بدرفتاری یا خشونت اقتصادی، خلأ تجربی چشمگیری در ادبیات موجود احساس می‌شود که پژوهش حاضر با تمرکز بر واکاوی راهبردهای مقابله‌ای زنان در بندرعباس، در پی پاسخگویی به آن است.
مبانی نظری
نظریۀ مقابله
نظریۀ مقابله19 که لازاروس و فولکمن20 (1984) مطرح کردهاند، به عنوان مبنای نظری در تحلیل رفتارهای مقابله‌ای زنان در برابر بدرفتاری اقتصادی به کار میرود. این نظریه بر اساس مفروضاتی استوار است که افراد برای کاهش استرس ناشی از چالش‌های زندگی از مجموعه‌ای از راهبردهای روان‌شناختی و رفتاری بهره می‌برند. در این زمینه، دو نوع اصلی راهبرد مقابله‌ای شناسایی شده است: مقابله مبتنی بر مسئله21 و مقابله مبتنی بر هیجان22. مقابله مبتنی بر مسئله به اقداماتی اشاره دارد که فرد برای تغییر یا حل مشکلات به کار می‌برد. در برابر بدرفتاری اقتصادی، این نوع مقابله می‌تواند شامل اقداماتی همچون استقلال مالی از طریق پس‌انداز، ایجاد حساب‌های بانکی پنهان یا جلب حمایت از شبکه‌های خانوادگی باشد. در مقابل، مقابله مبتنی بر هیجان بر کاهش استرس‌های روانی و عاطفی ناشی از فشارهای اقتصادی تأکید دارد و شامل رفتارهایی مانند سکوت، صبر، تحمل یا توسل به اعتقادات مذهبی است. زنان ممکن است از هر دو نوع مقابله به طور هم‌زمان استفاده کنند؛ به‌ویژه در مواجهه با بدرفتاری اقتصادی، ترکیب این راهبردها می‌تواند به آنها کمک کند تا علاوه بر کاهش استرس روانی، توانایی مقابله با مشکلات اقتصادی و حفظ استقلال خود را افزایش دهند (ر.ک: Lazarus & Folkman, 1984).
نظریۀ منابع
نظریه منابع23 را نخستینبار گود24 مطرح کرد. این نظریه از نخستین رویکردهای نظری بود که به طور مستقیم برای تحلیل خشونت خانگی به کار رفت و بر این اصل استوار است که قدرت و کنترل بر منابع، عامل اصلی در ایجاد و تداوم خشونت در روابط خانوادگی است. به زعم گود، خشونت، محصول نابرابری در دسترسی به منابع اجتماعی و اقتصادی است و افراد در یک نظام اجتماعی به میزان دسترسی خود به منابع، قدرت اعمال کنترل بر دیگران را نیز دارند. این نظریه معتقد است که خشونت، زمانی احتمال بیشتری دارد که یک فرد احساس کند در دستیابی به اهداف خود از راه‌های مشروع، ناکام مانده و از خشونت به عنوان ابزار نهایی استفاده کند. در این چارچوب، نابرابری‌های اقتصادی و عدم تعادل قدرت بین زوج‌ها، یکی از زمینه‌های اصلی خشونت خانگی، از جمله بدرفتاری اقتصادی است. مردانی که منابع بیشتری در اختیار دارند (نظیر درآمد، تحصیلات و موقعیت شغلی) ممکن است از این برتری برای اعمال کنترل اقتصادی بر همسران خود استفاده کنند و در مقابل، مردانی که از منابع کمتری برخوردارند نیز ممکن است برای جبران این احساس ضعف و ناکامی به خشونت متوسل شوند.
بر اساس این نظریه، زنان در خانواده‌های دارای نابرابری اقتصادی، برای مقابله با بدرفتاری اقتصادی همسران خود، به راهبردهایی همچون پس‌انداز پنهانی، اشتغال مستقل، گسترش شبکه‌های اجتماعی حمایتی و حتی اقدام‌های میانجی‌گرانه یا مقابله‌ای روی می‌آورند. این راهبردها در واقع تلاش‌هایی برای بازتعریف قدرت درون خانواده و کاهش وابستگی اقتصادی هستند که نشان از کارکرد دفاعی زنان در برابر ساختار نابرابر قدرت دارد (ر.ک: Alsawalqa, 2020).
روش پژوهش
روش پژوهش حاضر، کیفی و از نوع پدیدارشناسی بود. هدف این روش علمی،
شناخت و بیان صریح پدیده‌هایی است که افراد در یک موقعیت خاص درک می‌کنند. پدیدارشناسی به توصیف معنای یک پدیده یا مفهوم از دیدگاه برخی افراد، مطابق با تجربههای منحصربهفردشان از آن پدیده می‌پردازد. بنابراین در پی درک تجارب متداول برخی افراد است. جامعه آماری شامل تمامی زنان متأهل خانه‌دار و قربانی بدرفتاری یا خشونت اقتصادی شهر بندرعباس در سال ۱۴۰۲ بود. نمونه‌ها به روش نمونه‌گیری گلوله برفی انتخاب شدند. این روش نمونه‌گیری به گونه‌ای بود که افراد موجود در مطالعه، نفر بعدی را معرفی می‌کردند. از این‌رو ۲۷ زن خانه‌دار قربانی، انتخاب و مورد مصاحبه قرار گرفتند.
زنان خانه‌دار به این دلیل انتخاب شدند که اشتغال زنان، هرچند به طور کامل مانع بدرفتاری اقتصادی نمی‌شود، ولی بنظر می‌رسد تاحد زیادی می‌تواند از شدت و گسترة آن بکاهد. زنان شاغل به واسطة داشتن درآمد مستقل و دسترسی به منابع اقتصادی، امکان بیشتری برای مقاومت در برابر بدرفتاری اقتصادی همسر دارند. در مقابل، زنان خانه‌دار به دلیل وابستگی اقتصادی کامل به همسر، بیشتر در معرض اشکال مختلف بدرفتاری اقتصادی قرار دارند. از این‌رو انتخاب زنان خانه‌دار به عنوان گروه هدف، امکان تمرکز عمیق‌تر بر ابعاد ساختاری خشونت اقتصادی و نیز راهبردهای مقابله‌ای خاص این گروه را فراهم می‌آورد.
فرایند انتخاب مشارکت‌کنندگان با هدف دستیابی به اشباع نظری انجام شد. در پژوهش حاضر، حدوداً از مصاحبه‌شوندة پانزدهم به بعد، محتوای داده‌ها بهتدریج مشابه و فاقد نکات جدید بود. با این حال برای اطمینان از کفایت داده‌ها و تقویت اعتبار پژوهش، فرآیند مصاحبه تا نفر بیست‌وهفتم ادامه یافت.
ملاک‌های ورود به مطالعه شامل تجربة بدرفتاری یا خشونت اقتصادی مطابق با ارزیابی روان‌شناختی اولیه، کسب نمره‌ای بالاتر از ۹ در مقیاس بدرفتاری اقتصادی (SEA2)25، خانه‌دار بودن و نداشتن اشتغال، گذشت حداقل یک سال از آغاز زندگی زناشویی، رضایت کامل برای شرکت در مصاحبه و سکونت در شهر بندرعباس بود. استفاده از مقیاس بدرفتاری اقتصادی به این دلیل بود که این ابزار، میزان تجربه بدرفتاری اقتصادی را ارزیابی می‌کند و برای انتخاب نمونه سعی شد تا در کنار ارزیابی روان‌شناختی اولیه، یک شاخص کمی برای انتخاب نمونه‌ها نیز اجرا شود تا انتخاب آنها با دقت بیشتری صورت گیرد.
برای شناسایی و انتخاب مشارکت‌کنندگان، ابتدا مجوزهای لازم برای انجام پژوهش اخذ شد. سپس با مراجعه به مراکز مشاوره و مددکاری فعال در شهر بندرعباس، نمونه‌های اولیه با توجه به ملاک‌های ورود به مطالعه، شناسایی و مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته با ایشان انجام شد. پس از آن از مصاحبه‌شوندگان خواسته شد در صورت شناخت افرادی که دارای شرایط مشابه هستند و با جلب رضایت آنان، اطلاعات تماسشان را در اختیار پژوهشگر قرار دهند. نمونه‌های بعدی نیز پس از برقراری تماس و تأیید شرایط ورود به مطالعه، برای انجام مصاحبه انتخاب شدند.
برای تدوین سؤالات مصاحبه و حصول اطمینان از روایی آنها، از نظرهای تخصصی اساتید دانشگاه، و نیز کارشناسان آگاه به موضوع بدرفتاری اقتصادی استفاده شد. بدین ترتیب چهارچوب کلی مصاحبه نیمه‌ساختاریافته تدوین شد. مدتزمان هر مصاحبه، با در نظر گرفتن شرایط فردی مشارکت‌کنندگان، میزان آمادگی، علاقه‌مندی و تحمل آنان، بین ۳۰ تا ۴۵ دقیقه متغیر بود. تمامی مصاحبه‌ها با اخذ رضایت آگاهانه، به صورت صوتی و با استفاده از دستگاه MP3 ضبط شد. در نهایت برای انجام تحلیل‌های دقیق‌تر، کلیة مصاحبه‌ها به صورت کامل و کلمه به کلمه روی کاغذ آمد.
مقیاس بدرفتاری اقتصادی (SEA2): این مقیاس را آدامز26 و همکاران (2008) ابتدا با 28 آیتم برای بررسی بدرفتاری (سوءرفتار) اقتصادی در میان زوج‌ها طراحی کردند. سپس مورد بازبینی قرار گرفت و تعداد آیتم‌های آن به 14 مورد کاهش یافت. SEA2 دارای دو خرده مقیاس محدودگری اقتصادی (آیتم‌های 1 تا 6) و استثمار اقتصادی (آیتم‌های 7 تا 13) است که ویژگی‌های روان‌سنجی آن در پژوهش آدامز و همکاران (2019) مورد تأیید قرار گرفته است. نمره‌گذاری این مقیاس در طیف لیکرت 5 درجه‌ای از صفر (هرگز) تا 4 (همیشه) قرار دارد.
در پژوهش داخلی، این مقیاس را سلیمی و همکاران (2023) اعتباریابی کردند که با حذف یک مورد و در نهایت با 13 آیتم نشان داد که این مقیاس از ویژگی‌های روان‌سنجی مناسبی در جامعه ایرانی برخوردار است. نتایج تجزیه و تحلیل نشان داد که SEA2 از اعتبار همگرا و پایایی ترکیبی مناسبی برخوردار است. همچنین SEA2 با ضریب آلفای کرونباخ 91/0 نشان داد که پایایی خوبی دارد.
برای رعایت اصول اخلاقی و حفظ رازداری شرکت‌کنندگان، از ابتدای فرآیند مصاحبه، تمامی ملاحظات اخلاقی برای مشارکت‌کنندگان تشریح شد و بر محرمانه بودن اطلاعات تأکید گردید. در همین راستا، به جای استفاده از نام واقعی مشارکت‌کنندگان، از کدگذاری عددی برای شناسایی آنها استفاده شد. کلیه مشارکت‌کنندگان پس از دریافت توضیحات کافی، به صورت کلامی رضایت خود را برای شرکت در مطالعه اعلام کردند.
با توجه به ماهیت پدیدارشناسانه موضوع مورد مطالعه، از روش تحلیل هفت‌مرحله‌ای کولایزی27 (1978) برای تجزیه و تحلیل داده‌ها بهره گرفته شد. در این فرایند، ابتدا پژوهشگر با مطالعه مکرر متن مصاحبه‌ها، با داده‌ها آشنا شد. سپس جملهها و عبارات معنادار مرتبط با تجربه زیسته مشارکت‌کنندگان استخراج گردید. در مرحله بعد، مفاهیم و معانی ضمنی این عبارات، فرمول‌بندی شد و با مقایسه و گروه‌بندی آنها، مقوله‌های فرعی شکل گرفت. در ادامه، مقوله‌های فرعی در قالب مضامین اصلی سازمان‌دهی شده، ساختار نهایی پدیده مورد مطالعه ترسیم شد. در مرحله نهایی برای سنجش اعتبار تفاسیر، مضامین و یافته‌های حاصل به برخی از مشارکت‌کنندگان ارائه داده شد تا میزان انطباق تفسیر پژوهشگر با ادراک آنان بررسی شود.
برای تضمین روایی و پایایی داده‌ها از روش‌هایی چون بازبینی نتایج به همراه شرکت‌کنندگان، و استفاده از ارزیاب مستقل بهره گرفته شد. کدگذاری بلافاصله پس از هر مصاحبه انجام و به صورت مستمر بازبینی و اصلاح شد. همچنین برای بررسی سازگاری درونی، داده‌های کدگذاری‌شده به محققی بیرون از گروه پژوهش ارائه شد که نتایج استنباط‌شده با یافته‌های پژوهشگر مطابقت داشت. برای ارتقای قابلیت انتقال‌پذیری، در مرحله نمونه‌گیری، حداکثر تنوع ممکن در ویژگی‌های مشارکت‌کنندگان لحاظ شد.
یافته‌های پژوهش
جدول 1- اطلاعات جمعیت‌شناختی نمونه‌های پژوهش
کد | سن | تحصیلات فرد | تحصیلات همسر | مدت ازدواج | تعداد فرزند | نوع خانه |
1 | 40 | دیپلم | ابتدایی | 23 | 4 | استیجاری |
2 | 35 | کارشناسی | دیپلم | 10 | 2 | شخصی |
3 | 36 | بی‌سواد | ابتدایی | 15 | 3 | شخصی |
4 | 40 | بی‌سواد | ابتدایی | 23 | 3 | شخصی |
5 | 30 | دوم راهنمایی | ابتدایی | 7 | 3 | استیجاری |
6 | 44 | ابتدایی | ابتدایی | 27 | 3 | شخصی |
7 | 39 | ابتدایی | ابتدایی | 15 | 2 | استیجاری |
8 | 35 | دیپلم | ابتدایی | 5 | 2 | استیجاری |
9 | 32 | دیپلم | ابتدایی | 5 | 0 | استیجاری |
10 | 30 | کارشناسی | کارشناسی | 4 | 0 | استیجاری |
11 | 31 | کارشناسی | کارشناسی | 4 | 0 | شخصی |
12 | 28 | کارشناسی | کارشناسی | 3 | 0 | استیجاری |
13 | 38 | دیپلم | دوم راهنمایی | 17 | 2 | شخصی |
14 | 38 | سیکل | ابتدایی | 17 | 5 | شخصی |
15 | 55 | ابتدایی | اول راهنمایی | 21 | 3 | شخصی |
16 | 31 | دیپلم | دیپلم | 3 | 1 | شخصی |
17 | 29 | دیپلم | اول راهنمایی | 4 | 1 | شخصی |
18 | 28 | دیپلم | کارشناسی | 7 | 1 | شخصی |
19 | 25 | دیپلم | کارشناسی | 4 | 0 | سازمانی |
20 | 31 | ابتدایی | ابتدایی | 13 | 4 | استیجاری |
21 | 26 | ابتدایی | دیپلم | 5 | 2 | شخصی |
22 | 25 | دیپلم | دیپلم | 8 | 3 | استیجاری |
23 | 28 | کارشناسی | کارشناسی | 5/1 | 0 | استیجاری |
24 | 32 | کارشناسی | کارشناسی | 5 | 2 | شخصی |
25 | 26 | کارشناسی | کارشناسی | 5/1 | 0 | شخصی |
26 | 30 | کارشناسی | کارشناسی | 2 | 0 | شخصی |
27 | 32 | کارشناسی | دیپلم | 10 | 2 | استیجاری |
در بخش توصیفی، میانگین و انحراف معیار سن زنان خانه‌دار قربانی بدرفتاری یا خشونت اقتصادی که ۲۷ نفر بودند، برابر با ۶۹/۶±۱۱/۳۳ بود. از نظر مدتزمان ازدواج، سیزده نفر بین 1-5 سال، پنج نفر بین 6-10 سال، سه نفر بین 11-۱۵ سال، دو نفر بین 16-20 سال، سه نفر بین 21-۲۵ سال و یک نفر بین ۲۶-۳۰ سال بودند. از نظر تعداد فرزند، ۸ نفر بدون فرزند، ۳ نفر دارای یک فرزند، ۷ نفر دارای دو فرزند، ۶ نفر دارای سه فرزند، ۲ نفر دارای چهار فرزند و 1 نفر نیز دارای پنج فرزند بودند. از نظر تحصیلات نیز، ۲ نفر بی‌سواد، ۵ نفر دارای مدرک ابتدایی، ۲ نفر سیکل، ۹ نفر دیپلم و ۹ نفر نیز کارشناسی بودند. از نظر نوع خانه، 15 نفر در خانه شخصی، 11 نفر استیجاری و یک نفر در خانه سازمانی سکونت داشتند.
در بررسی راهبردهای مقابله‌ای زنان با بدرفتاری مالی همسر، در کُدگذاری و بررسی درون‌مایه‌ها یا مضامین اصلی و فرعی، ابتدا ۸۲ کُد اولیه شناسایی شد که با ادغام موارد مشترک و حذف موارد تکراری در نهایت بیست مفهوم اولیه باقی ماند. در مرحلة بعد، مفاهیم اولیه با هم ترکیب شدند و در نهایت به شناسایی شش مقوله یا درون‌مایه فرعی منجر شد. سپس درون‌مایه‌ها یا مضامین فرعی از نظر مفهومی در کنار هم قرار گرفتند و دو مضمون اصلی شناسایی شد. خلاصه‌ای از راهبردهای مقابله‌ای زنان با بدرفتاری اقتصادی همسر در جدول (2) ذکر شده است.
جدول 2- راهبردهای مقابله‌ای زنان با بدرفتاری اقتصادی همسر
مضمون یا درون‌مایه‌های اصلی | درون‌مایه یا مقوله‌های فرعی | مفاهیم اولیه |
راهبردهای ناسازگارانه | راهبرد اجتنابی | پنهان‌کاری، بی‌توجهی، قهر کردن، گریه کردن، منفعل بودن |
راهبرد تسلیمی | پذیرش نقش قربانی، سکوت، کوتاه آمدن، سرکوب نیازها | |
راهبرد رویارویی | پرخاشگری، لجبازی، تحمیل نقش، محبت مشروط | |
راهبردهای سازگارانه | راهبرد تاب‌آورانه | صبر و توکل، سازش |
راهبرد مشارکتی | مذاکره و گفتوگو، مشاوره تخصصی | |
راهبرد برنامه‌ریزی | مدیریت مالی، پس‌انداز کردن، کسب درآمد |
۱- راهبردهای ناسازگارانه
زنان قربانی برای مقابله با بدرفتاری همسر ممکن است از راهبردهای متفاوتی استفاده کنند. راهبردهایی که زنان استفاده می‌کنند، ممکن است ناسازگار باشد. راهبردهای ناسازگار، راهبردهایی هستند که باعث کاهش تنش و آشفتگی موجود نمی‌شوند و ممکن است در مقابل موجب آشفتگی بیشتر شوند یا اینکه ممکن است اثرات تسکینی آنها کوتاه‌مدت باشد و در بلندمدت نتایج کارآمدی نداشته باشند. راهبردهای ناسازگار از سه مقوله فرعی راهبرد اجتنابی، راهبرد تسلیمی و راهبرد رویارویی به وجود آمده است.
- راهبرد اجتنابی: راهبرد اجتنابی، یکی از راهبردهای شایع در زنان قربانی بدرفتاری اقتصادی است. ویژگی اصلی راهبرد اجتنابی، دوری گزیدن از عامل فشار یا همان بدرفتاری مالی است. بنابراین اجتناب به معنای آن است که زنان برای مقابله با مشکل، دست به هیچ کاری نزنند و به جای برخورد ریشه‌ای با مشکل، وجود هر نوع مشکل را انکار می‌کنند و امیدوار هستند که خودبهخود حل‌وفصل شود. در این راهبرد، زنان هیچ نقش فعالی برای حل مشکل و مقابله با آن ندارند و سعی می‌کنند وجود مشکل را پنهان کنند و رفتار انفعالی به خود بگیرند.
جدول 3- نمونه‌ای از مصاحبه‌های مقولۀ فرعی راهبرد اجتنابی
مفاهیم اولیه: پنهان‌کاری، بی‌توجهی، قهر کردن، گریه کردن، منفعل بودن |
کد 1: «گاهی که می‌خوام برای دخترم چیزی بخرم، بهش نمی‌گم و سعی میکنم ازش مخفی کنم... گاهی سعی میکنم آروم باشم و توجهی نداشته باشم». کد 4: «سعی میکنم به خواسته‌هاش بی‌توجهی کنم تا موقعی که خودش هم برگرده و التماسمو بکنه». کد 11: «بوده موقع‌هایی که بهم پول نداده و قهر کردم». کد 21: «بعضی وقت‌ها خرید که میکنم (برای خودم که نه) موادغذایی که میخرم، برای فرار از ترس، قیمت کمتر می‌گویم... وقتی همسرم پول نمی‌دهد یا ندارد، متأسفانه از بستگان پول قرض می‌گیرم و بهش نمی‌گم... وقتی خیلی بد و بیراه میگه، منم قهر میکنم؛ اما خودش میاد حرف می‌زند، انگار فراموش کرده است. قهر میکنم، جایی نمیرم، در خانه می‌مانم». |
- راهبرد تسلیمی: در راهبرد تسلیمی، زنان قربانی خشونت اقتصادی، تسلیم شرایط و بدرفتاری موجود می‌شوند و برای مقابله با آن کاری نمی‌کنند. در چنین راهبردی، زنان باور دارند که قربانی شرایط موجود هستند و نمی‌توانند کاری کنند. آنها سعی می‌کنند در برابر شرایط موجود سکوت کنند و اگر همسر، شروع به بدرفتاری اقتصادی کرد، در برابر رفتار وی کوتاه بیایند. همچنین زنان قربانی در چنین راهبردی سعی می‌کنند که نیازهای خود را سرکوب کنند و تسلیم همسر و رفتارهای وی شوند.
جدول 4- نمونه‌ای از مصاحبه‌های مقولۀ فرعی راهبرد تسلیمی
مفاهیم اولیه: پذیرش نقش قربانی، سکوت، کوتاه آمدن، سرکوب نیازها |
کد 2: «می‌گذارم خودشو تخلیه کنه و هرچی دلش می‌خواد بگه». کد 4: «سعی میکنم همیشه هرچی می‌خواد اجرا کنم، چون همین زندگی هم از دستم میره». کد 11: «من ساکت موندم و صبر کردم تا بهمون پول بده... وقتی دعوا می‌کنیم، به خاطر بچه‌ها که ناراحت میشن و اذیت میشن، کوتاه میام». کد 18: «بیشتر اوقات بحث و دعوا رو داریم، ولی اونی که کوتاه میاد، منم همیشه و این موضوع ناراحتم می‌کنه؛ چون اگه کوتاه نیام، این جنگ اعصاب ادامه داره. نتیجش گاهی اوقات اینه میره برام یه پیراهنی، دمپایی، چیزی می‌خره، بعد یک هفته میشه همون آدم خسیس قبلی... خودمم خسته شدم از این نوع زندگی که همیشه بحث و دعوا هست و اونی که کوتاه میاد، منم». کد 20: «من خودم کوتاه میام و چاره‌ای دیگه ندارم و هرچه اون پیله می‌کنه، من سعی میکنم کوتاه بیام». کد 27: «سکوت میکنم موقع بحث مالی». |
- راهبرد رویارویی: در این راهبرد، زنان قربانی تاحدی از حالت انفعالی خارج می‌شوند و سعی می‌کنند در مقابل بدرفتاری همسر ایستادگی نموده، آن را اصلاح کنند. اما راهبردهایی که آنها به کار می‌برند، باعث بهبود شرایط نمی‌شود و به‌نوعی راهبردهای ناسازگارانه است. در واقع این راهبردها، نوعی حالت پرخاشگرانه و توأم با عدم همدلی و مشارکت است و بیشتر نوعی جنگ قدرت در میان است. در راهبرد رویارویی، زنان قربانی ممکن است از انواع پرخاشگری‌های کلامی و غیر کلامی استفاده کنند، دست به لجبازی بزنند، سعی کنند وظایف و مسئولیت‌ها را به گردن همسر بیندازند و یا اینکه با دادن امتیازهایی و به صورت مشروط سعی کنند تا رفتارهای مالی خود را انجام دهند یا از بدرفتاری اقتصادی همسر خود جلوگیری کنند.
جدول 5- نمونه‌ای از مصاحبه‌های مقولۀ فرعی راهبرد رویارویی
مفاهیم اولیه: پرخاشگری، لجبازی، تحمیل نقش، محبت مشروط |
کد 1: «تونستم آرومش کنم با وعدۀ رابطه جنسی». کد 4: «تنها کاری می‌تونم بکنم اینه که غذا درست نمی‌کنم». کد 8: «زمانی که مطلع شدم پولی را که جمع کرده بودیم، متوجه شدم به کسی دیگری قرض داده، چندین بار آرام گفتم بعدش تکرار شد سعی کردم با بلند کردن صدا، اخم کردن بهش بفهمونم که از این کار بدم می‌آید». کد 9: «مسائل اقتصادی به نحوی هست که با توجه به اینکه نیازهای اولیه برآورده نشود و به ایشان ناسزا گفتم و بحث ایجاد شده است». کد 10: «با توجه به شغل همسرم که آزاد هست، من اطلاعی از اینکه ماهیانه چقدر درآمد دارد ندارم. باهاش بحث کردم که شفاف‌سازی صورت بگیرد... برای همین درگیری کلامی صورت گرفته، ولی درگیری فیزیکی نه». |
۲- راهبردهای سازگارانه
در مقابل راهبردهای ناسازگار، زنان قربانی خشونت اقتصادی می‌توانند از راهبردهای سازگار نیز استفاده کنند. راهبردهای سازگار آن دسته از راهبردهایی است که زنان با استفاده از آنها می‌توانند از تنش و آشفتگی موجود کم کنند و اوضاع بهتری را ایجاد کنند. در واقع زنان قربانی خشونت اقتصادی با استفاده از این راهبردها می‌توانند شرایط را به گونه‌ای رقم بزنند که محرک‌های خشونت اقتصادی کم شود، همسر کمتر دست به خشونت اقتصادی بزند و نیز بتوانند شرایطی را به وجود آورند که از طریق آن بتوانند رفتارهای مالی مورد نیاز خود را انجام دهند. بر اساس کدگذاری، راهبردهای سازگارانه، از راهبردهای تاب‌آورانه، مشارکتی و برنامه‌ریزی ایجاد شده است.
- راهبرد تاب‌آورانه: در این راهبرد، زنان رفتار منفعلانه‌ای ندارند، بلکه در عوض با درک شرایط موجود سعی می‌کنند برابر مشکلات سازگار شوند. این زنان با آگاهی از شرایط موجود سعی دارند تا نگاه و رفتار مثبتی نسبت به وضعیت داشته باشند. در واقع این افراد سعی می‌کنند در برابر مشکلات موجود و محرک‌های بدرفتاری مالی، صبر و تاب‌آوری خود را بالا ببرند و با توکل به خداوند و انتظار آینده بهتر، مشکلات را تاب بیاورند. این راهبردها باعث بهبود وضعیت و نیز کاهش یا عدم راه‌اندازی بدرفتاری اقتصادی همسر می‌شود و می‌تواند برای هر دو طرف رابطه، مثبت باشد و آسیبی به رابطه زناشویی وارد نسازد.
جدول 6- نمونه‌ای از مصاحبه‌های مقولۀ فرعی راهبرد تاب‌آورانه
مفاهیم اولیه: صبر و توکل، سازش |
کد 1: «نمی‌دونم باید چیکار کنم. فقط صبر میکنم و امیدم به خداست». کد 5: «سعی میکنم خیلی سر این حرفا درگیر نکنم خودمو. سعی میکنم بسازم». کد 6: «سعی میکنم در این اوضاع اقتصادی، همدیگر را درک کنیم و از خرید‌های بیجا صرف‌نظر کنیم، مثل کاشت ناخن و غیره و در خرج کردن پول با همدیگر صادق باشیم و با همدیگر تعامل داشته باشیم و سطح توقعات را پایین بیاوریم و با هم سازش کنیم». کد 14: «من با صبر کردن و تلاش، جوری که بینمون دعوا نشه، می‌سازم... من بیشتر سعی کردم که باهاش بسازم و دعوا نکنیم». کد 22: «من می‌گویم برو خدا رو شکر کن که همین مقدار هم داریم، ناشکر نیستم... اگر پول نباشد، سعی میکنم با همان شرایط، سازگار باشم... خرید خونه را انجام می‌دهد، اگر تا آخر ماه پول هم می‌رسد، برای من هم چیزی می‌گیرد. خودم هم همین چیز را می‌خواهم». کد 27: «وقتی نمی‌گذاشت بروم سر کار، منم زیاد پیله نمی‌کردم. آدم خسیسی نبود، واقعاً نداشت که بهم پول بده. اگر ازش پول می‌خواستم و نمی‌داد، چیزی نمی‌گفتم... دعوا به خاطر اینکه چیزی برای خودم بگیرم، نمی‌کنم. می‌بینم دستش خالیه، زیاد فشار نمیارم... هیچوقت قهر نمی‌کنم. به خاطر بچه‌ها باید بسازیم. زندگی بالا پایین داره». |
- راهبرد مشارکتی: در این راهبرد، زنان سعی می‌کنند به واسطه رفتار منطقی و با مشارکت همسر، با مشکلات مالی مقابله کنند و اجازه ندهند تا بدرفتاری اقتصادی همسر، تحریک و یا تشدید شود. این راهبردها که با مشارکت هر دو طرف است، شرایطی را ایجاد می‌کند تا طرفین به دنبال روش‌های کارآمد برای حل مشکلات باشند. اگر زوج نتوانند به‌تنهایی با مشکلات مقابله کنند، سعی می‌کنند از مشاوره تخصصی بهره ببرند. نتیجه چنین راهبردهایی، حل مشکلات و بدرفتاری‌های اقتصادی و در نتیجه ایجاد رابطهای بهتر و صمیمانه‌تر است تا هر دو بتوانند رفتارهای مالی مورد نیاز خود را انجام دهند.
جدول 7- نمونه‌ای از مصاحبه‌های مقوله فرعی راهبرد مشارکتی
مفاهیم اولیه: مذاکره و گفتوگو، مشاوره تخصصی |
کد 1: «برای حل این مشکلات الان میرم پیش مشاوره». کد 4: «تا امروز سعی کردم فقط باهاش صحبت کنم، هرچند می‌دونم گوش نمیده». کد 12: «بعضی مواقع سر این موضوعات باهاش صحبت میکنم». کد 16: «در مورد اینکه مثلاً بخوایم سرمایه‌گذاری کنیم، با هم صحبت می‌کنیم و مشورت کنیم به نتیجه خاصی برسیم». کد 17: «در برابر اجبار در قرض گرفتن، من سعی کردم صحبت کنم و متقاعدش کنم این وظیفه خودشه». کد 20: «در حقیقت من هر موقعی که پولی رو صرف یه چیزی میکنم و با مخالفت همسرم روبهرو می‌شم، سعی میکنم براش توضیح بدم که این پولی که خرج کردیم، نیاز داشتیم و کار اشتباهی نیست. در نهایت هم ممکنه شوهرم مخالفت کنه، ولی من تلاش میکنم قانعش کنم». |
- راهبرد برنامه‌ریزی: در راهبردهای مبتنی بر برنامه‌ریزی، زنان قربانی بدرفتاری مالی سعی می‌کنند با دوراندیشی و داشتن جهت‌گیری به آینده، نقش فعالی در امور و فعالیت‌های مالی داشته باشند. در واقع در این راهبرد، زنان سعی می‌کنند که با برنامه‌ریزی، منابع مالی و نحوۀ مصرف آن را مدیریت کنند و اینکه خود را به بازار کار وارد کرده، با رفع احتیاجات خود، منابع باقیمانده را برای آینده پس‌انداز کنند. چنین رویکرد منطقی و واقع‌بینانه می‌تواند با رفع نیازهای مادی و مالی زنان، زمینه را برای تحریک و تشدید بدرفتاری اقتصادی همسر کاهش دهد.
جدول 8- نمونه‌ای از مصاحبه‌های مقولۀ فرعی راهبرد برنامه‌ریزی
مفاهیم اولیه: مدیریت مالی، پس‌انداز کردن، کسب درآمد |
کد 7: «نه به آن صورت، چون همیشه می‌داند من یک پس‌اندازی دارم و حتی شده است که خودش پولی را در اختیارم قرار بدهد و آن را من پس‌انداز کنم». کد 17: «پولم پس‌انداز میکنم برای خودم و برای چیزهایی که دوست دارم خرج میکنم... من الان همین مشاوره که میام، بهش گفتم رایگانه، ولی از پس‌انداز خودم خرج میکنم». کد 19: «سعی میکنم درآمدزایی کوچیکی برای خودم راه بندازم که از نیازهام کاسته بشه. قبلاً ظرف می‌آوردم تو خونه می‌فروختم، ولی الان چون همه‌چی گرون شده و پولی هم ندارم، نمی‌تونم انجام بدم. اما تصمیم دارم باز شروع کنم کارمو، از کسی قرض بگیرم، بعداً بهش پس بدم». کد 22: «پول‌ها را طوری تنظیم میکنم که تا آخر ماه برسد... کارهای زنانه مثل داشتن پس‌انداز انجام میدم. اگر پول نداشته باشد از این پس‌اندازها برمی‌دارم. البته با پول‌های او پس‌انداز نمی‌کنم، از پول‌های خیاطی خودم پس‌انداز میکنم». کد 23: «پس‌انداز دارم. مثلاً برای روز بعد پس‌انداز میکنم که بتونم خرید کنم». |
بحث و نتیجه‌گیری
این پژوهش با هدف شناسایی راهبردهای زنان در برابر خشونت اقتصادی انجام شد. نتایج این مطالعه نشان داد که زنان خانه‌دار قربانی خشونت اقتصادی در بندرعباس، از راهبردهای مقابله‌ای متنوعی بهره می‌گیرند که در دو دسته کلی «ناسازگارانه» و «سازگارانه» قابل طبقه‌بندی‌اند. راهبردهای ناسازگارانه عمدتاً شامل کناره‌گیری (اجتناب)، پذیرش منفعلانه وضعیت (تسلیم) یا تقابل هیجانی (رویارویی) بود. این شیوه‌ها هرچند ممکن است تسکین موقتی فراهم کنند، در بلندمدت به تداوم خشونت و تضعیف بیشتر عزت نفس زنان منجر می‌شوند. در مقابل، راهبردهای سازگارانه نظیر مشارکت در حل مسئله (گفتوگو و مشاوره)، تاب‌آوری (صبر و سازش) و برنامه‌ریزی اقتصادی (مدیریت مالی و کسب درآمد)، هرچند در اقلیت بودند، احتمال توانمندسازی و کاهش آسیب را افزایش می‌دهند. این یافته‌ها می‌تواند با نتایج پژوهش‌هایی که به راهبردهای مقابله با خشونت زناشویی پرداخته‌اند، همسو باشد (ر.ک: فروغ‌زاده و دیگران، ۱۴۰۳؛ سبزه‌ای و روشن‌پور، ۱۴۰۲؛ نوشیروانی شریف‌آباد و دیگران، ۱۴۰۱؛ قادرزاده، ۱۴۰۳؛ هدی و دیگران، ۱۴۰۱؛ سعیدی و دیگران، ۱۳۹۹).
یافته‌های این پژوهش را می‌توان در چارچوب نظریه‌های مقابله‌ای، به‌ویژه مدل لازاروس و فولکمن (1984) تبیین کرد. بر اساس این مدل، افراد در مواجهه با تنش‌های زندگی، از راهبردهای مختلف مقابله‌ای استفاده می‌کنند که می‌تواند سازگارانه یا ناسازگارانه باشد. در الگوی اجتنابی، زنان با بهره‌گیری از راهبردهایی نظیر پنهان‌کاری، بی‌توجهی، قهر، گریه و انفعال، سعی در دوری از مواجهه مستقیم با بدرفتاری اقتصادی دارند. این رویکرد، بیش از آنکه با هدف حل مسئله باشد، پاسخی برای کاهش تنش‌های آنی و اجتناب از رویارویی با منبع آشفتگی تلقی می‌شود. در بافت فرهنگی شهر بندرعباس، که هنوز در بسیاری از خانواده‌ها مردسالاری و نقش‌های جنسیتی سنتی پررنگ است، چنین راهبردهایی ممکن است از سوی زنان به عنوان گزینه‌ای کم‌هزینه‌تر و کم‌خطرتر در برابر تنش‌های زناشویی تلقی شود. در الگوی تسلیمی، زنان با پذیرش نقش قربانی، سکوت، کوتاه آمدن و سرکوب نیازهای خود، تلاش می‌کنند نوعی سازگاری منفعلانه با وضعیت ناعادلانه ایجاد کنند. این راهبرد که نوعی «تسلیم محافظتی» محسوب می‌شود، در مواردی ناشی از وابستگی اقتصادی شدید، نبود حمایت‌های اجتماعی، یا نگرانی از فروپاشی نظام خانواده است. در مناطق کم‌برخوردار شهری مانند برخی محله‌های بندرعباس، این تسلیم‌پذیری ممکن است پاسخی ناگزیر به محدودیت دسترسی به منابع حمایت اجتماعی یا ترس از برچسب‌های اجتماعی باشد که به زنان جداشده یا معترض تعلق می‌گیرد.
در الگوی رویارویی، زنان فعال‌تر ظاهر می‌شوند، اما واکنش‌های آنان همچنان فاقد اثربخشی بلندمدت است. پرخاشگری، لجبازی، تحمیل نقش و محبت مشروط، هرچند نشان از تلاش برای بازگرداندن تعادل به رابطه دارد، اغلب به تشدید تعارضات منجر می‌شود. این راهبردها، به‌ویژه در جوامعی که الگوی گفتوگو و حل مسئله درون خانواده کمتر نهادینه شده، نه‌تنها کمکی به بهبود اوضاع نمی‌کند، بلکه گاه موجب واکنش‌های خشن‌تر و پیچیده‌تر از سوی همسران می‌شود. در بندرعباس که برخی زنان به دلیل نبود فرصت‌های شغلی یا ناآشنایی با حقوق خود، قدرت چانه‌زنی اقتصادی پایینی دارند، چنین واکنش‌هایی ممکن است با پیامدهای سنگین‌تری همراه باشد. در این زمینه، چوبی28 و همکاران عنوان می‌کنند که زنان ممکن است در برابر بدرفتاری اقتصادی از راهبردهای مواجهه‌ای استفاده کنند که شامل واکنش‌های کلامی، عاطفی و رفتاری است. برخی زنان با امتناع از انجام برخی وظایف خانگی و زناشویی به مقابله با بدرفتاری اقتصادی می‌پردازند (Chowbey et al, 2017: 12).
در مقابل راهبردهای ناسازگارانه، برخی از زنان شرکت‌کننده در پژوهش از راهبردهایی سازگارانه برای مقابله با بدرفتاری اقتصادی بهره می‌بردند. این راهبردها که در سه زیرمقولة «تاب‌آورانه، مشارکتی و برنامه‌ریزی» دسته‌بندی شده‌اند، بازتابی از عاملیت، آگاهی نسبی و تلاش برای مدیریت شرایط درون ساختارهای محدودکننده‌اند. در الگوی تاب‌آورانه، زنان با اتکا به ارزش‌های درونی چون صبر، توکل و سازش، سعی در حفظ آرامش روانی و تداوم زندگی خانوادگی داشتند. این نوع واکنش هرچند در نگاه نخست ممکن است منفعلانه به نظر برسد، در بافت فرهنگی بندرعباس که باورهای مذهبی، نقش‌پذیری سنتی و تأکید بر حفظ خانواده در آن برجسته است، می‌تواند نوعی مقاومت معنادار و سازش واقع‌گرایانه برای کاهش آسیب‌های روانی قلمداد شود. این دسته از زنان تلاش می‌کردند با پذیرفتن محدودیت‌های موجود و درک مشکلات اقتصادی و فشار به همسر به عنوان تنها نان‌آور خانواده، کنترل هیجانات خود را حفظ کرده، از درگیری‌های بی‌نتیجه جلوگیری کنند.
در الگوی مشارکتی، زنان با تکیه بر گفتوگو، مذاکره و گاه مراجعه به مشاوره تخصصی، گام‌هایی فعال برای بهبود ارتباطات و کاهش تنش‌ها برمی‌داشتند. استفاده از خدمات مشاوره، که در سال‌های اخیر در بندرعباس به‌ویژه در میان قشر آشنا به نهادهای حمایتی رو به افزایش بوده، نشان می‌دهد که برخی زنان در حال فاصله‌گیری از سکوت و انفعال سنتی و نزدیک شدن به حل مسئله تعاملی‌اند.
در نهایت در الگوی برنامه‌ریزی، زنان با اقداماتی چون پس‌انداز، مدیریت مخارج و حتی تلاش برای کسب درآمد مستقل، سعی در کاهش وابستگی اقتصادی خود داشتند. در بافت بندرعباس که فرصت‌های اشتغال زنان، به‌ویژه در محله‌های کم‌برخوردار، محدود است، این راهبردها هرچند با دشواری همراه است، نشان از تلاش آگاهانه برای بازسازی قدرت اقتصادی و افزایش قدرت چانه‌زنی در رابطه دارد. این اقدامات اگر با حمایت‌های اجتماعی، مهارت‌آموزی و آگاهی از حقوق اقتصادی همراه شود، می‌تواند نقشی کلیدی در توانمندسازی زنان و کاهش پذیرش خشونت اقتصادی داشته باشد. در این زمینه، چوبی و همکاران عنوان می‌کنند که زنان با به‌کارگیری راهبردهایی مادی چون استفاده از روش‌هایی مانند پس‌انداز پنهانی، ایجاد حساب‌های بانکی محرمانه، جداسازی دارایی‌ها و استقراض از شبکه‌های خویشاوندی، سعی در کاهش وابستگی مالی به شریک زندگی خود دارند. همچنین ممکن است آنان با استفاده از راهبردهای توسعه‌ای مانند تلاش برای اشتغال، آموزش و یادگیری، توسعه مهارت‌های مالی و گسترش شبکه‌های اجتماعی به دنبال استقلال مالی پایدار باشند (Chowbey et al, 2017: 12).
به طور کلی می‌توان نتیجه گرفت که زنان قربانی بدرفتاری اقتصادی، بسته به شرایط فردی، خانوادگی و فرهنگی خود، انواع راهبردهای مقابله‌ای سازگار و ناسازگار را به کار می‌گیرند. بررسی عمیق‌تر راهبردهای انتخاب‌شده از سوی زنان در بافت خاص اجتماعی- فرهنگی بندرعباس نشان داد که اغلب راهبردهای ناسازگار در میان زنانی رواج دارد که با محدودیت‌های اقتصادی، ضعف شبکه‌های حمایتی و هنجارهای فرهنگی مردسالارانه مواجه‌اند. در مقابل، راهبردهای سازگارانه بیشتر در میان زنانی مشاهده شد که یا از تحصیلات بالاتری برخوردار بودند یا به منابعی چون مشاوره، اشتغال یا حمایت خانواده دسترسی داشتند. این یافته‌ها بر اهمیت در نظر گرفتن زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی در تحلیل واکنش‌های فردی تأکید دارند.
بر این اساس پیشنهاد می‌شود برنامه‌های توانمندسازی زنان در مناطقی نظیر بندرعباس، با توجه به بافت فرهنگی- اجتماعی و شرایط اقتصادی خاص این مناطق، در سطوح مختلف طراحی و اجرا گردد. در سطح فردی، آموزش مهارت‌های مقابله‌ای مؤثر، ارتقای تاب‌آوری روانی و توانمندسازی مالی از طریق افزایش سواد اقتصادی و آموزش مدیریت منابع می‌تواند به کاهش راهبردهای ناسازگارانه کمک کند.
همچنین لازم است مداخلات هماهنگ و بین‌بخشی میان نهادهایی نظیر دفتر امور
زنان و خانواده، سازمان بهزیستی، کمیته امداد، نهادهای آموزشی، قضایی و شوراهای اجتماعی محلی برقرار گردد تا فرایند شناسایی، ارجاع و حمایت هدفمند از زنان در معرض بدرفتاری اقتصادی به صورت نظام‌مند و پایدار انجام شود. اجرای چنین راهکارهایی می‌تواند ضمن ارتقای تاب‌آوری اجتماعی، به کاهش چرخۀ بدرفتاری اقتصادی و ارتقای سلامت روان و کیفیت زندگی زنان در بافت‌هایی چون بندرعباس کمک شایانی نماید.
این پژوهش با محدودیت‌هایی همراه بود. از جمله دشواری دسترسی به زنان قربانی به دلیل ترس از افشای تجربه یا پیامدهای آن و نیز تأثیر بافت فرهنگی بر نحوۀ بیان تجربهها که ممکن است به‌نوعی در داده‌ها سوگیری ایجاد کرده باشد. همچنین یافته‌های این مطالعه به دلیل ویژگی‌های فرهنگی خاص منطقه بندرعباس ممکن است قابلیت تعمیم‌پذیری محدودی به دیگر مناطق داشته باشد.
منابع
سبزه‌ای، محمدتقی و امین روشن‌پور (۱۴۰۲) «مطالعه کیفی خشونت خانگی علیه زنان حاشیه‌نشین بر اساس روش زمینهای (مورد مطالعه: زنان حاشیه‌نشین شهر خرم‌آباد)»، پژوهشنامه زنان، سال چهاردهم، شماره ۴۶، صص 61-89.
سعیدی، ایمانه و دیگران (۱۳۹۹) «تجربۀ زیستۀ زنان از خشونت خانگی (مورد مطالعه: زنان مراجعه‌کننده به واحد کاهش طلاق مرکز اورژانس اجتماعی شهر اصفهان)»، مسائل اجتماعی ایران، سال یازدهم، شماره ۱، صص ۱۲۳-142.
سوهانیان حقیقی، محسن و ایرج فیضی (1401) «تحلیل وضعیت خشونت خانگی در خانوادۀ ایرانی»، پژوهش انحرافات و مسائل اجتماعی، سال دوم، شماره 6، صص 1-31.
فروغ‌زاده، سیمین و دیگران (۱۴۰۳) «مطالعه پدیدارشناسانه تجربه زنان از خشونت خانگی در سکونت‌گاه‌های غیر رسمی مشهد»، مطالعات اجتماعی روان‌شناختی زنان، سال بیستودوم، شماره ۱، صص 32-66.
قادرزاده، امید (۱۴۰۳) «خشونت جنسیتی: ارائه یک نظریه زمینهای»، فصلنامه رفاه اجتماعی، سال بیستوچهارم، شماره ۹۵، صص 175-228.
مختاری، مریم و محمد نوریان نجف‌آبادی (۱۴۰۰) «تببین جامعه‌شناختی خشونت مردان علیه همسران»، پژوهشنامه مددکاری اجتماعی، سال هشتم، شماره ۲۹، صص ۱۷۵-۲۱۱.
میرحسینی، زهرا و لیلا باقری‌نسب (۱۴۰۳) «تحلیل جامعه‌شناختی بسترها و زمینه‌های خشونت اقتصادی علیه زنان (مورد مطالعه: زنان شهر مشهد)، فصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، سال شانزدهم، شماره ۳، صص ۷۵-۱۰۸.
نوشیروانی شریف‌آباد، منیژه و دیگران (1401) «شناخت راهبردهای مقابله‌ای زنان آسیب‌دیده از خشونت خانگی همسران در یزد: مطالعه کیفی»، مجله مطالعات ناتوانی، شماره ۱۲، صص ۱4۸-۱5۸.
هدی، محبوبه سادات و دیگران (۱۴۰۱) «راهبردهای زنان در مواجهه با نابرابری‌ها، تبعیض‌ها و خشونت‌ها: امکان‌ها و محدودیت‌ها»، مطالعات توسعه اجتماعی- فرهنگي، سال یازدهم، شماره ۱، صص ۲۰۰-۲۳۰.
Adams, A. E., & Beeble, M. L. (2019) Intimate partner violence and psychological well-being: Examining the effect of economic abuse on women’s quality of life. Psychology of Violence, 9(5), 517–525.
Adams, A. E., Sullivan, C. M., Bybee, D., & Greeson, M. R. (2008) Development of the Scale of Economic Abuse. Violence Against Women, 14, 563–588.
Ahmad, D., Shah, S. Z. A., & Shabbir, M. R. (2022) Economic violence against women in Punjab: dimensions, determinants and its implications on women social status in society. Journal of Business and Social Review in Emerging Economies, 8(1), 13-24.
Alavi Rad, A., & Sabbaghchi Firouzabad, M. (2022) Investigating the sudden changes in the money on the welfare cost of inflation in Iran. Journal of Applied Economics Studies in Iran, 11(42), 279-313.
Alkan, Ö., Özar, Ş., & Ünver, Ş. (2021) Economic violence against women: A case in Turkey. PLoS one, 16(3), e0248630.
Alsawalqa, R. O. (2020) Economic abuse of women in Amman, Jordan: A quantitative study. Sage Open, 10(4), 2158244020982616.
Bibi, K., Ullah, S., & Jan, S. U. K. (2025) Association between in-laws relationship and domestic violence against women. Journal of Social Sciences Review, 5(1), 66-71.
Chatterji, S., O’Connor, J., Zane, A., & Steinert, J. I. (2025) Economic Abuse in low and middle-income countries: A scoping review. Trauma, Violence, & Abuse, 15248380251325194.
Cheng, S. Y., Wachter, K., Kappas, A., Brown, M. L., Messing, J. T., Bagwell-Gray, M., & Jiwatram-Negron, T. (2022) Patterns of help-seeking strategies in response to intimate partner violence: A latent class analysis. Journal of Interpersonal Violence, 37(9-10), NP6604-NP6632.
Chowbey, P. (2017) Women’s narratives of economic abuse and financial strategies in Britain and South Asia. Psychology of Violence, 7(3), 459.
Clemente-Teixeira, M., Magalhães, T., Barrocas, J., Dinis-Oliveira, R. J., & Taveira-Gomes, T. (2022) Health outcomes in women victims of intimate partner violence: A 20-year real-world study. International Journal of Environmental Research and Public Health, 19(24), 17035.
Colaizzi, P. F. (1978) Psychological research as the phenomenologist views it. In: Valle RS, King M, editors. Existential-phenomenological alternatives for psychology. New York: Oxford University Press.
Daliri, H. (2019) Identifying the effective economic variables on divorce in Iran. Women's Studies Sociological And Psychological, 17(2), 35-62.
Dehkordi, A. H., & Heydari, H. (2024) The Prevalence of Domestic Violence in Iran: A Systematic Review and Meta-analysis. Jundishapur Journal of Chronic Disease Care, 14(1), 1-12.
Eriksson, M., & Ulmestig, R. (2021). “It’s not all about money”: Toward a more comprehensive understanding of financial abuse in the context of VAW. Journal of interpersonal Violence, 36(3-4), NP1625-1651NP.
Gibbs, A., Dunkle, K., & Jewkes, R. (2018) Emotional and economic intimate partner violence as key drivers of depression and suicidal ideation: A cross-sectional study among young women in informal settlements in South Africa. PloS one, 13(4), e0194885.
Haifley, C. K. (2021) Economic abuse: a literature review of a salient yet overlooked form of intimate partner violence. Theory in Action, 14(2), 82-91.
Jiwatram-Negrón, T., Hunt, T., Nikitin, D., Rychkova, O., Ermolaeva, I., Sharonova, N., ... & Gilbert, L. (2018) An exploratory study of economic abuse among substance-involved women in Kyrgyzstan, Central Asia. Journal of Substance Use, 23(4), 358-365.
Johnson, L., Chen, Y., Stylianou, A., & Arnold, A. (2022) Examining the impact of economic abuse on survivors of intimate partner violence: a scoping review. BMC public health, 22(1), 1014.
Kaittila, A., Hakovirta, M., & Kainulainen, H. (2024) Types of economic abuse in postseparation lives of women experiencing IPV: A qualitative study from Finland. Violence against women, 30(2), 426-444.
Kanougiya, S., Daruwalla, N., Gram, L., Gupta, A. D., Sivakami, M., & Osrin, D. (2021) Economic abuse and its associations with symptoms of common mental disorders among women in a cross-sectional survey in informal settlements in Mumbai, India. BMC public health, 21(1), 842.
Krug, E. G., Mercy, J. A., Dahlberg, L. L., & Zwi, A. B. (2002) The world report on violence and health. The lancet, 360(9339), 1083-1088.
Kutin, J., Russell, R., & Reid, M. (2017) Economic abuse between intimate partners in Australia: prevalence, health status, disability and financial stress. Australian and New Zealand journal of public health, 41(3), 269-274.
Laskey, P., Bates, E. A., & Taylor, J. C. (2019) A systematic literature review of intimate partner violence victimisation: An inclusive review across gender and sexuality. Aggression and Violent Behavior, 47, 1-11.
Lazarus, R. S., & Folkman, S. (1984) Stress, appraisal, and coping. Springer Publishing.
Lin, H. F., Postmus, J. L., Hu, H., & Stylianou, A. M. (2023) IPV experiences and financial strain over time: Insights from the blinder-oaxaca decomposition analysis. Journal of Family and Economic Issues, 44(2), 434-446.
Meyer, S. R., Hardt, S., Brambilla, R., Page, S., & Stöckl, H. (2024) Explaining intimate partner violence through economic theories: A systematic review and narrative synthesis. Aggression and Violent Behavior, 77, 101929.
Moustafa Ali, L., Mahmood Soliman, N., & Abdallah Moursi, H. (2022) Coping strategies for battered women regarding domestic violence. Journal of nursing science Benha University, 3(1), 838-854.
Postmus J. L., Hoge G. L., Breckenridge J., Sharp-Jeffs N., Chung D. (2020) Economic abuse as an invisible form of domestic violence: A multicountry review. Trauma, Violence, & Abuse, 21(2), 261–283.
Postmus, J. L., Nikolova, K., Lin, H. F., & Johnson, L. (2022) Women’s economic abuse experiences: Results from the UN multicountry study on men and violence in Asia and the Pacifc. Journal of Interpersonal Violence, 37(15–16), NP13115–NP13142.
Postmus, J. L., Plummer, S. B., & Stylianou, A. M. (2015) Measuring economic abuse in the lives of survivors: Revising the Scale of Economic Abuse. Violence against women, 22(6), 692-703.
Postmus, J. L., Plummer, S. B., McMahon, S., Murshid, N. S., & Kim, M. S. (2011) Understanding economic abuse in the lives of survivors. Journal of interpersonal violence, 27(3), 411-430.
Renner, L. M., & Hartley, C. C. (2022) Women’s perceptions of the helpfulness of strategies for coping with intimate partner violence. Journal of family violence, 37(4), 585-599.
Sahraian, A., Ghanizadeh, A., Hashemi, S. H., Mohammadi, M. R., & Ahmadzadeh, L. (2015) Prevalence and predictors of domestic-violence towards wives by their psychiatric hospitalized husbands. Iranian journal of psychiatry, 10(4), 233.
Salehi Moghadam, F., Nikorad, M., Moharer Sanagouye, G., Madadi, P., & Alimardani, S. (2024) Predicting marital intimacy based on infertility stigma and coping strategies in infertile women. Applied Family Therapy Journal (AFTJ) , 5(1), 229-237.
Salimi, H., Hosseinkhani, A., Beeble, M. L., & Samavi, S. A. (2023) Examining the psychometric properties of the revised scale of economic abuse among Iranian women. Journal of interpersonal violence, 38(23-24), 12067-12088.
Serpa Pimentel, A. D., Mshana, G., Aloyce, D., Peter, E., Mchome, Z., Malibwa, D., ... & Stöckl, H. (2021) Women’s understanding of economic abuse in North-Western Tanzania. Women's Health, 17, 17455065211042180.
Stylianou, A. M. (2018a) Economic abuse within intimate partner violence: a review of the literature. Violence and Victims, 33(1), 3-22.
Stylianou, A. M. (2018b) Economic abuse experiences and depressive symptoms among victims of intimate partner violence. Journal of family violence, 33(6), 381-392.
Tenkorang, E. Y., & Owusu, A. Y. (2019) Does economic abuse affect the health outcomes of women in Ghana?. Health Education & Behavior, 46(2), 340-348.
Van Gelder, N., Ligthart, S., Astro, L., & Oertelt-Prigione, S. (2021) Economic abuse amongst Dutch women (formerly) victimised by intimate partner violence and abuse: A mixed methods approach. Tijdschrift voor Genderstudies, 24(2), 89-107.
Voth Schrag, R. J., Robinson, S. R., & Ravi, K. (2019) Understanding pathways within intimate partner violence: Economic abuse, economic hardship, and mental health. Journal of Aggression, Maltreatment & Trauma, 28(2), 222-242.
Wood, S. N., Glass, N., & Decker, M. R. (2021) An integrative review of safety strategies for women experiencing intimate partner violence in low-and middle-income countries. Trauma, Violence, & Abuse, 22(1), 68-82.
Yakubovich, A. R., Bartsch, A., Metheny, N., Gesink, D., & O'Campo, P. (2022) Housing interventions for women experiencing intimate partner violence: a systematic review. The Lancet Public Health, 7(1), e23-e35.
[1] . این مقاله حاصل طرح شهید احمدی روشن بنیاد نخبگان است و تمام منابع مالی و هزینه اجرای طرح (به غیر از هزینه انتشار مقاله) تماماً بر عهده بنیاد نخبگان استان هرمزگان بوده است.
[2] * نویسنده مسئول: استادیار گروه مشاوره، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه هرمزگان، ایران
[3] ** دانشآموخته کارشناسیارشد گروه روانشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه هرمزگان، بندرعباس، ایران
[4] *** دانشآموخته کارشناسیارشد گروه مشاوره، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه هرمزگان، بندرعباس، ایران
[5] **** دانشآموخته کارشناسیارشد گروه مدیریت، دانشکده مدیریت، دانشگاه هرمزگان، بندرعباس، ایران
[6] ***** دانشآموخته کارشناسیارشد گروه مدیریت، دانشکده مدیریت، دانشگاه هرمزگان، بندرعباس، ایران
akbar.hasannezhad.75@gmail.com
[7] ****** دانشجوی کارشناسیارشد گروه روانشناسی و آموزش کودکان استثنایی، دانشکده علوم رفتاری و سلامت روان، دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی، تهران، ایران hassanakhgar1377@gmail.com
[8] . intimate partner violence
[9] . economic abuse
[10] . economic control
[11] . economic exploitation
[12] . employment sabotage
[13] . Salimi
[14] . Sahraian
[15] . Material
[16] . Confrontational
[17] . Mediational
[18] . Developmental
[19] . Coping Theory
[20] . Lazarus & Folkman
[21] . problem-focused coping
[22] . emotion-focused coping
[23] . Resources Theory
[24] . Goode
[25] . The Scale of Economic Abuse
[26] . Adams
[27] . Colaizzi
[28] . Chowbey
