سنجش وضعیت سلامت اجتماعی خانواده‌های حاشیهنشین شهر اهواز
الموضوعات :
1 - استادیار گروه جامعه‌شناسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: سلامت اجتماعی, حاشیه‌نشینی, مهاجرت, مشارکت اجتماعی و شهر اهواز.,
ملخص المقالة :
هدف از مطالعه حاضر، بررسی وضعیت سلامت اجتماعی خانواده‌های ساکن در مناطق حاشیهنشین شهر اهواز با تأکید بر مقولههای انسجام، همبستگی، پذیرش و مشارکت اجتماعی بود. روش این مطالعه، پیمایش است. جامعه آماری تحقیق حاضر شامل کلیه افراد بالای 18 سال ساکن مناطق حاشیهنشین شهر اهواز بود. تعداد 380 نفر به عنوان حجم نمونه با استفاده از روش نمونهگیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای متناسب با حجم برآورد گردید و از ابزار تحقیق پرسشنامه استاندارد کییز و شاپیرو برای سنجش وضعیت سلامت اجتماعی استفاده شد، که روایی صوری و پایایی آن در سطح آلفای کرونباخ بالای 70/0 مورد تأیید قرار گرفت. نتایج نشان داد که وضعیت سلامت اجتماعی ساکنان محلههای حاشیهنشین شهر اهواز برحسب منطقه محل سکونت، متفاوت است. همچنین وضعیت شکوفایی اجتماعی، همبستگی اجتماعی، انسجام اجتماعی، پذیرش اجتماعی و مشارکت اجتماعی نیز در میان ساکنان محلههای حاشیهنشین شهر اهواز برحسب منطقه محل سکونت، متفاوت بود. همچنین نتایج تحلیل رگرسیون نشان داد که مؤلفه‌های پذیرش اجتماعی، مشارکت اجتماعی و همبستگی اجتماعی، مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر سلامت اجتماعی حاشیه‌نشینان بوده است.
اثني‌عشري، مريم (1378) بررسي رابطه الگوهاي خانواده و باورهاي مذهبي با وضعيت هويت در نوجوانان شهر اصفهان، پايان‌نامه كارشناسي ارشدعلوم تربیتی، هاشمی، دانشکده علوم تربیتی دانشگاه فردوسی مشهد.
اردستانی بالایی، زهرا و پریناز بنی سی و سعیده زمردی (1400) «اثربخشی درمان هیجان‌مدار بر بهزیستی روان¬شناختی، پذیرش اجتماعی و کفایت اجتماعی معلمان»، پویش در آموزش علوم تربیتی و مشاوره، سال هفتم، شماره 14، صص 147-168.
افروز، زبيده (1388) بررسي عوامل مؤثر بر سازگاري اجتماعي سالمندان با تأکيد بر شبكه اجتماعي، پايان‌نامه كارشناسي ارشد مددكاري اجتماعي، درویشی، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبايي.
امیری، آزاده و علیرضا استعلاجی و قدرت‌الهت رستمی پایدار (1389) «حاشیه‌نشینی چالشی فراروی توسعه پایدار شهری (با تأکید بر کلان¬شهر اهواز)»، نشریه جغرافیا، سال چهارم، شماره 12، صص 133-113.
باقی نصرآبادی، علی (1384) «همبستگی اجتماعی و مشارکت عمومی»، پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، شماره 6، صص 1-10.
برك، لوراي اي (1382) روان¬شناسي رشد، ترجمه يحيي سيدمحمدي، تهران، ارسباران.
بهزاد، داوود (1381) «سرمايه اجتماعي، بستري براي ارتقاي سلامت روان»، تهران، فصلنامه رفاه اجتماعي، شماره 6، صص 43-54.
بهمنی، سجاد و حسین ملتفت (1399) «مطالعة دادهبنیاد پیدایش حاشیه‌ها بر پیکر کلان¬شهر اهواز»، جامعه‌شناسی فرهنگ و هنر، سال دوم، شماره 3، صص 86-114.
بورديو، پير (1384) «شكل‌هاي سرمايه»، در: سرمايه‌هاي اجتماعي: اعتماد، دموكراسي و توسعه، گردآوری كيان تاجبخش، ترجمه افشين خاكباز و حسن پويان، تهران، شيرازه.
پاتنام، روبرت (1380) دموكراسي و سنت‌هاي مدني، ترجمه محمد‌تقي دلفروز، تهران، روزنامه سلام.
تاج¬مزینانی، علی¬اکبر و ابوذر قاسمی¬نژاد (1395) «کنش¬ورزی سیاسی و سلامت اجتماعی زنان (مورد مطالعه: زنان 15-49 ساله منطقه چهار تهران)»، مجله مطالعات انتخابات، سال پنجم، شماره 12 و 13، صص 141-166.
تشكر، زهرا و محمدرضا معيني (1381) «نگاهي به سرمايه اجتماعي و توسعه»، فصلنامه رفاه اجتماعي، تهران، دانشگاه علوم بهزيستي، سال اول، شماره 4، صص 25-42.
توسلي، غلام¬عباس و مرضيه موسوي (1384) «مفهوم سرمايه در نظريات كلاسيك و جديد با تأكيد بر نظريه‌هاي سرمايه اجتماعي»، تهران، نامه علوم اجتماعي، دانشكده علوم اجتماعي، دانشگاه تهران، شماره 26، ص 32.
جد باباي اصفهاني، زينب (1385) نقش شبكه‌هاي فردي در شكل‌گيري گرايش ديني دانشجويان، پايان‌نامه كارشناسي ارشد پژوهشگري، جوشن لو، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه الزهرا.
جويباري، لیلا و اکرم ثناگو (1384) «نوجواني دوره پرخاشگري: تجارب نوجوانان پسر 16-14 ساله«، مجله علمی دانشکده پرستاری و مامایی بویه گرگان، دوره سوم، شماره 1، بهار و تابستان، صص 1- 13.
چلبي، مسعود (1375) «تحليل شبكه در جامعه‌شناسي»، فصلنامه علوم اجتماعي، دانشگاه علامه طباطبایی، شماره ۳، دوره ۶، صص 9-48.
حيدري، سعيده و ديگران (1387) «ارتباط حمايت اجتماعي درك¬شده و اندازه شبكه اجتماعي با ابعاد كيفيت زندگي بيماران مبتلا به سرطان»، فصلنامه علمي پژوهشي فيض، شماره 2، تابستان، صص 15-22.
خيرالهن‌پور، اكبر (1383) بررسي عوامل اجتماعي مؤثر بر سلامت رواني با تأكيد بر سرمايه (مطالعه موردي: دانشجويان دانشگاه شهيد بهشتي)، پايان‌نامه كارشناسي ارشد علوم اجتماعي، چلبی، دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه شهید بهشتی.
سید رامین قاسمی و نادر رجبی گیلان و سهیلا رشادت رجبی¬گیلان، نادر و ﺳﯿﺪراﻣﯿﻦ ﻗﺎﺳمی و ﺳﻬﯿﻼ رﺷﺎدت و ﻋﻠﯿﺮﺿﺎزنگنه و ﺷﻬﺮام ﺳﻌﯿﺪي (1393) «سنجش کیفیت زندگی مرتبط با سلامت زنان ساکن در محلات حاشیه¬نشین شهر کرمانشاه و برخی عوامل مرتبط با آن»، ماهنامه علمی- پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه، سال هجدهم، شماره 9، صص 547-556.
ريتزر، جورج (1374) نظريه جامعه‌شناسي در دوران معاصر، ترجمه محسن ثلاثي، تهران، گیسوم.
سجادي، حميرا و سید جلال صدرالسادات (1383) «شاخص‌هاي سلامت اجتماعي»، مجله سياسي-اقتصادي، دوره نوزدهم، شماره 304، ص 253.
شعبان، مریم و نوشین قویدل (1400) «ارتباط بین سبک زندگی سلامت‌محور و سلامت اجتماعی زنان سرپرست خانوار حاشیهنشین شهر کرج»، نشریه علمی- پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی البرز، سال دهم،شماره 2، صص 196-205.
شولتز، دوان و سیدنی آلن شولتز (1379) نظريه‌هاي شخصيت، ترجمه يحيي سيدمحمدي، تهران، موسسه نشر ويرايش.
صادقي، محمود (1378) جايگاه دين در سلامت روان، تهران، طريق كمال.
صباغ، صمد و نرمینه معینیان و سارا صباغ (1390) «سنجش سلامت اجتماعی و عوامل اجتماعی مرتبط با آن در بین خانوارهای شهر تبریز»، مطالعات جامعه‌شناسی، سال سوم، شماره 10، صص 27-44.
غضنفري، احمد (1382) بررسي رابطه سبك هويت دانش‌آموزان با سلامت رواني آنان، رساله دوره دكتري روان¬شناسي، باستانی، دانشکده علوم تربیتی دانشگاه علامه طباطبايي.
فارسي¬نژاد، معصومه (1383) بررسي رابطه سبك‌هاي هويت با سلامت اجتماعي و خودكارآمدي تحصيلي در دانش‌آموزان دختر و پسر پايه دوم دبيرستان‌هاي شهر تهران، پايان‌نامه كارشناسي ارشد علوم اجتماعی، یحیوی، دانشكده روان¬شناسي، دانشگاه تهران.
فوكوياما، فرانسيس (1379) پايان نظم، ترجمه غلام¬عباس توسلي، چاپ اول، تهران، جامعه ايرانيان.
فيروزآبادي، سيد احمد (1384) بررسي سرمايه اجتماعي و عوامل مؤثر بر شكل‌گيري آن در شهر تهران، پايان‌نامه كارشناسي ارشد جامعه‌شناسي، به راهنمایی دكتر محمد‌جواد ناطق‌پور، دانشگاه تهران، دانشكده علوم اجتماعي.
قاسمي، وحيد و رضا اسماعیلی و کامران ربیعی (1385) سطح‌بندي سرمايه اجتماعي در شهرستان‌هاي استان اصفهان، فصلنامه علمي-پژوهشي رفاه اجتماعي، تهران، دانشگاه علوم بهزيستي و توان¬بخشي، سال ششم، شماره 23، صص 18-34.
كلمن، جيمز (1377) بنيادهاي نظريه اجتماعي، ترجمه منوچهر صبوري، تهران، نشرني.
گلابی، فاطمه و نازیلا اخشی (1394) «مشارکت اجتماعی و نشاط اجتماعی»، جامعه‌شناسی کاربردی (مجله پژوهشی علوم انسانی دانشگاه اصفهان)، سال بیست¬وششم، شماره 3 (پیاپی 59)، صص 139- 160.
لنگری، رضا (1378) مقایسه میزان پرخاشگری دانش‌آموزان پسر مهاجر و غیر مهاجر سال اول متوسطه شهرستان بجنورد در سال تحصیلی 1377-1378، پایان‌نامه کارشناسی¬ارشد روانشناسی، نوابی‌نژاد، دانشکده علوم تربیتی، دانشگاه تربیت معلم.
مجتبایی، کاظم و دیگران (1399) «تأثیر مهاجرت بر تغییرپذیری انسجام اجتماعی»، پژوهشنامه نظم و امنیت انتظامی، سال سیزدهم، شماره 2، صص 51-70.
واعظ¬زاده، ساجده و علی اباسه (1395) «زنان حاشیهنشین و بازتولید خشونت در روابط اجتماعی»، همایش بین‌المللی زنان و زندگی شهری، تهران، شهرداری تهران.
Ascione, M; Luigi, C; Francesco, Ch; Sergio, U. (2019) “Environmental Driving Forces of Urban Growth and Development an Emergy-based Assessment of the City of Rome, Italy, Landscape and Urban Planning.
Berzonsky , M.D (2003) Identity style andf well-being: Dose commitment Matter ? Identity: An International Journal of Theory and Research, 3 ( 1 ), 131–142.
------------------- (2004) Identity style, parental Authority, and Identity commitment. Journal of youth and adolescence, 33 (3), 213 – 220.
Burke , Peter J. (1991) Identity process and Social Stress . American Sociological Review. 56. 830- 849.
Country Progress Report on Social Determinants of Health & Equity, Aug, (2006), Islamic Republic of Iran [in Persian].
Choudhury, M., Mahanta, L. B., Goswami, J. S., & Mazumder, M. D. (2011) Will capacity building training interventions given to street food vendors give us safer food?: A cross-sectional study from India. Food Control, 22, 1233-1239.
Dahal, S.; Sanjay K. Nepal , Michael A. Schuett (2014) 'Examining Marginalized Communities and Local Conservation Institutions: The Case of Nepal’s Annapurna Conservation Area, Environmental Management', 53:219–230.
Diener , E . , Suh , E . M . , Lucas , R . E . , and Smith , H . E . (1999) Subjecvtive Well – being : Three decades of progress . Psychological Bulletine . 125 . 276 – 302.
Ezeh, A., Oyebode, O., Satterthwaite, D., Chen, Y. F., Ndugwa, R., Sartori, J., ... & Lilford, R. J. (2017) The history, geography, and sociology of slums and the health problems of people who live in slums. The lancet, 389(10068), 547-558.
Hazarika, I. (2010) Women’s Reproductive Health in Slum Populations In India: Evidence from NFHS-3, Journal of Urban Health: Bulletin of the New York Academy of Medicine.
Kawachi, I, and L, Berkman. (2001) Social ties and mental Health, Journal of urban Health.; 78 (3) 458-467.
Keyes, C.M (1998) Social well-being. social psychology Quarterly. 2. 121 – 140 ------------- (2002) The Mental Health Continuum: From languishing to flourishing in life. Journal of Health and Social Research. 43. 207 – 222.
------------- (2005) Mental Health and / or Mental Illness? Investigation Axioms of the Complete State Model of Health. Journal of Consulting and Clinical Psychology . 73. 539 – 548.
Keyes, C. L. M. & Ryff, C. D. (2003) Somatization and Mental Health : A Comparative Study of the Indiom of Distress Hypothesis . Social Science and Medicine . 57 . 1833 – 1845.
---------------------------------------- (2000) Subjective change and mental health : a self – concept theory. Social psychology Quarterly . 63 . 264 – 279.
Keyes, C.M & Shapiro, A. (2004) ‘Social Well- being in the U.S: A Descriptive Epidemology’. In orvill Brim, Carol D. Ryff & Ronald C. Kessler (Eds), Healthing Are you ? A national study of well-being of Midlife . univwesity of Chicago press .
Keyes, C. M , Shmotkin. D , & Ryff, D . D . (2002) optimizing well-being : The Empirical Encounter of Two Traditins. Journal of Personality and Social Psychology. 82 (6), 1002 – 1022.
Magar, V. (2003) Empowerment approaches to gender-based violence: women's courts in Delhi slums. Forum, Volume; p-p: 509-523.
Pelc, S. (2017) Marginality and Marginalization, R. Chand et al. (eds.), Societies, Social Inequalities and Marginalization,Springer International Publishing.
Schiffer, K. and Schatz, E. (2008) Marginalization, social inclusion and health, Correlation is co-sponsored by the European Commission, DG Sanco and the Dutch Ministry of Health, Welfare and Sport (VWS). Publisher:Foundation RegenboogAMOC.
Tacoli, C. (2017) Migration and inclusive urbanization, united nations expert group meeting on sustainabling cities human, mobility and internatonal migeration, UN/POP/EGM/2017/6.
UN Habitat. (2019) Planning Sustainable Cities, Global Report on Human Settlements, United Nation Human Settlement Programme, London. Zerbo, A., Delgado, R. C., & González, P. A. (2020) Vulnerability and everyday health risks of urban informal settlements in Sub-Saharan Africa. Global Health Journal, 4(2), 46-50.
فصلنامه علمي «پژوهش انحرافات و مسائل اجتماعی»
شماره چهاردهم، زمستان 1403: 178-151
تاريخ دريافت: 14/11/1403
تاريخ پذيرش: 12/03/1404
نوع مقاله: پژوهشی
سنجش وضعیت سلامت اجتماعی خانواده‌های
حاشیهنشین شهر اهواز
بهرام نیک‌بخش1
چکیده
هدف از مطالعه حاضر، بررسی وضعیت سلامت اجتماعی خانواده‌های ساکن در مناطق حاشیهنشین شهر اهواز با تأکید بر مقولههای انسجام، همبستگی، پذیرش و مشارکت اجتماعی بود. روش این مطالعه، پیمایش است. جامعه آماری تحقیق حاضر شامل کلیه افراد بالای 18 سال ساکن مناطق حاشیهنشین شهر اهواز بود. تعداد 380 نفر به عنوان حجم نمونه با استفاده از روش نمونهگیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای متناسب با حجم برآورد گردید و از ابزار تحقیق پرسشنامه استاندارد کییز و شاپیرو برای سنجش وضعیت سلامت اجتماعی استفاده شد، که روایی صوری و پایایی آن در سطح آلفای کرونباخ بالای 70/0 مورد تأیید قرار گرفت. نتایج نشان داد که وضعیت سلامت اجتماعی ساکنان محلههای حاشیهنشین شهر اهواز برحسب منطقه محل سکونت، متفاوت است. همچنین وضعیت شکوفایی اجتماعی، همبستگی اجتماعی، انسجام اجتماعی، پذیرش اجتماعی و مشارکت اجتماعی نیز در میان ساکنان محلههای حاشیهنشین شهر اهواز برحسب منطقه محل سکونت، متفاوت بود. همچنین نتایج تحلیل رگرسیون نشان داد که مؤلفه‌های پذیرش اجتماعی، مشارکت اجتماعی و همبستگی اجتماعی، مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر سلامت اجتماعی حاشیه‌نشینان بوده است.
واژه‌های کلیدی: سلامت اجتماعی، حاشیه‌نشینی، مهاجرت، مشارکت اجتماعی و شهر اهواز.
مقدمه
سلامت، ابعاد مختلفی دارد؛ اما آنچه سلامت یک جامعه را تعیین میکند، شاخص‌هایی است که به عنوان بهبود کیفیت زندگی شناخته می‌شود، زیرا پیچیدگی‌های زندگی شهری و فقدان حمایت اجتماعی در مناطق پرخطر، سلامت اجتماعی شهروندان را تهدید میکند (واعظزاده و اباسه، 1395 : 33). در این فرایند، برخی افراد ساکن در محلات حاشیه‌نشینان، بهمراتب وضعیت ناخوشایندتری دارند (تاج مزینانی و قاسمینژاد، ۱۳95: 153). امروزه یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های توسعه اجتماعی، به‌ویژه در شهرهای بزرگ‌تر، سلامت اجتماعی است (UN Habitat, 2019: 17). از سوی دیگر، نسبت جمعیت ساکن در شهرهای جهان تا سال ۲۰۲۵ از ۶۰ درصد عبور خواهد کرد (ر.ک: Tacoli, 2017) که پیامد خود را در گسترش حاشیه‌نشینی نشان داده است (Choudhury et al, 2011: 67) و انتظار می‌رود وضعیت سلامت اجتماعی بر این اساس متأثر شود (Ascione et al, 2019: 238)؛ زیرا حاشیه‌نشینی، افراد را از فعالیت مؤثر اجتماعی خارج میکند (Schiffer & Schatz: 2008: 23). این حاشیه‌نشینی، زندگی را برای ساکنان مناطق حاشیهنشین، پیچیده و ناخوشایند ساخته است (Pelc, 2017: 20). سلامت اجتماعی، کیفیت روابط اجتماعی است که نشان‌دهندة رضایت یا عدم رضایت فرد از زندگی است (صباغ و معینیان، 1390: 32). از سوی دیگر، افراد حاشیهنشین به دلیل توزیع ناعادلانه منابع، از زندگیِ باکیفیت محروم شده‌اند و در فرایند ادغام اجتماعی به‌مثابة بازیگران اثربخش توسعه ظاهر نشده‌اند (شعبان و قویدل، 1400: 215).
شهر اهواز به نحو گسترده‌اي با معضل حاشـيه‌نـشيني مواجـه اسـت؛ به طوری که آمار موجود بیانگر وجود850 هزار حاشیهنشین در استان خوزستان بوده که بخش اعظم آنان در سکونتگاه‌های غیر رسمی شهر اهواز زندگی می‌کنند». جمعیت شهری اهواز بر مبنای سرشماری 1395، بالغ بر 1184788 نفر است که از این تعداد، نزدیک به 400 هزار نفر در سیزده محله حاشیهنشین زندگی می‌کنند (بهمنی و ملتفت، 1399: 115). هرچند مسئله حاشیه‌نشینی در شهر اهواز، تابعی از روند حاشیه‌نشینی کل کشور بوده، برخی شرایط ویژه موجب تشدید حاشیه‌نشینی در این شهر شده است. وقوع جنگ هشتسالۀ ایران و عراق باعث شد تا جمعیت این مناطق به شهر اهواز، مهاجرت اجباری نمایند (ر.ک: امیری و دیگران، 1389). زندگي حاشيه‌اي شهر اهواز، به مخاطره افتادن سلامت اجتماعی ساكنان اين مناطق را به همراه دارد.
از منظر ایجابی می‌توان اشاره نمود که سلامت اجتماعی بر ابعادی از سلامت تأکید دارد که به ارتباط فرد با دیگران یا با جامعه‌ای که در آن زندگی میکند، مربوط است (شعبان و قویدل، 1400: 209). سبک زندگی و رفتارهای مرتبط با آن، نه‌تنها نقشی اساسی در سلامت افراد دارد، بلکه می‌تواند بر عملکرد سلامت جسمی، روانی و اجتماعی آنها مؤثر باشند. از منظر سلبی نیز می‌توان بیان نمود که بیتوجهی به سلامت اجتماعی ساکنان مناطق حاشیهنشین می‌تواند به آسیب‌های اجتماعی ناشی از حس طرد اجتماعی دامن بزند. همچنین با توجه به اينكه ساکنان مناطق حاشيه‌نشين از اقشار آسيب‌پذير جامعه هستند و جمعیت آنان در سکونتگاه‌های غیر رسمی شهر اهواز قابل توجه است، بررسي سلامت اجتماعي آنان و عوامل دخيل در آن، اهميت بسزايي دارد، تا با توصيف و تبيين صحيح بتوان راهكارهايي براي ارتقاي سلامت اجتماعي جامعه مورد مطالعه ارائه نمود.
بر این اساس پژوهش حاضر درصدد است تا به مطالعه وضعیت سلامت اجتماعی بین خانواده‌های ساکن در مناطق حاشیهنشین شهر اهواز پرداخته، بدین مسئله اساسی پاسخ دهد که: وضعیت سلامت اجتماعی ساکنان محلات حاشیهنشین شهر اهواز برحسب محل سکونت چگونه است؟
مطالعات پیشین نشان میدهد که مناطق حاشیهنشین شهری، به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه، با چالش‌های چندلایه‌ای روبه‌رو هستند. همچنین گزارش‌های سازمان مدیریت شهری (۱۴۰۰) نشان میدهد که حاشیه‌نشینی در شهرهایی مانند اهواز، پیامد مهاجرت‌های ناشی از خشکسالی و جنگ است که به تشدید محرومیت‌ها انجامیده است. از سوی دیگر، مطالعات جهانی نشان میدهد که نبود «امنیت سکونتی» و دسترسی ناکافی به خدمات آموزشی، اعتماد اجتماعی و مشارکت مدنی را کاهش میدهد. با این حال شکاف پژوهشی در بررسی همزمان عوامل کلان (سیاستگذاری) و خُرد (روابط خانوادگی) در سلامت اجتماعی این مناطق مشهود است.
رحمانی و سلیمی ( ۱۴۰۲) به بررسی راهکارهای بهبود سلامت اجتماعی در مناطق حاشیهنشین پرداخته‌اند. یافته‌ها نشان میدهد که تقویت شبکه‌های اجتماعی غیر رسمی (مانند همیاری‌های محله‌ای) و برنامه‌های مبتنی بر جامعه (CBP) می‌تواند تاب‌آوری خانواده‌ها را افزایش دهد. برای مثال، پژوهش خزائلی و همکاران (۱۴۰۱) در کرمانشاه نشان داد که مشارکت زنان در نهادهای محلی، احساس تعلق اجتماعی را تقویت میکند. با وجود این بسیاری از مداخلات موجود (مانند پروژه‌های مسکن مهر) بدون در نظر گرفتن الزامات فرهنگی- اجتماعی مناطق طراحی شده‌اند و نیاز به بازنگری دارند. این مقاله با ترکیب چارچوب نظری «سرمایه اجتماعی» و تحلیل میدانی از خانواده‌های اهوازی، می‌کوشد به این شکاف پاسخ دهد.
قاسمینژاد و حسنوند (1400)، مطالعه‌ای با عنوان «تجربه حاشیه‌نشینی و سلامت اجتماعی زنان» انجام دادند. نتایج نشان میدهد که زندگی حاشیه‌نشینی، زنان منطقة حصار امیر را در وضعیت محدودیت رابطه قرار داده است و مرزهای خانوادگی را ناپایدار کرده است.
شعبان و قویدل (1400) در مطالعه‌ای با عنوان «ارتباط بين سبك زندگي سلامت‌محور و سلامت اجتماعي زنان سرپرست خانوار حاشيه‌نشين شهر كرج» نشان دادهاند که بین سبک زندگی سلامت‌محور و سلامت اجتماعی در زنان سرپرست خانوار حاشیهنشین، رابطه‌ای مستقیم و معنی‌دار وجود دارد.
نتایج پژوهش بهمنی و ملتفت (1399) با عنوان «اهواز، روایت پیدایش حاشیه‌ها بر پیکر یک کلانشهر، یک مطالعه دادهبنیاد»، در بعد شرایط و بعد کنش- تعامل حول یک مقوله هسته‌ای به نام (مهاجرت امیدوارانه، تقلای زندگی بهتر) شکل گرفته‌اند.
همچنین صفایی و همکاران (1396) تحقیقی با عنوان «ارزيابي و سنجش مؤلّفه‌هاي شکوفايي شهري در کلانشهر اهواز» انجام دادند. با توجه نتايج حاصل از مدل تاپسيس در شهر اهواز، مناطق 2 و 1 کاملاً برخورداري از شکوفايي، منطقه 6 و 3 و 8 در ردة نسبتاً برخوردار از شکوفايي، مناطق 7 در ردة برخورداري کم از شکوفايي و در نهايت منطقه 4، در ردة محروم از شکوفايي شهري قرار گرفته‌اند.
تاجمزینانی و قاسمینژاد (۱۳۹۵) در پژوهش خود با عنوان «کنشورزی سیاسی و سلامت اجتماعی زنان تهران» نشان دادند که مشارکت اجتماعی حاشیه‌نشینان با سلامت اجتماعی آنها، رابطه معناداری دارد.
نتایج پژوهش واعظزاده و اباسه (۱۳۹۵) با عنوان «حاشیه‌نشینی و بازتولید خشونت در روابط اجتماعی» مؤید آن است که حاشیه‌نشینی به علت تضعیف حس تعلق اجتماعی و مشارکت اجتماعی، ویژگی‌های جامعه‌ستیزی و خشونت‌ورزی در روابط اجتماعی را تشدید میکند.
نتایج پژوهش رجبی گیلان و همکاران (۱۳۹۳) با عنوان «سنجش کیفیت زندگی مرتبط با سلامت ساکنان در محلات حاشیهنشین شهر کرمانشاه و برخی عوامل مرتبط با آن» نشان می‌دهند که کیفیت زندگی مرتبط با سلامت اجتماعی ساکن در محلات حاشیهنشین شهر کرمانشاه در سطح مطلوبی قرار ندارد.
یعقوبی و عنایت (1392)، مطالعه‌ای با عنوان «سنجش الگوي همبستگي شاخص‌هاي سکونتي حاشيه‌نشينان و غير حاشيه‌نشينان با ميزان خشونت خانگي آنها عليه فرزندان» انجام دادند. نتايج تجزيه و تحليل دادهها نشان داد که بين متغيرهاي وضعيت واحد مسکوني، پايگاه اجتماعي اقتصادي، سابقه سوءمصرف مواد مخدر حاشيه‌نشينان و غير حاشيه‌نشينان با خشونت خانگي آنها عليه فرزندان، رابطه معناداري وجود دارد.
نتایج مطالعۀ ربانی و همکاران (۱۳۹۰) با عنوان «بررسی جامعه‌شناختی حاشیه‌نشینی و تأثیر آن بر بهداشت روان حاشیه‌نشینان در زینبیه اصفهان» نشان میدهد که متغیرهای جنس و سن، تأثیری بر بهداشت روان حاشیه‌نشینان ندارد و متغیرهای تحصیلات، وضعیت تأهل، وضعیت شغلی و محل تولد، تأثیر مثبت و معنی‌داری بر بهداشت روان حاشیه‌نشینان دارد.
نتایج پژوهش والاس2 و همکاران (2021) با عنوان «به سوی برابری سلامت اجتماعی برای افرادی که درد مزمن و حاشیه‌نشینی اجتماعی را تجربه می‌کنند» نشان داد که درد با موقعیت‌ها و هویت‌های اجتماعی، تجربههای خشونت، تروما و مسائل مربوط به سلامت روان، تجربههای تبعیض و تأثیرات این تجارب متقاطع درگیر شد و شکل گرفت.
نتایج پژوهش مارتینز3 و همکاران (2020) با عنوان «آسیب‌پذیری در سلامت و سرمایه اجتماعی: تحلیل کیفی بر اساس سطوح حاشیه‌نشینی در مکزیک» نشان داد که سرمایه اجتماعی بسته به میزان حاشیه‌نشینی، عاملی مرتبط در حل مشکلات مراقبت‌های بهداشتی است.
نتایج مطالعۀ باه4 و همکاران (2019) با عنوان «حاشیه‌سازی: مفهوم‌سازی آسیب‌پذیری‌های یکپارچه» نشان داد که موقعیت اجتماعی حاشیه‌نشینان با سلامت اجتماعی در پیوند است.
نتایج پژوهش زبرو5 و همکاران (2017) با عنوان «آسیب‌پذیری و خطرهای سلامت در آفریقای جنوبی» نشان داد که شهرک‌نشینان غیر رسمی و حاشیه‌نشینان در آفریقای جنوبی با خطرهای بهداشتی روزمره ناشی از کمبود آب پاک، بهداشت کافی و زندگی در خانه‌های پرجمعیت از یکسو و با مخاطرات مربوط به شکوفایی و انسجام اجتماعی از سویی دیگر مواجه هستند.
نتایج مطالعۀ اژه6 و همکاران (2017) با عنوان «سلامت افرادی که در مناطق فقیرنشین زندگی می‌کنند» نشان داد که ادبیات علمی درباره سلامت فقیرنشین در مقایسه با بهداشت شهری و فقر و سلامت، توسعه نیافته است.
دهال و همکاران7 (۲۰۱۴) نیز مطالعه‌ای با عنوان «بررسی جوامع حاشیهنشین» انجام دادند. نتایج این تحقیق در منطقه آناپورای نپال نشان میدهد که گروه‌های حاشیه‌ای مختلف، به دلیل فقدان مشارکت اجتماعی در نهادهای محلی، سلامت اجتماعی و توانمندی کمتری دارند.
نتایج پژوهش هزازيكا8 (۲۰۱۰) با عنوان «سلامت اجتماعی جمعیت فقیرنشین در
هند» نشان میدهد که بین ویژگی‌های مربوط به دریافت حمایت اجتماعی در میان افراد حاشیهنشین و غیر حاشیهنشین، تفاوت معناداری وجود دارد.
نتایج پژوهش میجر9 (۲۰۰۳) با عنوان «رویکردهای توانمندسازی در محلههای فقیرنشین دهلی» نشان میدهد که بیکاری و عدم مدیریت اوقات فراغت برای ساکنان در حاشیه‌های دهلی، توانمندسازی و سلامت روانی و اجتماعی آنها را با خطر روبه‌رو می‌سازد.
نتایج پژوهش کاواچی و برکمن10 (۲۰۰۱) با عنوان «روابط اجتماعی و سلامت روان در مناطق حاشیه شهر» نشان میدهد که، پیوندهای اجتماعی سلامت روانی افراد را بالا می‌برد.
مطالعات پیشین نشان میدهد که مناطق حاشیهنشین شهری، به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه مانند ایران، با چالش‌های ساختاری چندبُعدی نظیر فقر اقتصادی، نابرابری در دسترسی به خدمات بهداشتی- آموزشی و ناامنی سکونتی مواجه‌اند. پژوهش‌های اخیر در خاورمیانه بر نقش مهاجرت‌های ناشی از خشکسالی و جنگ در تشدید حاشیه‌نشینی شهرهایی مانند اهواز تأکید دارند؛ عاملی که به کاهش سرمایه اجتماعی و مشارکت مدنی منجر شده است. از سوی دیگر، راهکارهای مطرحشده در ادبیات موضوع، نظیر تقویت شبکه‌های همیاری محله‌ای و برنامه‌های مبتنی بر جامعه بر اهمیت تاب‌آوری اجتماعی از طریق مداخلات همسو با بافت فرهنگی تأکید می‌کنند. با این حال شکاف پژوهشی در بررسی همزمان تأثیر سیاست‌های کلان (مانند مسکن مهر) و تعاملات خُرد خانوادگی بر سلامت اجتماعی مشهود است. این مقاله با تلفیق چارچوب نظری سرمایه اجتماعی و داده‌های میدانی از خانواده‌های اهواز، می‌کوشد این خلأ را پر کند.
چارچوب نظری این تحقیق شامل نظریههایی است که بر سطوح و جنبه‌های مختلف هر یک از متغیرهای مستقل و رابطه آنها با متغیر وابسته سلامت اجتماعی تأکید داشته‌اند. در رابطه با متغیر وابسته تحقیق یعنی سلامت اجتماعی، نظریههای کییز و کنت نول در نظر گرفته شده‌اند. طبق نظر کییز، آنچه در ادبیات سلامت اجتماعی مفقود شده است، تشخیص این مطلب است که اشخاص ممکن است کیفیت زندگی خود و کارکردهای شخصی خود را در برابر ملاک‌های اجتماعی ارزیابی کنند. وی معتقد است که سلامت اجتماعی شامل عناصر متعددی است که این عناصر در کنار یکدیگر نشان می‌دهند که چگونه و در چه درجه‌ای، افراد در زندگی اجتماعی خود، خوب عمل می‌کنند. او تحت تأثیر مدل سلامت، پنج بعد و شاخص اساسی برای سلامت اجتماعی پیشنهاد کرده است که عبارتند از: شکوفایی اجتماعی، همبستگی (انطباق) اجتماعی، پذیرش اجتماعی، مشارکت اجتماعی و انسجام اجتماعی. كييز معتقد است که كيفيت زندگي و عملكرد شخصي فرد را نمي‌توان بدون توجه به معيارهاي اجتماعي ارزيابي کرد. از این‌رو در کلیه فرضیههای این تحقیق (فرضیههای 1 تا 7) به نظریه «سلامت اجتماعی» کییز استناد شده است.
همچنین محله مورد سکونت حاشیه‌نشینان به عنوان یکی دیگر از متغیرها برای مقایسه روابط بین متغیرهای مستقل و وابسته در نظر گرفته شده است که در این زمینه به نظریه «پایگاه اجتماعی» ماکس وبر استناد شده است. ماكس وبر، پايگاه اجتماعي را يك امتياز اجتماعي تعريف مي‌كند كه در جامعه به برخي از موقعيت‌ها داده مي‌شود ديدگاه وبر، طبقه اجتماعي را به صورت چند‌بعدي در نظر مي‌گيرد. به عبارت ديگر موقعيت يك فرد در سلسله‌مراتب اجتماعي براي وي، شرايط و ويژگي‌هايي را فراهم مي‌كند كه مي‌توانند سلامتي وي را تحت‌الشعاع خود قرار دهد. بر این اساس می‌توان ارتباط متغیرهایی که مربوط به پایگاه اجتماعی است، از قبیل قومیت، سن، مدت سکونت و محله مورد سکونت در حاشیه‌نشینان را بررسی کرد (فرضیههای 6، 7 و 8).
در این راستا با توجه به نظریههای پژوهش مدل تحلیلی تحقیق به شکل زیر ترسیم می‌گردد:
شکل 1- مدل نظری پژوهش
فرضیههای پژوهش
فرضیه اصلی: به نظر می‌رسد وضعیت سلامت اجتماعی ساکنان محلات حاشیهنشین شهر اهواز برحسب منطقه محل سکونت، متفاوت است.
فرضیههای فرعی
به نظر می‌رسد وضعیت شکوفایی اجتماعی بین خانواده‌های ساکن در مناطق حاشیهنشین شهر اهواز برحسب منطقه محل سکونت، متفاوت است.
به نظر می‌رسد وضعیت همبستگی اجتماعی بین خانواده‌های ساکن در مناطق حاشیهنشین شهر اهواز برحسب منطقه محل سکونت، متفاوت است.
به نظر می‌رسد وضعیت انسجام اجتماعی بین خانواده‌های ساکن در مناطق حاشیهنشین شهر اهواز برحسب منطقه محل سکونت، متفاوت است.
به نظر می‌رسد وضعیت پذیرش اجتماعی بین خانواده‌های ساکن در مناطق حاشیهنشین شهر اهواز برحسب منطقه محل سکونت، متفاوت است.
به نظر می‌رسد وضعیت مشارکت اجتماعی بین خانواده‌های ساکن در مناطق حاشیهنشین شهر اهواز برحسب منطقه محل سکونت، متفاوت است.
چهارچوب مفهومی پژوهش
از دهه‌های 1340 تاکنون، مسئله حاشیه‌نشینی مورد توجه قرار گرفت و از واژگانی نظیرِ زاغه‌نشینی، آلونک‌نشینی، حاشیه‌نشینی، حلبی‌آباد، زورآباد، گودنشینی، اسکان و سکونتگاه غیر رسمی برای معرفی این نوع سکونت استفاده شده است (پیران و دیگران، 1381: 13)؛ چارلز بوت11، مناطق حاشیهنشین را معجونی از خانه‌های فرسوده، با تراكم زیاد جمعیتی، فقر و ضعف تعریف می‌نمود (Davis, 2004: 13).
مناطق حاشیهنشین، منطقه‌ای از شهر است که واحدهای مسکونی رو به ویران و فرسوده داشته است (شکویی، 1354: 1). این مقولۀ حاشیه‌نشینی، بازتاب بی‌عدالتی‌های اجتماعی است (حاتمی‌نژاد، 1382: 39) که در مناطق پیرامون شهرهای بزرگ، رشد ناهمگون شهری و انهدام ارتباطات خانوادگی سنتی را به همراه دارد (رئیس‌دانا، 1380: 20). حاشیه‌نشینی شهری، خانوارهایی را شامل می‌شود که جذب اقتصاد و اجتماع شهری نشده‌اند (حاج‌یوسفی، 1381: 14) و در محدودة اقتصادی شهر زندگی می‌کنند (اصغری زمانی، 1383: 38). حاشیه‌نشینان با هجوم به این محدوده‌ها سبب تداعی شدن این واژه در اذهان عمومی شده‌اند (پیران، 1388: 23) که شخص در قالب آن فرو رفته است (مهاجرین، 1378: 24)؛ زیرا حاشیه‌نشینی، زاییده وجود ویژگی نابرابری در روابط اجتماعی مسلط بر جامعه است (زاهد زاهدانی، 1369، 23-25).
حاشیه‌نشینی، شرایطی است که فرد را از نظر اجتماعی به حالت تعلیق درمی‌آورد (ابوطالبی، 1388: 14)؛ شیوه‌ای خاص از اسکان که در اطراف مراکز اصلی شهرنشینی است (آقابخشی، 1389: 40) و کاهش میزان برخورداری از خدمات شهری- اجتماعی در اینگونه سکونتگاه‌ها وجود دارد (جواهری‌پور، 1382: 11) که با انزوای اجتماعی همراه است (برزگر، 1399: 48).
رابرت پارک، نخستین کسی است که اصطلاح‌های «حاشیهنشین» و «انسان حاشیهنشین» را به کار برد. پارک، انسان حاشیهنشین را فردی می‌داند که از لحاظ فرهنگی، انسان دورگه‌ای است که صمیمانه در زندگانی فرهنگی دو جمعیت متمایز زندگی میکند و هنوز ابعاد جامعه میزبان او را به تمامی نپذیرفته است (کریمی، 1382: 12) و به دلایل گوناگون نتوانسته است جذب نظام اقتصادی شهر شود (درکوش، 1367: 36). این عدم جذب اجتماعی، سبب نفی آنها را فراهم میکند (پارسا پژوه، 1381: 199). در نتیجه حاشیه‌نشینان شهری به علت محرومیت شدید، در برابر هرگونه آسیب اجتماعی، بی‌دفاع هستند (حاج‌یوسفی، 1382: 184).
از نظر جامعهشناسان، حاشیه‌نشینان را کسانی تشکیل می‌دهند که در شهرها زندگی می‌کنند، اما به عنوان یک شهروند، از امکانات و خدمات شهری بهره نمی‌برند (ربانی، 1385: 23) و درحالت معلق در حاشیه اجتماع می‌نشینند (جمشیدی‌ها و عنبری، 1383: 54- 55). بنابراین حاشیه‌نشینی، معضل بزرگی در زندگی شهری امروزین است (زنجانی، 1388: 93). با الگوگیری از تعریف اخیر، حاشیه‌نشینی به عنوان یک پدیده اجتماعی عبارت است از: فضایی منطقه‌ای- کالبدی که از ابعاد چندگانه‌ای در سطح پایین‌تری از متوسط جامعه منطقه‌ای شهر قرار دارد (کریمی، 1380: 102) که به انقلاب صنعتی و رخدادهای بعد از آن نسبت داده می‌شود (زاهدانی، 1380: 1).
از ديدگاه سيمون چپمن12، توسعۀ حاشیه‌نشینی بدون برنامه‌ريزي صورت مي‌گيرد. شرادر13 (2004 (نیز به ویژگی غیررسمی حاشیه‌نشینی اشاره می‌كند كه نتیجه‌ای از موقعیت ساكنان غیر قانونی، اما اغلب قابل‌تحمل است.
به طور کلی می‌توان ویژگی‌های عمومی حاشیه‌نشینی را به صورت زیر برشمرد: سيماي نامطلوب، پايين بودن سطح بهداشت عمومي و سلامتی، فقدان شغل رسمي و درآمد كافي، وجود خرده‌فرهنگهاي خاص مناطق كوچك و پايين بودن سطح تحصيلات و انحرافات اجتماعی (دیکنز، 1377: 67).
مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران درباره حاشیه‌نشینی شهر اهواز، نشان داد که نزدیک به ۷۵% از خانوارهای حاشیهنشین در شهر اهواز، منشأ روستایی داشته‌اند (تقی‌نژاد، ۱۳۸۸: ۳۰). دلایل حاشیه‌نشینی در شهر اهواز عبارت است از: اصلاحات ارضی، نفت، فعالیت‌های صنعتی، جنگ تحمیلی و پیامدهای آن (زیاری و نوذری، ۱۳۸۸: ۲۲).
- همبستگی اجتماعی: منظور از همبستگی اجتماعي، ارزيابي يك فرد با در نظر گرفتن كيفيت همراهي او با جامعۀ اطرافش است. نتایج مطالعاتی که در حوزه حاشیه‌نشینی در شهر اهواز انجام شده، بیانگر پایین بودن همبستگی اجتماعی در این مناطق بوده است (یعقوبی و عنایت، 1392: 251).
امیل دورکیم، جامعه‌شناس دیگر فرانسوى نیز معتقد است که همبستگى اجتماعى و وفاق ملى بر اساس ارزش‌ها و قواعد اخلاقى و پذیرش این ارزش‌ها از جانب اکثریت افراد جامعه صورت مىگیرد و نقش کم‌رنگ مذهب در جامعه و فردگرایى در جوامع جدید، آفت بزرگ وفاق اجتماعى است. به زبان جامعه‌شناختى، همبستگى پدیده‌اى را مى‌رساند که بر پایه آن در سطح یک گروه یا یک جامعه، اعضا به یکدیگر وابسته‌اند و به طور متقابل نیازمند یکدیگر هستند (ر.ک: باقی نصرآبادی، 1384).
- مشارکت اجتماعی: مشارکت اجتماعی عبارت است از ارزيابي ارزش اجتماعي كه فرد دارد و شامل اين عقيده است كه آيا فرد، جزئي مهم از جامعه است و چه ارزشي را به جهان خود اضافه مي‌كند (ر.ک: Keyes, 1989). مشارکت اجتماعی به عنوان واقعیتی اجتماعی، ریشه در زندگی اجتماعی انسان دارد و فرآیندی است که با گذشت زمان دگرگون می‌شود. مشارکت اجتماعی به کنش یا عمل مشارکتی گفته می‌شود که عامل با توجه به انتظارات افراد دیگر، آن را انجام میدهد (گلابی و اخشی، 1394: 144).
- انسجام اجتماعی: تحقیقات موجود در حوزه حاشیه‌نشینی در شهر اهواز نشان‌دهندۀ پایین بودن مشارکت و دلبستگی ساکنان این مناطق در مقایسه با سایر شهروندان بوده است (موحد و تقی‌زاده، 1388: 21). در روانشناسی اجتماعی از پدیده‌اي به عنوان روح نزدیک بودن و یا عدم آن در یک جامعه و یا گروه سخن می‌گویند که اثر مهمی روي رفتار افراد جامعه بهجا می‌گذارد (مجتبایی و دیگران، 1399: 56).
- شکوفایی اجتماعی: شكوفايي اجتماعي شامل درك افراد از اين موضوع است كه آنها هم از رشد اجتماعي سود خواهند برد و اينكه نهادها و افراد حاضر در جامعه به شكلي در حال شكوفايياند كه نويد توسعه بهينه را مي‌دهد (ر.ک: Keyes & Shapiro, 2004). نتیجۀ پژوهش صفایی و همکاران (1396) با عنوان «ارزیابی و سنجش میزان شکوفایی اجتماعی شهری در بین حاشیه‌نشینان شهر اهواز» نشان میدهد که مناطق حاشیهنشین در رده‌های کم‌برخوردار و حتی محروم از شکوفایی اجتماعی قرار دارند.
- پذیرش اجتماعی: پذيرش اجتماعي شامل پذيرش تكثر با ديگران، اعتماد به خوب بودن ذاتي ديگران و نگاه مثبت به ماهيت انسان‌هاست (ر.ک: Keyes & Shapiro, 2004). تحقیقات موجود در حوزه حاشیه‌نشینی در شهر اهواز بیانگر افزایش جرایم و بزهکاری و انواع انحرافات اجتماعی در این مناطق است. این وضعیت موجب افزایش فاصله اجتماعی ساکنان مناطق حاشیه‌ای شهر با سایر شهروندان و کاهش همبستگی و پذیرش اجتماعی آنان توسط افراد و نهادهای اجتماعی مسلط می‌شود (موحد و تقی‌زاده، 1388: 21).
روش پژوهش
این پژوهش از نظر روش، توصیفی- تحلیلی بود که با تکنیک پیمایشی انجام گرفت. همچنین از حیث هدف، مطالعه کاربردی و به‌لحاظ زمان در زمره تحقیقات مقطعی قرار داشت. جامعه آماری تحقیق حاضر شامل کلیه افراد بالای 18 سال است که در مناطق حاشیهنشین شهر اهواز سکونت داشتند. محلههای حاشیهنشین اهواز شامل محلات ملاشیه، حصیرآباد، زرگان، منبع آب، عین دو، آل صافی، زوویه، کوی سیاحی و کوی علوی (شلنگآباد) بودند و طبق آمار موجود در پورتال استانداری استان خوزستان (https://ostan-khz.ir) در سال 1389، تعداد آنان بالغ بر 190 هزار نفر است. در ادامه، ابعاد جمعیتی و مساحت مناطق حاشیهنشین شهر اهواز به تفکیک در جدول (1) ارائه شده است.
جدول 1- ابعاد جمعیتی و مساحت مناطق حاشیهنشین در اهواز
(منبع: امیری و دیگران، 1389)
طبق محاسبه فرمول کوکران در سطح خطای 5 درصد، تعداد380 نفر به عنوان حجم نمونه برآورد می‌گردد. به علت ناهمگنی، پراکندگی و گسترده بودن جامعه حاشیه‌نشینان شهر اهواز و همچنین فقدان فهرست مشخص از این مجموعه، روش نمونهگیری در تحقیق حاضر از نوع نمونهگیری تصادفی از نوع خوشه‌گیری چندمرحله‌ای همراه با تصادفی ساده است؛ به طوری که با این روش از میان کل محلات حاشیهنشین شهر اهواز (ملاشیه، حصیرآباد، زرگان، منبع آب، عین دو، آل صافی، زوویه، کوی سیاحی و کوی علوی (شلنگآباد)) به روش تصادفی ساده، چندین خوشه را انتخاب و سپس مابین این محلات،40 بلوک انتخاب شد. بعد از این از هر بلوک در مرحله نهایی، ۱۰ خانوار به صورت تصادفی ساده انتخاب و برای تکمیل پرسشنامه به افراد بالای ۱۸ سال در این خانوارها مراجعه شده است. در این تحقیق برای جمعآوري دادههاي مورد نیاز از پرسشنامه استاندارد کییز و شاپیرو (2004) استفاده شد.
ابزار دارای پنج عامل شکوفایی اجتماعی، انسجام اجتماعی، مشارکت اجتماعی، همبستگی اجتماعی و پذیرش اجتماعی در ۲۸ سؤال می‌باشد که بر اساس مفهومپردازی‌های نظری از سلامت اجتماعی کییز و شاپیرو (۲۰۰۴) است. برای شناسایی عامل‌ها از تحلیل عامل اکتشافی استفاده شد. مقادیر 831/0=KM0 و مقدار تقریبی کای اسکوئر آزمون کرویت بارتلت، ۲۹۹۷٫۱۵۹، نشان دادند که دادهها توان عامل شدن را دارند. در مجموع ۹۹۳/ ۴۰ درصد از واریانس تراکمی كل آزمون با پنج عامل یادشده تبیین شد. برای تعیین پایایی در این پژوهش، ابتدا تعداد 30 پرسشنامه در جامعه آماری تحقیق حاضر توزیع و پس از جمعآوری نظرهای پاسخگویان، از آزمون آلفای کرونباخ استفاده شد. ضریب آلفای کرونباخ محاسبهشده برای پرسشنامههای این مطالعه، بالای 80 درصد بوده است. برای تجزیه و تحلیل دادهها پس از انجام آزمون کولموگروف و اسمیرنف و با توجه به تعیین نرمال بودن توزیع دادهها (05/0sig>) از آزمون‌های پارامتری همبستگی پیرسون، ضریب رگرسیون و تحلیل واریانس با استفاده از نرمافزار SPSS نسخه 24 انجام گرفت.
یافته‌های پژوهش
یافته‌های توصیفی نشان داد که از380 نفر نمونه آماری تحقیق، بیشترین میزان
پاسخگویان زن بوده و 67.1 درصد از پاسخگویان را در برمی‌گیرند. مردان نیز شامل 125 نفر معادل 32.9 درصد پاسخگویان بود. بیشترین فراوانی مربوط به پاسخگویان بی‌سواد به تعداد 154 نفر معادل 40.52 درصد و کمترین آنان مربوط به تحصیلات کارشناسی با تعداد 7 نفر معادل 68/1 درصد است. بیشترین فراوانی مربوط به پاسخگویان در گروه سنی 26-30 سال به تعداد 181 نفر معادل 47.6 درصد و کمترین آنان مربوط به گروه سنی 46-50 سال با تعداد 37 نفر معادل 8/9 درصد است. از جیث قومیت، بیشترین فراوانی مربوط به پاسخگویان با قومیت عرب به تعداد 168 نفر معادل 44.2 درصد است. همچنین بیشترین فراوانی مربوط به پاسخگویان با مدت سکونت 10-5 سال به تعداد 180 نفر معادل 47.36 درصد است.
جدول 2- آزمون آنالیز واریانس یکطرفه سلامت اجتماعی برحسب محل سکونت
منبع تغییرات | مجموع مجذورات | درجه آزادی | میانگین مجذورات | مقدار F | مقدار t | معناداری sig |
درونگروهی | 55.89 | 3 | 11.17 | 35/3 | 18.02 | 0.01 |
بینگروهی | 12240.30 | 377 | 54.35 | |||
کل | 12296.19 | 380 |
نتایج حاصل از آزمون یادشده نشان میدهد که بین میانگین سلامت اجتماعی حاشیه‌نشینان و میانگین منطقه محل سکونت آنها، تفاوت معناداری وجود دارد (sig<0.05) و فرضیه تحقیق مورد تأیید قرار می‌گیرد. بنابراین می‌توان بیان کرد که وضعیت سلامت اجتماعی ساکنان محلات حاشیهنشین شهر اهواز برحسب منطقه محل سکونت، متفاوت است. به این مفهوم که حضور یا عدم حضور در مناطق مختلف حاشیهنشین، در وضعیت سلامت اجتماعی آنان مؤثر است. در ادامه با استفاده از آزمون تعقیبی، تأثیر هر یک از مناطق محل سکونت (محلات حاشیهنشین) بر سلامت اجتماعی پاسخگویان، مقایسه و تعیین گردید.
میزان سلامت اجتماعی ساکنان مناطق حاشیهنشین برحسب محل سکونت آنان نشان میدهد که برخورداری پاسخگویان از سلامت اجتماعی با محل سکونت آنان در محلههای حاشیهنشین اهواز مؤثر است. نتایج حاصل از مقایسه چندگانه اختلاف میانگین سلامت اجتماعی برحسب محله مورد سکونت نشان میدهد که بین محله شیلنگ‌آباد و سیاحی و زوویه 1 و 2 با میزان سلامت اجتماعی در بین آنان متفاوت است (<0.05.Sig). همچنین نگاهی به شاخص‌های توصیفی و درصد فراوانی در دو محله شیلنگ‌آباد و سیاحی و زوویه 1 و 2 که محل سکونت حاشیه‌نشینان پاسخگو به مطالعه حاضر است نیز نشان میدهد که این اختلاف معنادار است و سلامت اجتماعی در محله زوویه 1 و 2 به طور معناداری در مقایسه با سایر محله‌ها بالا بوده، این متغیر در محله شیلنگ‌آباد و سیاحی نیز به طور معناداری، پایین‌تر از سایر محلات است.
در تحلیل رگرسیون تحقیق حاضر از روش گامبهگام استفاده شده است. در این روش، سیستم تک به تک متغیرهای X را وارد و متغیری را که بیشترین تغییرات متغیر وابسته را بیان کند، به عنوان اولین متغیر انتخاب میکند.
جدول 3- تحلیل رگرسیون چند متغیره سلامت اجتماعی
شاخص‌ها متغیرهای پیشبین | ضریب همبستگی چندگانه (R) | مجذور ضریب همبستگی چندگانه (R square) | ضریب همبستگی تعدیلشده (Adjusted R squeare) | خطای استاندارد برآورد شده (Standard Error) |
پذیرش اجتماعی | 0.46 | 0.23 | 0.22 | 6.50 |
مشارکت اجتماعی | 0.55 | 0.28 | 0.26 | 6.33 |
همبستگی اجتماعی | 0.52 | 0.30 | 0.28 | 6.24 |
همانطور که در جدول بالا دیده می‌شود، در تحلیل رگرسیون گام به گام در مجموع طی سه گام، سه مؤلفه پذیرش اجتماعی، مشارکت اجتماعی و همبستگی اجتماعی دارای همبستگی چندگانه بوده‌اند. بر اساس ترتیب اهمیت متغیرهای پیشبین در تحلیل رگرسیون گامبهگام، در اولین گام پذیرش اجتماعی با سلامت اجتماعی دارای ضریب همبستگی چندگانه 46/0 بوده است. در گام دوم با افزوده شدن مشارکت اجتماعی، ضریب همبستگی چندگانه به 55/0 رسیده است. میزان ضریب همبستگی افزودهشده برای پذیرش اجتماعی نسبی، 04/0 بوده است. در نهایت در گام سوم با افزوده شدن متغیر همبستگی اجتماعی، ضریب همبستگی چندگانه به 52/0 رسیده است. میزان ضریب همبستگی افزودهشده برای مشارکت اجتماعی، 02/0 بوده است. در مجموع این سه متغير قادر به تبیین ۲۹ درصد واریانس سلامت اجتماعی بوده‌اند که 30/0 درصد مربوط به پذیرش اجتماعی، ۴ درصد مربوط به مشارکت اجتماعی و ۲ درصد مربوط به همبستگی اجتماعی بوده است.
جدول 4- آماره‌های مربوط به متغیرهای مستقل مدل رگرسیونی
متغیرهای باقیمانده در مدل | ||||||
نام متغیر | B | beta | T | Sig | Tolerance | VIF |
مقدار ثابت | 21.54 |
| 6.32 | 0.00 |
|
|
پذیرش اجتماعی | 0.14 | 0.40 | 8.72 | 0.00 | 0.91 | 1.09 |
مشارکت اجتماعی | 0.43 | 0.18 | 4 | 0.00 | 0.93 | 1.06 |
همبستگی اجتماعی | 0.22- | 0.15- | 3.41- | 0.00 | 0.92 | 1.08 |
همانطور که در جدول (4) مشاهده می‌شود، در تحلیل رگرسیون گام به گام طی گام نهایی، سه متغیر پذیرش اجتماعی، مشارکت اجتماعی و همبستگی اجتماعی برای پیش‌بینی سلامت اجتماعی حاشیه‌نشینان وارد معادله رگرسیون شده‌اند. متغیر پذیرش اجتماعی، تعیین‌کننده‌ترین عامل تأثیرگذار بر سلامت اجتماعی حاشیه‌نشینان تحت مطالعه بوده است. این متغیر به میزان 40 درصد بر متغیر وابسته تأثیر دارد. مشارکت اجتماعی هم به عنوان دومین عمل تأثیرگذار بر سلامت اجتماعی حاشیه‌نشینان به میزان 18 درصد مطرح بوده است. همبستگی اجتماعی هم سومین عامل تأثیرگذار بر سلامت اجتماعی حاشیه‌نشینان است. تأثیر این متغیر به میزان ۱۵ درصد با ۹۵ درصد اطمینان (0.00=sig) از نظر آماری قابل تأیید است.
جدول 5- شاخص‌های برازش حاصل از تجزیه و تحلیل دادهها و متغیرها
نتیجه‌گیری | مقادیر بهدستآمده | مقادیر مطلوب | شاخص‌های نیکویی برازش | شاخص |
- | 754/296 | Nil | آزمون نیکویی برازش مجذور کاي ( | مطلق |
برازش قابل قبول | 982/0 | ≥90/0 | شاخص نیکویی برازش (GFI) | |
برازش قابل قبول | 976/0 | ≥90/0 | شاخص نیکویی برازش تعدیلشده (AGFI) | |
برازش قابل قبول | 984/0 | ≥90/0 | شاخص استاندارد شده برازش (NFI) | تطبیقی |
برازش قابل قبول | 979/0 | ≥90/0 | شاخص برازش تطبیقی (CFI) | |
برازش قابل قبول | 957/0 | ≥90/0 | شاخص برازش تطبیقی (TLI) | |
برازش قابل قبول | 983/0 | ≥90/0 | شاخص برازش نسبی (RFI) | |
برازش قابل قبول | 536/0 | ≥5/0 | شاخص برازش هنجار شده (PNFI) | مقتصد |
برازش قابل قبول | 041/0 | ≥08/0 | ریشه خطای میانگین مجذورات تقریب (RMSEA) | |
برازش قابل قبول | 747/2 | ≥ 3 | نسبت مجذور کاي به درجات آزادي ( | |
- | 108 | ≤0 | درجه آزادی (df) |
|
برازش قابل قبول | 001/0 | ≥05/0 | (p) ارزش |
با توجه به جدول (5)، آماره‌های بهدستآمده از سه شاخص تطبیقی، مطلق و مقتصد نشان میدهد که مدل بهدستآمده پس از تصحیح دارای برازش‌های قابل قبول است و مدل در مسیر خطاها و واریانس‌های بهدستآمده، صحیح است.
در جدول (6)، مقادیر بهدستآمده از آماره‌های وزنی رگرسیونی برای تعیین مقادیر اثر (B) با توجه به سطح معنی‌داری بهدستآمده از نسبت بحرانی مشاهده می‌شود که نشان‌دهندة مقادیر اثر معنادار خردهمقیاس‌ها بر متغیر کلی و متغیر برون‌زا (همبستگی اجتماعی، پذیرش اجتماعی و مشارکت اجتماعی) بر متغیر درون‌زای نهایی (سلامت اجتماعی) است.
جدول6- آماره‌های وزنی رگرسیون و نسبت‌های بحرانی متغیرهای پژوهش
متغیر برون‌زا | جهت | متغیر درون‌زا | B | β | آماره t | P |
همبستگی اجتماعی | ç | سلامت اجتماعی | 45/0- | 348/0- | 425/4 | 001/0 |
پذیرش اجتماعی | ç | سلامت اجتماعی | 314/0- | 193/0- | 233/3 | 002/0 |
مشارکت اجتماعی | ç | سلامت اجتماعی | 303/0- | 199/0- | 532/3 | 001/0 |
با توجه به جدول (7)، مسیرهای مستقیم توسط متغیرهای همبستگی اجتماعی، پذیرش اجتماعی و مشارکت اجتماعی بر سلامت اجتماعی، اثر مستقیم دارند. همچنین نتایج نشان میدهد که مقادیر بهدستآمده از بتا استاندارد شده همبستگی اجتماعی، پذیرش اجتماعی و مشارکت اجتماعی بر سلامت اجتماعی در این سه مسیر به ترتیب برابر با 348/0، 193/0 و 199/0 است و مقادیر واریانس مشترک (R2) همبستگی اجتماعی، پذیرش اجتماعی و مشارکت اجتماعی بر سلامت اجتماعی نیز به ترتیب برابر با 174/0، 060/0 و 060/0 است.
جدول 7- برآورد مستقیم مدل با روش حداکثر درستنمایی (ML)14
متغیر | B | β | R2 |
همبستگی اجتماعی بر سلامت اجتماعی | 45/0- | 348/0- | 174/0 |
پذیرش اجتماعی بر سلامت اجتماعی | 314/0- | 193/0- | 060/0 |
مشارکت اجتماعی بر سلامت اجتماعی | 303/0- | 199/0- | 060/0 |
نتیجه‌گیری و پیشنهادها
نتیجه این پژوهش نشان داد که وضعیت همبستگی اجتماعی بین خانواده‌های ساکن در مناطق حاشیهنشین شهر اهواز برحسب منطقه محل سکونت، متفاوت است. بدین معنی که سکونت در مناطق مختلف حاشیهنشین، در وضعیت همبستگی اجتماعی آنان، مؤثر است. در این زمینه، یافته‌های مطالعه حاضر با نتایج تحقیقات پیشین از جمله مطالعات هزازيكا (۲۰۱۰)، شعبان و قویدل (1400) و رجبی گیلان و همکاران (۱۳۹۳) همسو بوده و آنها را تأیید میکند.
نتیجه این پژوهش نشان داد که وضعیت انسجام اجتماعی بین خانواده‌های ساکن در مناطق حاشیهنشین شهر اهواز برحسب منطقه محل سکونت، متفاوت است. بدین معنی که مدت زمان سکونت در مناطق مختلف حاشیهنشین، در وضعیت انسجام اجتماعی آنان، مؤثر است. در این زمینه، یافته‌های مطالعه حاضر با نتایج تحقیقات پیشین از جمله مطالعات اژه و همکاران (2017)، هزازيكا (۲۰۱۰)، شعبان و قویدل (1400)، تاج مزینانی و قاسمینژاد (۱۳۹۵) همسو بوده و آنها را تأیید میکند.
وضعیت پذیرش اجتماعی بین خانواده‌های ساکن در مناطق حاشیهنشین شهر اهواز برحسب منطقه محل سکونت، متفاوت است. بدین معنی که مدتزمان سکونت در مناطق مختلف حاشیهنشین، در وضعیت پذیرش اجتماعی آنان، مؤثر است. در این زمینه، یافته‌های مطالعه حاضر با نتایج تحقیقات پیشین از جمله مطالعات زبرو و همکاران (2017)، هزازيكا (۲۰۱۰)، قاسمینژاد و حسنوند (1400)، شعبان و قویدل (1400) همسو بوده و آنها را تأیید میکند.
همچنین مدتزمان سکونت در مناطق مختلف حاشیهنشین، در وضعیت مشارکت اجتماعی آنان، مؤثر است. در این زمینه، یافته‌های مطالعه حاضر با نتایج تحقیقات پیشین از جمله مطالعات شعبان و قویدل (1400)، تاج مزینانی و قاسمینژاد (۱۳۹۵)، واعظزاده و اباسه (۱۳۹۵) و رجبی گیلان و همکاران (۱۳۹۳) همسو بوده و آنها را تأیید میکند.
نتیجه این نشان داد که وضعیت سلامت اجتماعی بین خانواده‌های ساکن در مناطق حاشیهنشین شهر اهواز برحسب مدتزمان سکونت، متفاوت است. بدین معنی که زمان سکونت در مناطق حاشیهنشین، در وضعیت سلامت اجتماعی آنان، مؤثر است. در این زمینه، یافته‌های مطالعه حاضر با نتایج تحقیقات پیشین از جمله مطالعات زبرو و همکاران (2017) و رجبی گیلان و همکاران (۱۳۹۳) همسو بوده و آنها را تأیید میکند.
نتیجه این پژوهش در آزمون فرضیه اصلی تحقیق نشان داد که وضعیت سلامت اجتماعی بین خانواده‌های ساکن در مناطق حاشیهنشین شهر اهواز برحسب منطقه محل سکونت، متفاوت است. بدین معنی که محل سکونت در مناطق مختلف حاشیهنشین، در وضعیت سلامت اجتماعی آنان، مؤثر است. در این زمینه، یافته‌های مطالعه حاضر با نتایج تحقیقات پیشین از جمله مطالعات زبرو و همکاران (2017)، قاسمینژاد و حسنوند (1400)، شعبان و قویدل (1400)، تاج مزینانی و قاسمینژاد (۱۳۹۵)، واعظزاده و اباسه (۱۳۹۵) همسو بوده و آنها را تأیید میکند.
نتایج یادشده، تأییدکننده نظریههای مرتبط با سلامت اجتماعی در مناطق حاشیهنشین و برگرفته از اندیشمندانی چون کییز، پارک، ورث، میلر، راین واتر، نورکس، اسکارلوئیس، هانارز، زاهدانی است. كييز معتقد است که كيفيت زندگي و عملكرد شخصي فرد را نمي‌توان بدون توجه به معيارهاي اجتماعي ارزيابي كرد و عملكرد خوب در زندگي، چيزي بيش از سلامت جسمي، عاطفي و رواني است و تكاليف و چالش‌هاي اجتماعي را نيز در برمي‌گيرد. وی مفهوم سلامت اجتماعي را به معني ارزيابي فرد از عملكردش در برابر اجتماع بيان مي‌كند. سلامت اجتماعي به توانايي فرد در تعامل مؤثر با ديگران و اجتماع به‌منظور ايجاد روابط ارضا‌کننده شخصي و به انجام رساندن نقش‌هاي اجتماعي اشاره دارد (ر.ک: Keyes & Shapiro, 2004). اين ابعاد اجتماعي فرد سالم، زماني عملکرد خوبي دارد که اجتماع را به صورت يک مجموعه معنادار، قابل فهم و با امکان رشد و شکوفايي بداند (ر.ک: Keyes, 1998).
لنسكي همچون وبر، نظري كثرتگرا درباره قدرت و نابرابري دارد. قدرت ناشی از تركيبي از توانايي اعمال زور و دسترسي به حقوقي است كه به لحاظ قانوني يا عرضي تأييد شده باشد. در نتيجه برحسب اينكه كدام دسته از افراد اجتماع به چنين حقوقي دست مییابند يا از آن محروم مي‌شوند، نابرابري‌هاي اجتماعي متعددي به وجود مي‌آيد. به نظر لنسكي، معيارهاي بسياري براي رتبه‌بندي گروه‌ها و افراد برحسب ميزان قدرت و ميزان امتيازات مادي و حيثيت وجود دارد. گيدنز نيز استدلال مي‌كند كه دارايي، آموزش يا مهارت و نيروي كار يدي، بنيان اصلي ساختار طبقاتي سه‌گانه در تمام جوامع سرمايه‌داري است. تحليل دادههاي گردآوري‌شده نشان داد که درصد بالایی از پاسخگوياني كه ساکن مناطق حاشیهنشین اهواز هستند، دارای سلامت اجتماعی پايين بودند. همچنین می‌توان گفت که تأثیر محل سکونت و قومیت به عنوان یکی از امتیازهای تعیین‌کننده منزلت و جایگاه اجتماعی، در میزان سلامت اجتماعی ساکنان مناطق حاشیهنشین، مؤثر است. در این زمینه، یافته‌های مطالعه حاضر با نتایج تحقیقات پیشین از جمله مطالعات زبرو و همکاران (2017)، اژه و همکاران (2017)، هزازيكا (۲۰۱۰)، قاسمینژاد و حسنوند (1400)، شعبان و قویدل (1400)، تاجمزینانی و قاسمینژاد (۱۳۹۵)، واعظزاده و اباسه (۱۳۹۵) و رجبی گیلان و همکاران (۱۳۹۳) همسو بوده و آنها را تأیید میکند.
با توجه به یافته‌های پژوهش پیشنهاد می‌شود:
- مسئولان و مدیران اجرایی و برنامه‌ریز شهر اهواز با ایجاد حلقه‌های مشاوره و پرسش و پاسخ درباره مدیریت شهری و بحران‌ها و چالش‌های آن در مناطق حاشیهنشین نسبت به جذب ساکنان این مناطق به‌ویژه جوانان و نوجوانان در قالب مشاوران جوان شهردار یا فرماندار تلاش کنند تا حس تعلق اجتماعی و همبستگی را در میان این قشر به عنوان شهروندان اهواز فراهم کنند.
- مسئولان و مدیران اجرایی و برنامه‌ریز شهر اهواز با ایجاد مراکز محله‌یاری در مناطق حاشیهنشین برای حل معضلات موجود این محله‌ها و یا بهبود وضعیت زندگی آنان و همچنین فعال نمودن ستادهای انتخاباتی در سطح محلی، شهری و ملی، به تشویق حضور ساکنان مناطق جاشیهنشین پرداخته، شرایط افزایش
مشارکت اجتماعی آنان را فراهم کنند.
- مسئولان و مدیران اجرایی و برنامه‌ریز شهر اهواز نسبت به فراهم آوردن بستر مناسب نسبت به آموزش و برگزاری جشنواره‌ها و همایش‌های اختصاصی در مناطق حاشیهنشین، برای افزایش انسجام اجتماعی این افراد اهتمام ورزند.
- مسئولان و مدیران اجرایی و برنامه‌ریز شهر اهواز با راه‌اندازی سامانه‌های مشورتی و پرسش و پاسخ درباره مدیریت شهری و بحران‌ها و چالش‌های آن در مناطق حاشیهنشین، تلاش کنند تا حس تعلق اجتماعی و پذیرش اجتماعی را در میان این قشر به عنوان شهروندان اهواز فراهم کنند.
- مسئولان و مدیران اجرایی و برنامه‌ریز شهر اهواز به تدوین طرح جامع فرصت‌های ارتقا و افزایش سلامت اجتماعی حاشیه‌نشینان، توجه و اهتمام ورزند.
منابع
اثني‌عشري، مريم (1378) بررسي رابطه الگوهاي خانواده و باورهاي مذهبي با وضعيت هويت در نوجوانان شهر اصفهان، پايان‌نامه كارشناسي ارشدعلوم تربیتی، هاشمی، دانشکده علوم تربیتی دانشگاه فردوسی مشهد.
اردستانی بالایی، زهرا و پریناز بنی سی و سعیده زمردی (1400) «اثربخشی درمان هیجان‌مدار بر بهزیستی روانشناختی، پذیرش اجتماعی و کفایت اجتماعی معلمان»، پویش در آموزش علوم تربیتی و مشاوره، سال هفتم، شماره 14، صص 147-168.
افروز، زبيده (1388) بررسي عوامل مؤثر بر سازگاري اجتماعي سالمندان با تأکيد بر شبكه اجتماعي، پايان‌نامه كارشناسي ارشد مددكاري اجتماعي، درویشی، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبايي.
امیری، آزاده و علیرضا استعلاجی و قدرت‌الله رستمی پایدار (1389) «حاشیه‌نشینی چالشی فراروی توسعه پایدار شهری (با تأکید بر کلانشهر اهواز)»، نشریه جغرافیا، سال چهارم، شماره 12، صص 133-113.
باقی نصرآبادی، علی (1384) «همبستگی اجتماعی و مشارکت عمومی»، پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، شماره 6، صص 1-10.
برك، لوراي اي (1382) روانشناسي رشد، ترجمه يحيي سيدمحمدي، تهران، ارسباران.
بهزاد، داوود (1381) «سرمايه اجتماعي، بستري براي ارتقاي سلامت روان»، تهران، فصلنامه رفاه اجتماعي، شماره 6، صص 43-54.
بهمنی، سجاد و حسین ملتفت (1399) «مطالعة دادهبنیاد پیدایش حاشیه‌ها بر پیکر کلانشهر اهواز»، جامعه‌شناسی فرهنگ و هنر، سال دوم، شماره 3، صص 86-114.
بورديو، پير (1384) «شكل‌هاي سرمايه»، در: سرمايه‌هاي اجتماعي: اعتماد، دموكراسي و توسعه، گردآوری كيان تاجبخش، ترجمه افشين خاكباز و حسن پويان، تهران، شيرازه.
پاتنام، روبرت (1380) دموكراسي و سنت‌هاي مدني، ترجمه محمد‌تقي دلفروز، تهران، روزنامه سلام.
تاجمزینانی، علیاکبر و ابوذر قاسمینژاد (1395) «کنشورزی سیاسی و سلامت اجتماعی زنان (مورد مطالعه: زنان 15-49 ساله منطقه چهار تهران)»، مجله مطالعات انتخابات، سال پنجم، شماره 12 و 13، صص 141-166.
تشكر، زهرا و محمدرضا معيني (1381) «نگاهي به سرمايه اجتماعي و توسعه»، فصلنامه رفاه اجتماعي، تهران، دانشگاه علوم بهزيستي، سال اول، شماره 4، صص 25-42.
توسلي، غلامعباس و مرضيه موسوي (1384) «مفهوم سرمايه در نظريات كلاسيك و جديد با تأكيد
بر نظريه‌هاي سرمايه اجتماعي»، تهران، نامه علوم اجتماعي، دانشكده علوم اجتماعي، دانشگاه تهران، شماره 26، ص 32.
جد باباي اصفهاني، زينب (1385) نقش شبكه‌هاي فردي در شكل‌گيري گرايش ديني دانشجويان، پايان‌نامه كارشناسي ارشد پژوهشگري، جوشن لو، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه الزهرا.
جويباري، لیلا و اکرم ثناگو (1384) «نوجواني دوره پرخاشگري: تجارب نوجوانان پسر 16-14 ساله«، مجله علمی دانشکده پرستاری و مامایی بویه گرگان، دوره سوم، شماره 1، بهار و تابستان، صص 1- 13.
چلبي، مسعود (1375) «تحليل شبكه در جامعه‌شناسي»، فصلنامه علوم اجتماعي، دانشگاه علامه طباطبایی، شماره ۳، دوره ۶، صص 9-48.
حيدري، سعيده و ديگران (1387) «ارتباط حمايت اجتماعي دركشده و اندازه شبكه اجتماعي با ابعاد كيفيت زندگي بيماران مبتلا به سرطان»، فصلنامه علمي پژوهشي فيض، شماره 2، تابستان، صص 15-22.
خيرالله‌پور، اكبر (1383) بررسي عوامل اجتماعي مؤثر بر سلامت رواني با تأكيد بر سرمايه (مطالعه موردي: دانشجويان دانشگاه شهيد بهشتي)، پايان‌نامه كارشناسي ارشد علوم اجتماعي، چلبی، دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه شهید بهشتی.
سید رامین قاسمی و نادر رجبی گیلان و سهیلا رشادت
رجبیگیلان، نادر و ﺳﯿﺪراﻣﯿﻦ ﻗﺎﺳمی و ﺳﻬﯿﻼ رﺷﺎدت و ﻋﻠﯿﺮﺿﺎزنگنه و ﺷﻬﺮام ﺳﻌﯿﺪي (1393) «سنجش کیفیت زندگی مرتبط با سلامت زنان ساکن در محلات حاشیهنشین شهر کرمانشاه و برخی عوامل مرتبط با آن»، ماهنامه علمی- پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه، سال هجدهم، شماره 9، صص 547-556.
ريتزر، جورج (1374) نظريه جامعه‌شناسي در دوران معاصر، ترجمه محسن ثلاثي، تهران، گیسوم.
سجادي، حميرا و سید جلال صدرالسادات (1383) «شاخص‌هاي سلامت اجتماعي»، مجله سياسي-اقتصادي، دوره نوزدهم، شماره 304، ص 253.
شعبان، مریم و نوشین قویدل (1400) «ارتباط بین سبک زندگی سلامت‌محور و سلامت اجتماعی زنان سرپرست خانوار حاشیهنشین شهر کرج»، نشریه علمی- پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی البرز، سال دهم،شماره 2، صص 196-205.
شولتز، دوان و سیدنی آلن شولتز (1379) نظريه‌هاي شخصيت، ترجمه يحيي سيدمحمدي، تهران، موسسه نشر ويرايش.
صادقي، محمود (1378) جايگاه دين در سلامت روان، تهران، طريق كمال.
صباغ، صمد و نرمینه معینیان و سارا صباغ (1390) «سنجش سلامت اجتماعی و عوامل اجتماعی مرتبط با آن در بین خانوارهای شهر تبریز»، مطالعات جامعه‌شناسی، سال سوم، شماره 10، صص 27-44.
غضنفري، احمد (1382) بررسي رابطه سبك هويت دانش‌آموزان با سلامت رواني آنان، رساله دوره دكتري روانشناسي، باستانی، دانشکده علوم تربیتی دانشگاه علامه طباطبايي.
فارسينژاد، معصومه (1383) بررسي رابطه سبك‌هاي هويت با سلامت اجتماعي و خودكارآمدي تحصيلي در دانش‌آموزان دختر و پسر پايه دوم دبيرستان‌هاي شهر تهران، پايان‌نامه كارشناسي ارشد علوم اجتماعی، یحیوی، دانشكده روانشناسي، دانشگاه تهران.
فوكوياما، فرانسيس (1379) پايان نظم، ترجمه غلامعباس توسلي، چاپ اول، تهران، جامعه ايرانيان.
فيروزآبادي، سيد احمد (1384) بررسي سرمايه اجتماعي و عوامل مؤثر بر شكل‌گيري آن در شهر تهران، پايان‌نامه كارشناسي ارشد جامعه‌شناسي، به راهنمایی دكتر محمد‌جواد ناطق‌پور، دانشگاه تهران، دانشكده علوم اجتماعي.
قاسمي، وحيد و رضا اسماعیلی و کامران ربیعی (1385) سطح‌بندي سرمايه اجتماعي در شهرستان‌هاي استان اصفهان، فصلنامه علمي-پژوهشي رفاه اجتماعي، تهران، دانشگاه علوم بهزيستي و توانبخشي، سال ششم، شماره 23، صص 18-34.
كلمن، جيمز (1377) بنيادهاي نظريه اجتماعي، ترجمه منوچهر صبوري، تهران، نشرني.
گلابی، فاطمه و نازیلا اخشی (1394) «مشارکت اجتماعی و نشاط اجتماعی»، جامعه‌شناسی کاربردی (مجله پژوهشی علوم انسانی دانشگاه اصفهان)، سال بیستوششم، شماره 3 (پیاپی 59)، صص 139- 160.
لنگری، رضا (1378) مقایسه میزان پرخاشگری دانش‌آموزان پسر مهاجر و غیر مهاجر سال اول متوسطه شهرستان بجنورد در سال تحصیلی 1377-1378، پایان‌نامه کارشناسیارشد روانشناسی، نوابی‌نژاد، دانشکده علوم تربیتی، دانشگاه تربیت معلم.
مجتبایی، کاظم و دیگران (1399) «تأثیر مهاجرت بر تغییرپذیری انسجام اجتماعی»، پژوهشنامه نظم و امنیت انتظامی، سال سیزدهم، شماره 2، صص 51-70.
واعظزاده، ساجده و علی اباسه (1395) «زنان حاشیهنشین و بازتولید خشونت در روابط اجتماعی»، همایش بین‌المللی زنان و زندگی شهری، تهران، شهرداری تهران.
Berzonsky , M.D (2003) Identity style andf well-being: Dose commitment Matter ? Identity: An International Journal of Theory and Research, 3 ( 1 ), 131–142
------------------- (2004) Identity style, parental Authority, and Identity commitment. Journal of youth and adolescence, 33 (3), 213 – 220.
Burke , Peter J. (1991) Identity process and Social Stress . American Sociological Review. 56. 830- 849.
Country Progress Report on Social Determinants of Health & Equity, Aug, (2006), Islamic Republic of Iran [in Persian].
Choudhury, M., Mahanta, L. B., Goswami, J. S., & Mazumder, M. D. (2011) Will capacity building training interventions given to street food vendors give us safer food?: A cross-sectional study from India. Food Control, 22, 1233-1239.
Dahal, S.; Sanjay K. Nepal , Michael A. Schuett (2014) 'Examining Marginalized Communities and Local Conservation Institutions: The Case of Nepal’s Annapurna Conservation Area, Environmental Management', 53:219–230.
Diener , E . , Suh , E . M . , Lucas , R . E . , and Smith , H . E . (1999) Subjecvtive Well – being : Three decades of progress . Psychological Bulletine . 125 . 276 – 302
Ezeh, A., Oyebode, O., Satterthwaite, D., Chen, Y. F., Ndugwa, R., Sartori, J., ... & Lilford, R. J. (2017) The history, geography, and sociology of slums and the health problems of people who live in slums. The lancet, 389(10068), 547-558.
Hazarika, I. (2010) Women’s Reproductive Health in Slum Populations In India: Evidence from NFHS-3, Journal of Urban Health: Bulletin of the New York Academy of Medicine.
Kawachi, I, and L, Berkman. (2001) Social ties and mental Health, Journal of urban Health.; 78 (3) 458-467.
Keyes, C.M (1998) Social well-being. social psychology Quarterly. 2. 121 – 140
------------- (2002) The Mental Health Continuum: From languishing to flourishing in life. Journal of Health and Social Research. 43. 207 – 222
------------- (2005) Mental Health and / or Mental Illness? Investigation Axioms of the Complete State Model of Health. Journal of Consulting and Clinical Psychology . 73. 539 – 548
Keyes, C. L. M. & Ryff, C. D. (2003) Somatization and Mental Health : A Comparative Study of the Indiom of Distress Hypothesis . Social Science and Medicine . 57 . 1833 – 1845
---------------------------------------- (2000) Subjective change and mental health : a self – concept theory. Social psychology Quarterly . 63 . 264 – 279
Keyes, C.M & Shapiro, A. (2004) ‘Social Well- being in the U.S: A Descriptive Epidemology’. In orvill Brim, Carol D. Ryff & Ronald C. Kessler (Eds), Healthing Are you ? A national study of well-being of Midlife . univwesity of Chicago press .
Keyes, C. M , Shmotkin. D , & Ryff, D . D . (2002) optimizing well-being : The Empirical Encounter of Two Traditins. Journal of Personality and Social Psychology. 82 (6), 1002 – 1022
Magar, V. (2003) Empowerment approaches to gender-based violence: women's courts in Delhi slums. Forum, Volume; p-p: 509-523.
Pelc, S. (2017) Marginality and Marginalization, R. Chand et al. (eds.), Societies, Social Inequalities and Marginalization,Springer International Publishing.
Schiffer, K. and Schatz, E. (2008) Marginalization, social inclusion and health, Correlation is co-sponsored by the European Commission, DG Sanco and the Dutch Ministry of Health, Welfare and Sport (VWS). Publisher:Foundation RegenboogAMOC.
Tacoli, C. (2017) Migration and inclusive urbanization, united nations expert group meeting on sustainabling cities human, mobility and internatonal migeration, UN/POP/EGM/2017/6.
UN Habitat. (2019) Planning Sustainable Cities, Global Report on Human Settlements, United Nation Human Settlement Programme, London.
Zerbo, A., Delgado, R. C., & González, P. A. (2020) Vulnerability and everyday health risks of urban informal settlements in Sub-Saharan Africa. Global Health Journal, 4(2), 46-50.
[1] * استادیار گروه جامعه‌شناسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران nikbakhsh@pnu.ac.ir
[2] . Valas
[3] . Martínez
[4] .Baah
[5] . Zerbo
[6] .Ezeh
[7] .Dahal
[8] . Hazarika
[9] . Magar
[10] . Kawachi & Berkman
[11] . Charles Booth
[12] . Simon chapman
[13] . Schrader
[14] . maximum likelihood
