تبیین عوامل موثر بر فضای کالبدی شهر و معماری مسکن مبتنی بر گفتار امام علی (علیه السلام) در نهج البلاغه
الموضوعات :
1 - استادیار گروه معماری، دانشگاه قم، قم، ایران
الکلمات المفتاحية: نهج‌البلاغه, امام علی(ع), شهر, مسکن, روابط همسایگی.,
ملخص المقالة :
با اينكه اصول اسلام، حقايقي است ثابت و تغييرناپذير كه براي همه زمان‌ها وضع شده، ولي فروع زياد بوده و اجتهاد ضرورت دارد. از آنجا که معماران باید از اصول ثابت و کلی نظری، اصول اعتباری و نسبی و عملی را که وابسته به شرایط زمان و مکان است استنباط نمایند، اصل مهمی تحت‌عنوان «اصل اجتهاد هنری» برای مضبوط کردن این استنباط مطرح میشود که میتواند متضمن خلق آثاری بدیع و در عین حال اصیل در حوزه معماری باشد. این پژوهش با هدف تبیین مفاهیم مؤثر بر فضای کالبدی سکونتگاه و معماری مسکن در سخنان گوهربار امام علی(ع) و امکان کاربست آن در دوره معاصر تدوین شده است. برای تبیین سخنان امام علی(ع) به کتاب نهج‌البلاغه استناد گردیده است. با بررسی تمامی متن نامهها، حکمتها و خطبهها 14 مورد (موضوع) مؤثر بر فضای کالبدی سکونتگاه و معماری مسکن تشخیص داده شد. پرداختن به اين مسئله با استفاده از روش تركيبي انجام شده است؛ به ايـن ترتيـب كـه پس از گردآوري دادهها با روش اسنادي-كتابخانهاي، تحليل آنها با روش تحليل محتواي كيفي انجام شده است و سپس يافتههاي پژوهش با استفاده از روش استدلالي منطقي استخراج شده است. طبق این یافتهها اصولی چون رعایت حق مهمان، تأکید به حق همسایگی، توصیه به حق زن، توجه به حق فرزندان، رعایت حریم، توصیه به حسن همجواری، توجه به قناعت، مکانیابی مسکن، تأکید به وحدت و هماهنگی، توجه به حقوق ساخت‌و‌ساز، رعایت مسایل اقلیمی، تأکید به تعادل، توصیه به نظم و بهرهگیری از عناصر طبیعت به‌عنوان عواملی مؤثر بر کالبد فضای سکونتگاه و معماری مسکن در کلام امام علی(ع) است. با بررسیهای به‌عمل آمده بالاترین میزان توجه و مؤثر بر فضای سکونتگاه و حوزه معماری مسکن در کلام امام علی(ع) در نهج‌البلاغه مربوط به اهمیت و سفارش به همسایه و روابط همسایگی است که باید مورد توجه برنامهریزان و متولیان امور شهری قرار گیرد.
اخوت، هانیه (1390) بازشناسی مفاهیم معنوی سکونت در مسکن سنتی اقلیم کویری، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، صص 95- 102.
https://www.noormags.ir/view/en/articlepage/1019758.
امین¬پور، احمد و رامین مدنی و حامد حیاتی (1394) بازشناسی مفاهیم مسکن و سکونت براساس آموزه¬های اسلامی، فصلنامه مدیریت شهری، شماره 40، صص 47-60.
https://sid.
ir/paper/92166/fa.
امین¬پور، احمد و رامین مدنی و حامد حیاتی (1396) بررسی چگونگی تجلی آموزه¬های اسلامی در کالبد مسکن سنتی، نمونه موردی: اقلیم گرم و خشک ایران، فصلنامه مدیریت شهری، شماره 48.
https://www. sid.ir/paper/92301/fa.
براتی، ناصر (1382) بازشناسی مفهوم خانه در زبان فارسی و فرهنگ ایران، مجله خیال، شماره 8.
https://www.sid.ir/paper/451257/fa.
بمانیان، محمدرضا و فرزانه علی محمدی و سحر ارجمندی (1391) بررسی اصول زیبایی¬شناسی در معماری خانه¬های سنتی ایرانی (نمونه موردی: خانه¬های تاریخی شهر قزوین)، اولین همایش ملی اندیشه¬ها و فناوری¬های نو در معماری، تبریز-ایران.
Doi: 10.22034/JGEOQ. 2022. 306779.3326.
پاکشیر، عبدالرضا و سپیده برزگر (1398) مبانی احقاق حقوق شهروندی در نهج‌البلاغه، پنجمین کنگره بین‌المللی علوم انسانی اسلامی، تهران.
حاجی یوسفی، محمد (1388) میان‌رشته‌گی در علوم سیاسی در دانشگاه‌های کانادا: مفهوم و اجراء، فصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، شماره 2.
Doi: https://doi.org/10.7508/isih.2009.02.003.
راپاپورت، ایموس (1382) خاستگاه‌های فرهنگ معماری، مترجم صدف آل‌رسول، افراد بانک، فصلنامه فرهنگستان هنر.
https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/582872.
ستاری ساربانقلی، حسن (1390) سطح‌بندی شهر در کلام پیامبر اسلام(ص)، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال اول، شماره سوم، صص 55-47.
https://www.sid.ir/paper/177337/fa.
شولتز، کریستیان نوربرک (1353) هستی، فضا و معماری، انتشارات کتاب فروشی تهران، تهران.
فرامرز قراملکی، احد (1385) روش¬شناسی مطالعات دینی (تحریری نو)، انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد مقدس.
https://noorlib.ir/book/view/61654.
قرآن کریم (1387)، مؤسسه الهادی، مرکز چاپ و نشر قرآن کریم.
کلانتری خلیل‌آباد، حســین و ســیداحمد صالحی و قهرمان رســتمی (1389) نقش تاریخی وقف در شــکل¬گیري شــهر اسلامی (مطالعه موردي شهر اصفهان)، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی- اسلامی، شماره اول، صص 33-43.
https://www.
sid.
ir/paper/177346/fa کوپر، کلیر (1379) خانه همچون نمادی از خود، کتاب مبانی فلسفی و روان‌شناختی اداراک فضا.
ترجمه آرامش ارباب جلفایی، تهران، خاک.
گیفورد، رابرت (1377) روان‌شناسی محیط‌های مسکونی، مترجم وحید قبادیان، معماری و فرهنگ، شماره 2 و3.
https://www.sid.ir/paper/449601/fa.
موسوی سید¬رضی، محمدبن حسن (1414ق) نهج¬البلاغه، تصحیح عزیزالله عطاردی، مؤسسه نهج¬البلاغه، قم.
نقی¬زاده، محمد (1377) صفات شهر اسلامی در متون اسلامی، نشریه هنرهای زیبا، شماره 5 و4، صص 47-61.
https://www.sid.ir/paper/427329/fa.
نقی¬زاده، محمد (1389) ملاحظات فرهنگی در شکل‌دهی به نماهای شهری با تکیه بر ساختار نماهای شهری ایرانی در دوران اسلامی، نشریه علمی و پژوهشی هویت شهر، سال پنجم، شماره 7، صص 61-74.
https://www. sid.ir/paper/154732/fa.
نقی¬زاده، محمد (1390) تدوین مبانی مسکن معاصر براساس جهان¬بینی اسلامی، مقاله 3339، صص 3213-3231.
هاشمی‌رفسنجانی، اکبر (1384) فرهنگ قرآن کلید راهیابی به موضوعات و مفاهیم قرآن کریم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
هایدگر، مارتین (1381) شعر، زبان و اندیشة رهایی، (انسان شاعرانه سکنی می‌کند)، مترجم، عباس منوچهری، تهران، مولی.
