بررسی بهزیستی اجتماعی و رابطه آن با نگرش نسبت به مصرف مواد در بین نوجوانان عادی، پرخطر و معتاد
الموضوعات :
1 - استادیار گروه جوانان و مناسبات نسلی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: سوءمصرف مواد, بهزیستی اجتماعی, سلامت اجتماعی, انسجام اجتماعی, شکوفایی اجتماعی, مشارکت اجتماعی, انطباق اجتماعی.,
ملخص المقالة :
این مقاله به بررسی رابطه بین بهزیستی اجتماعی با نگرش نوجوانان نسبت به مصرف مواد پرداخته است. پژوهش حاضر بر اساس روش و نحوه گردآوری اطلاعات، بر دو شیوه تحقیق اسنادی و پیمایشی استوار است. جامعه آماری تحقیق را سه گروه از نوجوانان عادی، پرخطر و سوءمصرف‌کننده (12-18 سال) شهر تهران تشکیل می‌دهد و مجموعاً 749 نفر با استفاده از نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحلهای پاسخگوی پرسشنامه‌ها بودند. یافته‌ها حاکی از آن است که بهزیستی اجتماعی نوجوانان عادی، پرخطر و معتاد متفاوت است. از سوی دیگر نمودار خط برازش بیانگر آن است که هرچه بهزیستی اجتماعی افزایش می‌یابد، نگرش نسبت به مواد کمتر و به عبارت دیگر منفی‌تر میشود. و این دو متغیر نسبت به هم رابطه معکوسی دارند. تحلیل رگرسیونی بهزیستی اجتماعی بیانگر آن است که در بین نوجوانان عادی51 درصد از تفاوت نگرش نسبت به مصرف مواد و در بین نوجوانان پرخطر 58.1 درصد به دلیل تفاوت بهزیستی اجتماعی است. در بین نوجوانان پرخطر، شاخصی که بیشترین رابطه را با نگرش مثبت به مصرف مواد داشت، به‌ترتیب عبارتند بودند از همدلی اجتماعی، امید به آینده، اعتماد اجتماعی، حمایت اجتماعی، احساس ارزشمندی اجتماعی، دوستی و همبستگی و رضایت از محیط زندگی. هرچه این شاخص‌ها بالاتر روند، نگرش مثبت نسبت به مصرف مواد پایین‌تر می‌آید. درخصوص نوجوانان عادی، شرکت در فعالیت‌های اجتماعی، رضایت از محیط زندگی، احساس ارزشمندی اجتماعی، امید به آینده، اعتماد اجتماعی، تعلق اجتماعی، دوستی و همبستگی و معنادار دانستن زندگی بیشترین رابطه را با نگرش نسبت به مواد داشتند.
آزرمی، پیمان (۱۳۸۹) رابطه هوش هیجانی و باورهای فراشناختی با رفتارهای پرخطر در نوجوانان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی، دانشگاه خوارزمی تهران.
پناهی، محمدحسین (1389) نظریه‌های انقلاب: وقوع، فرایند و پیامدها، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی.
حبیبی، رحیم و حسین کارشکی و علی دشتگرد و عباس حیدري و علـی طلایی (1391) رواسـازي و تعیـین پایـایی پرسشنامۀ خودکارآمدي ترك اعتیاد برامسون، مجلۀ علمی پژوهشی حکیم، 15(1)، صص 53-59.
چلبی، مسعود (1383) بررسی تجربی نظام شخصیت در ایران، تهران، مؤسسه پژوهشی فرهنگ، هنر و ارتباطات.
مؤمنی، اسکندر (1401) نرخ شیوع اعتیاد در کشور، به نقل از از سایت: https://www.
isna.
ir/news/1401102718805/ نرخ-شیوع-اعتیاد-در-کشور رفیعی، حسن (1394) ساخت، رواسازی و هنجاریابی پرسشنامه سلامت اجتماعی در بزرگسالان شهر تهران، تهران، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.
رمضاني‌زين‌آباد، مهدي (1385) تأثير دين و باورهاي ديني در سلامت رواني فرد و جامعه، پژوهش دینی، شماره چهاردهم، صص71-94.
زارع شاه‌آبادی، اکبر و محمد مبارکی و نائینی و الهه فردوسی‌زاده (1394) تحلیل رابطه بین نشاط اجتماعی و گرایش به اعتیاد در بین جوانان 18-30 ساله شهر یزد، دوفصلنامه پژوهش‌های جامعه‌شناسی معاصر، سال چهارم، شماره 6، بهار و تابستان، صص 145-174.
صرامی، حمیدرضا (1395) نماز و کاهش آسیب‌های اجتماعی، دومین اجلاس استانی نماز در گنبدکاووس، به نقل از سایت: https://news.
dchq.
ir/3/?p=35095 علایی خرایم، رقیه و پروین کدیور و شهرام محمدخانی و غلامرضا صرامی و سارا علایی خزایم (1390) میزان شیوع مصرف سیگار، قلیان، مشروبات الکی و موادمخدر و محرک در میان دانش‌آموزان دبیرستانی، فصلنامه اعتیادپژوهی سوءمصرف مواد، سال پنجم، شماره هجدهم.
کار، الان (1385) روانشناسی مثبت؛ علم شادمانی و نیرومندی‌های انسان، مترجم: حسن پاشا شریفی و جعفر نجفی‌زند، تهران، سخن.
قدسی، احقر (1394) بررسی میزان شیوع مصرف موادمخدر و روان‌گردان‌ها در دانش‌آموزان دوره متوسطه دوم و هنرستان‌های استان‌های کشور، ستاد مبارزه با موادمخدر، دفتر تحقیقات و آموزش.
گیدنز، آنتونی (1377) پیامدهای مدرنیته، ترجمه محسن ثلاثی.
تهران، مرکز.
مازوچي، طاهره و طيبه‌سادات آراني و زينب عسكري (1391) شادي از منظر مكتب اسلام و روانشناسي، نشریه علمی- پژوهشی وزارت بهداشت، شماره اول، صص 121-141.
محمدخانی، شهرام (۱۳۸۴) ساخت و استانداردسازی پرسشنامة عوامل خطرساز و حفاظت‌کننده مصرف مواد به‌منظور شناسایی دانش‌آموزان در معرض خطر سوءمصرف مواد، دفتر مقابله با جرم و موادمخدر سازمان ملل متحد در ایران.
محمدی، غلامعلی (1401) ۴۵درصد از زندانیان مرتبط با مواد مخدر می‌باشند، به نقل از: https://dolat.
ir/detail/395517 مکارم شیرازی، ناصر (1386) زندگی در پرتو اخلاق، قم، سرور.
موسوی، مهری‌سادات (1397) ارزیابی نقش ابعاد اجتماعی بهزیستی ذهنی در پیشگیری مدرسهمحور از سوءمصرف مواد، انتشارات جهاد دانشگاهی واحد علامه طباطبایی.
موسوی، مهری‌سادات و علیرضا محسنی تبریزی (1396) طراحی و تدوین بسته پیشگیری از مصرف مواد در بین دانش‌آموزان متوسطه، ستاد مبارزه با موادمخدر.
مؤیدی، علی (1396) نرخ شیوع مصرف موادمخدر در کشور، به نقل از سایت: https://dolat. ir/detail/301188.
نریمانی، محمد و مجتبی رجب‌پور و عذرا احمدی، عذرا و حسن یاقوتی زرگر و رستم اوغلی (1395) بررسی میزان شیوع و عوامل مرتبط با سوءمصرف مواد در بین دانش‌آموزان متوسطه شهر سمنان، مجله روانشناسی مدرسه، دوره 5، شماره 4، صص 132-140.
Ahuvia, Aaron (2002) Individualism/ Collectivism and cultures of happiness: A theoretical conjecture on the Relationship Between consumption, culture and subjective well- Being at the National Level, Journal of happiness studies 3: PP. 23-36.
Bauman, Z. (2008) The art of life. John Wiley & Sons, Polity Press.
Bauman, Z. (2013) The art of life. John Wiley & Sons, Polity Press.
Bauman, Z, May, Tim (2001). Thinking Sociologically. John Wiley & Sons, Polity Press.
Bettcourt, B. A., and Dorr, N.(1997) Collective Self- Esteem as a Mediator of the Relationship Between Allocentrism and Subjective Well-Being. Personality and Social Psychology, Bulletin23:955-64.
Botvin, G. J., Schinke, S. P., Epstein, J. A., Diaz, T., & Botvin, E. M. (1995) Effectiveness of culturally focused and generic skills training approaches to alcohol and drug abuse prevention among minority adolescents: Two-year follow-up results. Psychology of addictive behaviors, 9(3), 183.
Bovier, P. A., Chamot, E., & Perneger, T. V. (2004) Perceived Stress, Internal Resources, and Social Support as Determinants of Mental Health Among Young Adults. Quality of Life Research, 13, 161-170.
Diener , E ; suh , E. M.(2000) Culture and subjective well – being , MIT press.
Cleveland, Michael J.; Feinberg, Mark E.; Greenberg, Mark T. (2009) Protective families in high-and low-risk environments: Implications for adolescent substance use, Journal of Youth and Adolescence, Volume 39, Number 2, Page 114.
Crawford, LA.& Novak, KB. (2002) Parental and peer influences on adolescent drinking: The relative impact of attachment and opportunity, Journal of Child & Adolescent Substance Abuse, 12, 1-26.
Diener, E. (2000) Subjective Well-being: The Science of Happiness and a Proposal for a National Index. American Psychologist, 55: 34-43.
Diener, E., Diener, M. (1995) Cross-Cultural Correlates of Life Satisfaction and Self-esteem. Journal of Personality and Social Psychology 68: 653-63.
Diener, ED. & Lucas, Richard E (2000) Explaining Differences in Levels of Happiness: Relative Standards, Need Fulfillment, Culture, and Evaluation Theory, Journal of Happiness Studies 1: PP. 41-78.
Inglehart, R., & Klingemann, H. (2000) Genes, culture, democracy, and happiness. In E. Diener & E. M. Suh (Eds.), Culture and subjective well-being (pp. 165-183). Cambridge, MA: MIT Press.
International Narcotics Control Strategy Report (INCSR) (2023) Volume I: Drug and Chemical Control, Bureau for International Narcotics and Law Enforcement Affairs, United States Department of State.
Jensen, J. (1998) Mapping Social Cohesion, The State of Canadian Research, Strategic Research and Analysis Directorate: Department of Canadian Heritage, Ottawa.
Kuendig, H., & Kuntsche, E. (2006) Family bondig and adolescent alcohol use: Moderating effect of living with excessive drinking parents. Alcohol and Alcoholism, 41, 464-47.
Keyes, Corey Lee (1998) Social Well-being, Social Psychology, Quarterly Vol. 61, N.2, pp 21-190.
King, L. A., and Napa, C.K. (1998) What Makes a Good Life? Journal of Personality and Social Psychology 75: 156-65.
Keyes, Corey Lee.M. (2004) social well-being in the united states. A Descriptive Epidemiology.
Lucas RE, Clark AE, Georgellis Y, Diener E. (2003) Reexamining adaptation and the set point model of happiness: Reactions to changes in marital status. Journal of Personality and Social Psychology;84(3), 527–539.
Lucas, R. E., Diener, E, & Suh, E. (1996) Discriminant validity of well- being measures. Journal of Personality and Social Psychology, 71: PP. 616-628.
Markus, H. R., & Kitayama, S. (1994) The cultural construction of self and emotion: Implications for social behavior. In P. Ekman & R. J. Davidson (Eds.), The nature of emotion: Fundamental questions (pp. 89–93). Oxford University Press.
Michalos, A. C. (1985) Multiple discrepancy theory.Social Indicator Research, 16, 347-413.
Piko, B.F.& Fitzpatrick, K.M. (2004) Substance use, religiosity, and other protective factors among Hungarian adolescents. Addictive behaviors, 29, 1095-1107.
Ryan, R. M., Sheldon, K. M., Kasser, T., and Deci, E.L.(1996) All Goals are not created Equal. In P.M. Gollwitzer and J.A. Bargh, eds., The Psychology of Action: Linking Cognition and Motivation to Behavior. New York: Guilford, pp.7-26.
Sarafino, E. P. (2002) Health psychology (4th ed.). New York: John Wiley & Sons, Inc.
Suh, E. M., Diener, E. (1999) Self and the Use of Emotion Information: Joining Culture, Personality, and Situational Influences. Manuscript Submitted for Publication.
Spoth RL, Kavanaugh KA, Dishion TJ. (2002) Family-centered preventive intervention science: Toward benefits to larger populations of children, youth, and families. Prevention Science; 3(3):145–152. doi: 10.1023/A:1019924615322.
Office on Drugs and Crime of United Nations (2024) UNODC World Drug Report 2024: Harms of world drug problem continue to mount amid expansions in drug use and markets, Vienna.
Vaskina.Yu.V.(2005) Results of Research of The Subjective Well-Being of Industry Workers of The SAMARA Region, In: Advances in Sociology Research, Volume2, Nova Science Publishers, pp.45-55.
Veenhoven, R. (2008) Sociological Theories of Subjective Well-being. In: Michael Eid & Randy Larsen (Eds). "The Science of Subjective Well-being: A tribute to Ed Diener", Guilford Publications, New York, pp. 44-61.
United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC). (2024) World Drug Report 2024. https://www.unodc.org/unodc/en/data-and-analysis/world-drug-report-2024.html.
Ateca-Amestoy, Victoria; Gerstenbluth, Mariana; Mussio, Irene Y Rossi, Máximo. How Do Cultural Activities Influence Happiness? Investigating The Relationship Between Self-Reported Well-Being And Leisure. Estud. Econ.(México, Df)[Online]. 2016, Vol. 31, N. 2, Pp. 217-234. Issn 0186-7202.
فصلنامه علمي «پژوهش انحرافات و مسائل اجتماعی»
شماره دوازدهم، تابستان 1403: 34-1
تاريخ دريافت: 29/10/1403
تاريخ پذيرش: 25/01/1404
نوع مقاله: پژوهشی
بررسی بهزیستی اجتماعی و رابطه آن با نگرش نسبت به
مصرف مواد در بین نوجوانان عادی، پرخطر و معتاد
مهری سادات موسوی1
چكيده
این مقاله به بررسی رابطه بین بهزیستی اجتماعی با نگرش نوجوانان نسبت به مصرف مواد پرداخته است. پژوهش حاضر بر اساس روش و نحوه گردآوری اطلاعات، بر دو شیوه تحقیق اسنادی و پیمایشی استوار است. جامعه آماری تحقیق را سه گروه از نوجوانان عادی، پرخطر و سوءمصرف‌کننده (12-18 سال) شهر تهران تشکیل می‌دهد و مجموعاً 749 نفر با استفاده از نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحلهای پاسخگوی پرسشنامه‌ها بودند. یافته‌ها حاکی از آن است که بهزیستی اجتماعی نوجوانان عادی، پرخطر و معتاد متفاوت است. از سوی دیگر نمودار خط برازش بیانگر آن است که هرچه بهزیستی اجتماعی افزایش می‌یابد، نگرش نسبت به مواد کمتر و به عبارت دیگر منفی‌تر میشود. و این دو متغیر نسبت به هم رابطه معکوسی دارند. تحلیل رگرسیونی بهزیستی اجتماعی بیانگر آن است که در بین نوجوانان عادی51 درصد از تفاوت نگرش نسبت به مصرف مواد و در بین نوجوانان پرخطر 58.1 درصد به دلیل تفاوت بهزیستی اجتماعی است. در بین نوجوانان پرخطر، شاخصی که بیشترین رابطه را با نگرش مثبت به مصرف مواد داشت، به‌ترتیب عبارتند بودند از همدلی اجتماعی، امید به آینده، اعتماد اجتماعی، حمایت اجتماعی، احساس ارزشمندی اجتماعی، دوستی و همبستگی و رضایت از محیط زندگی. هرچه این شاخص‌ها بالاتر روند، نگرش مثبت نسبت به مصرف مواد پایین‌تر می‌آید. درخصوص نوجوانان عادی، شرکت در فعالیت‌های اجتماعی، رضایت از محیط زندگی، احساس ارزشمندی اجتماعی، امید به آینده، اعتماد اجتماعی، تعلق اجتماعی، دوستی و همبستگی و معنادار دانستن زندگی بیشترین رابطه را با نگرش نسبت به مواد داشتند.
واژه‌های کلیدی: سوءمصرف مواد، بهزیستی اجتماعی، سلامت اجتماعی، انسجام اجتماعی، شکوفایی اجتماعی، مشارکت اجتماعی، انطباق اجتماعی.
بیان مسئله
اغلب رویکردهایی که طی بیش از سی سال گذشته در حوزه پیشگیری از سوءمصرف موادمخدر در کشور مطرح و دنبال شده است، در جهت توسعه رویکردهای مؤثر پیشگیری به‌منظور به‌کارگیری در بین نوجوانان بوده است. این رویکردها عمدتاً نوجوانان را با بهره‌گیری از مداخلات کلاسی هدف قرار داده‌اند. موقعیت مدرسه برای اجرا و آزمون برنامههای مداخله‌ای موادمخدر بسیار مناسب است چراکه دسترسی مناسبی به تعداد زیادی از نوجوانانی فراهم می‌کند که در این سنین شروع به تجربه دخانیات، الکل، ماریجوانا و سایر مواد می‌نمایند.
جست‌وجو درخصوص برنامه‌هایی که در حوزه پیشگیری از مواد در کشورهای مختلف صورت پذیرفته بیانگر طیف نسبتاً زیادی از برنامه‌هاست که با توجه به مقتضیات فرهنگی و اجتماعی کشورهای مختلف، صورت پذیرفته است. هر یک از این رویکردهای پیشگیری، مؤلفه‌های خاصی را مدنظر قرار داده‌اند که بیشتر بر ریسک‌‌فاکتورهای فردی و روانشناختی متکی است. ریسک‌فاکتورها و عوامل محافظت‌کنندة اعتیاد که دپارتمان سلامت استرالیا در سال 2014 مطرح نمود شامل عوامل خانوادگی، اجتماعی سیاسی، مدرسه‌ای و همسالان، جامعه محلی و فردی بود. عوامل غیرفردی نقش پررنگی در بین ریسک‌فاکتورها ایفا می‌کنند و به‌نظر می‌رسد برنامه پیشگیری موفق، برنامه‌ای است که به بخش وسیع‌تری از ریسک‌فاکتورها توجه نماید.
از جمله عواملی که در این حوزه کمتر بدان پرداخته شده، بهزیستی اجتماعی است. به‌اعتقاد اغلب صاحب‌نظران، خویشاوندان، روابط و تجارب مشترک نقش زیادی در غنا و معنابخشی زندگی هر فرد ایفا می‌کنند. کوری کییز (2004)2 به توانایی فرد در تعامل مؤثر با دیگران و اجتماع به‌منظور ایجاد روابط ارضاکننده شخصی و به انجام رساندن نقش‌های اجتماعی، عنوان «بهزیستی اجتماعی»3 داده است. از نظر او بهزیستی اجتماعی 5 بعد دارد: انسجام اجتماعی، پذیرش اجتماعی، مشارکت اجتماعی، انطباق اجتماعی و شکوفایی اجتماعی. در مقاله حاضر، بهزیستی اجتماعی با استفاده از روش پیمایشی، بین گروه‌های عادی، پرخطر و معتاد مورد مقایسه قرار گرفته و سهم آن در نگرش مثبت/منفی نسبت به مصرف مواد مورد بررسی قرار می‌گیرد.
پژوهش‌های انجام شده در ایران نشان داده‌اند که نرخ شیوع اعتیاد در کشور ۵/۴ درصد -در سنین ۱۵ الی ۶۴ سال- است و اعتیاد بانوان نیز کمتر از یک است (ر.ک: مؤمنی، 1401). 58 درصد معتادان کشور را افراد زیر 34 تشکیل می‌دهند و این مسئله، تهدید جدی محسوب میشود (ر.ک: صرامی، 1395).
گزارش استراتژی کنترل بین‌المللی مواد مخدر 4(INCSR, 2023) به نقل از ستاد مبارزه با مواد مخدر ایران اعلام نمود که 8/2 میلیون نفر به‌طور منظم از نوعی موادمخدر غیرقانونی در داخل کشور استفاده می‌کنند. اخیراً مصرف کریستال مت آمفتامین، به‌ویژه در میان زنانی که موادمخدر مصرف می‌کنند، افزایش یافته است. در این گزارش تصریح شده است که بیشتر تلاش‌های دولت در مبارزه با مواد مخدر، بر منع و اجرای قانون متمرکز است و منابع کمتری به پیشگیری و توانبخشی اختصاص می‌یابد. در تقسیم‌بندی کلی مواد صنعتی و سنتی در کشور، ۷۵ تا ۸۰ درصد استفاده به‌صورت سنتی و ۲۰ تا ۲۵ درصد به‌صورت صنعتی است که در این بین، مصرف تریاک رتبه اول را دارد (ر.ک: مؤمنی، 1401). مصرف متامفتامین‌ها فقط بین سال‌های 2008 تا 2011 در ایران 11 برابر شد. ۴۵ درصد از زندانیان کشور مرتبط با موادمخدر می‌باشند (ر.ک: محمدی، 1401). پدیده مواد خسارات قابل‌توجهی بر پیکره جامعه وارد کرده است تا جایی که از آن به‌عنوان مهم‌ترین معضل اجتماعی بعد از جنگ تحمیلی نام برده شده است. طی 10 سال گذشته با افزایش 20 درصدی مصرف‌کنندگان حداقل یکی از مواد در جهان مواجه بوده‌ایم به طوری‌که در سال 2022 این تعداد به 292 میلیون نفر افزایش یافته است. به گزارش جهانی مواد مخدر 2024 میلادی، الگوی مصرف مواد در راستای جامعه‌شناسی مصرف‌گرایی متناسب با درآمد، امکانات، باورهای افراد و نیاز مصرف‌کنندگان در سال 2022 در جهان به شرح ذیل بوده است:
جدول 1: فراوانی الگوی مصرف مواد در جهان در سال2022
نوع ماده | تعداد (میلیون نفر) | کشورهای مصرف‌کننده |
کانابیس (خانواده حشیش) | 228 | آمریکای شمالی (قانونی سازی مصرف)، آسیا، آفریقا و غرب اروپا |
مواد افیونی (مخدرهای سنتی) | 60 (هروئین 30 میلیون) | جنوب و جنوب غرب آسیا |
محرک‌های آمفتامین | 30 | شرق و جنوب شرق آسیا و آمریکار شمالی، جنوب شرق اروپا، اروپای غربی و مرکزی |
کوکائین | 23.5 | قاره آمریکا، اروپای غربی و مرکزی، استرالیا، در حال رشد در آفریقا، آسیا و جنوب شرق اروپا |
اکستازی | 20 |
|
براساس آخرین شیوع‌شناسی، نرخ شيوع اعتياد در کشور، 39/5 درصد در بين جمعيت ۱۵ الي ۶۴ سال اعلام شده است. از اين ميزان، نرخ شیوع مصرف موادمخدر در سال تحصيلي ۹۳-۹۴ در بین دانش‌آموزان مقطع متوسطه دوم 1/2 درصد، دانشجويان دانشگاه‌هاي دولتي ۵.۶ درصد و در همین تاریخ در جامعه کارگری محيط‌هاي صنعتي، 22/3 درصد بود. طبق اين شيوع‌شناسي تریاک با 2/53 درصد، ماری جوآنا و مشتقات آن شامل حشيش، علف و گل با 9/11 درصد، شیشه 1/8درصد، هروئين 1/7 درصد و كراك با 5/3 درصد شايع‌ترين مواد مصرفي معتادان هستند که با توجه به این آمار، مصرف تریاک همچنان در صدر موادمخدر است (ر.ک: مؤیدی، 1396). بسیاری از کسانی که در دام اعتیاد گرفتار شده‌اند، به صورت تفننی به مصرف مواد روی آورده‌اند.
شکل1- درصد معتادان به تفکیک الگوی مصرف
بهزیستی اجتماعی در اغلب پژوهش‌های مرتبط با سلامت، توجه کمی را به خود اختصاص داده است. شناخت بهزیستی اجتماعی و تدوین مدلی که مقتضیات فرهنگی اجتماعی آن را مورد توجه قرار دهد، می‌تواند در درک عمیق‌‌تر سوءمصرف مواد در بین نوجوانان مؤثر واقع شود و در کارآمدی برنامههای پیشگیری نقش مهمی ایفا نماید.
پیشینه
در تحقیقات متعددی به ابعاد اجتماعی بهزیستی توجه شده است (ر.ک: ATECA-AMESTOY, 2016 ؛ Veenhoven, 2008؛ Vaskina, 2005؛ موسوی، 1397). در ساخت ابزار سنجشی که به متغیرهای وابسته به فرهنگ و شرایط اجتماعی متکی است، اساساً استفاده از ابزاری که در فرهنگ و شرایط اجتماعی دیگری پدید آمده، کار چندان درست و به‌جایی به نظر نمی‌رسد و این در نتیجه مقایسه سنجه‌های کییز با سنجه سلامت رفیعی و همکاران (1394) نیز قابل مشاهده است. در بخش مطالعات تجربی تحقیقات مرتبط با عوامل مؤثر بر مصرف موادمخدر مشخص گردید که در پژوهش‌های صورت گرفته در حوزه‌های مختلف علمی از جمله علوم اجتماعی، روانشناسی و پزشکی به علل و دلایل متنوعی از جمله دسترسی آسان به مواد، بیکاری، حاشیه‌نشینی، پایین بودن گرایش دینی جوانان، کمبود امکانات تفریحی معاشرت با افراد ناباب، عدم دلبستگی به خانواده، انزواطلبی، نابهنجاری شخصیتی و... به‌عنوان عوامل مؤثر بر گرایش افراد به موادمخدر اشاره شده است (ر.ک: موسوی و محسنی تبریزی، 1396؛ حبیبی و همکاران، 1391؛ زارع شاه‌آبادی و همکاران،1394؛ علایی خرایم و همکاران، 1390؛ نریمانی و همکاران، 1395؛ قدسی احقر، 1394).
با نگاهی دقیق‌تر به نتایج به‌دست آمده از مطالعات تجربی تحقیقات مرتبط به موادمخدر این نکته به ذهن متبادر میشود که ربط معناداری بین علل ذکر شده در بعد زیستی و روانشناختی با عوامل خانوادگی و میانفردی و همچنین با عوامل کلان اجتماعی و اقتصادی وجود دارد. به عبارتی دیگر عوامل اجتماعی کلان اجتماعی و اقتصادی زمینه را برای بروز عوامل خانوادگی و میانفردی گرایش به موادمخدر به‌وجود میآورند. عوامل خانوادگی و میانفردی نیز به نوبه خود به‌وجود‌آوردنده اختلالات روانشناختی و فردی در جهت گرایش به مواد مخدر هستند. به نوعی میتوان این‌گونه ادعا کرد که تمامی عوامل ذکر شده در بخش عوامل گرایش به مواد مخدر عواملی هستند که نیاز به تمرکز بر برنامههای پیشگیری از مواد دارند نه برنامههای مقابله با عرضه.
تحقیقاتی که در زمینۀ عوامل گرایش به اعتیاد به موادمخدر انجام شده‌اند، را میتوان در چند دسته تقسیم کرد. درواقع، این تحقیقات به عوامل زیستی و روانشناختی، خانوادگی و اجتماعی و اقتصادی مرتبط با گرایش به اعتیاد به مصرف موادمخدر پرداخته‌اند که میتوان این عوامل را در جدول زیر به‌طور خلاصه بیان کرد:
جدول 2: عوامل گرایش به اعتیاد به مصرف مواد
عوامل زیستی و روانشناختی | عوامل خانوادگی و میان فردی | عوامل کلان اجتماعی و اقتصادی |
- انزواطلبی - نابهنجاری شخصیتی - اختلال روانشناختی - بدبینی شخصیتی - افسردگی - پایین بودن اعتمادبهنفس - روان رنجوري - شخصيت لذت طلب - عدم تفکر و برنامه‌ریزی - اهمال‌کاری تحصيلي | - وضعیت بد اقتصادی خانواده - سطح تحصیلات پایین خانواده - آشفتگی خانوادگی - والدین معتاد - جمعیت بالای خانواده - طلاق - شکست تحصیلی - معاشرت با افراد ناباب - دوستان معتاد - والدین مجرم - روش‌های تربیتی - عدم دلبستگی به خانواده - سبک والديني مستبد - سبک والديني بی‌اعتنای پدر و مادر - پایین بودن سرمایه اجتماعی در خانواده | - عدم مداخلات پیشگیرانه مناسب - دسترسی آسان به مواد مخدر - شرایط آنومیک جامعه - حاشیه‌نشینی - بیکاری - پایین بودن گرایش دینی جوانان - عدم آموزش لازم درباره مواد مخدر - کمبود امکانات تفریحی - پایین بودن کنترل اجتماعی - پایین بودن اعتماد اجتماعی - محروميت نسبي - سطوح پايين مهارت‌های اجتماعي |
تحقیقات حوزه پیشگیری، یا بر عوامل مؤثر بر اعتیاد متمرکز بوده‌اند و یا به بررسی یک متغیر و اثر آن بر عدم گرایش به مصرف مواد متمرکز شده‌اند. تحقیقی که به‌طور متمرکز هم بر بهزیستی اجتماعی و هم گرایش به مصرف مواد متمرکز باشد چندان صورت نگرفته است. آنچه تحقیق حاضر را از این تحقیقات و تحقیقات مشابه متمایز می‌نماید، اولاً مقایسه بهزیستی اجتماعی در بین دانش‌آموزان عادی، پرخطر و معتاد است و ثالثاً بررسی رابطه بهزیستی اجتماعی و گرایش سه گروه فوق‌الذکر به مصرف مواد است. موضوع اعتیاد با فراوانی 418 عنوان، 30/17درصد از کل پایان نامه‌های ارائه شده در حوزه مسائل اجتماعی را از سال 1380 تا 1402 به خود اختصاص داده است که این موضوع نشان از اهمیت این مسئله اجتماعی دارد لیکن از این بین صرفاً 28 عنوان مرتبط با بحث پیشگیری بودند که از این بین 38 درصد به بررسی گرایش مصرف مواد پرداخته‌اند.
مسلماً ابعاد عاطفی و روانی بهزیستی ذهنی نیز بسیار حائز اهمیت است لیکن در مقاله حاضر این ابعاد مورد بررسی قرار نگرفته و تأکید بر تمایز بهزیستی اجتماعی نوجوانان بوده است.
مبانی نظری
بنیان‌های نظری ذیل برای تهیه مدلی مبتنی بر بهزیستی اجتماعی ملاک عمل قرار می‌گیرد. این نظریه‌ها به شرح زیر است:
· جست‌وجوی خوشبختی: زیگمونت باومن5 (2008) درخصوص تشکیل‌دهنده شادی و رضایت از زندگی و مؤلفه‌های مؤثر در آن نظریه‌پردازی نموده است. وی بیان می‌دارد که در حدود نیمی از کالاهای حیاتی برای شادی و رضایت از زندگی را نمی‌توان از مغازه‌ها خریداری کرد. عشق، دوستی، لذت روابط خانوادگی، رضایت برآمده از نوع‌دوستی، عشق‌ورزی به کسی، کمک به همسایه‌ای در تأمین خواسته‌اش، اعتمادبهنفس برآمده از انجام صحیح کاری، لذت کاری استادانه و... در بازار یافت نمی‌شود، قدردانی، همدردی و احترام به همکاران و سایر افراد، در بازار قابل خریداری نیست.
· جامعه ریسک: گیدنز درخصوص ناامنی و مخاطرات دوران مدرن، افول زمینه‌های اعتماد همچون نظام خویشاوندی، اجتماع محلی، کیهان‌شناسی مذهبی، دگردیسی صمیمیت و... نظرات ارزشمندی دارد که با رضایت از زندگی و قضاوت افراد در این خصوص ارتباط دارد (ر.ک: گیدنز، 1377).
· برساخت اجتماعی: با توجه به دیدگاه برگر و لاکمن6، بهزیستی ذهنی نیز برساختی اجتماعی است. در راستای این دیدگاه، بهزیستی ذهنی را به تفکرات مشترک در مورد زندگی وابسته می‌داند و تفکرات جمعی را شکل‌دهنده ارزیابی‌های فردی درنظر می‌گیرند. مکانیسم مطرح دیگر مطرح از سوی وینهوون، تمایل به نگریستن به خود و بهزیستی ذهنی ما از طریق چشمان دیگران است7. در این دیدگاه بهزیستی ذهنی ارزیابی انعکاس یافته است (Veenhoven, 2008: 4 به نقل از داویس و استرانگ8، 1977).
· مقایسه اجتماعی: از نظر میخالس9 و سایر نظریه‌پردازان بهزیستی ذهنی تفاوت بین زندگی به همان صورتی که هست و زندگی به آن صورتی که باید باشد است. اختلاف بین چیزی است که فرد داراست و چیزی که فرد تصور می‌کند باید داشته باشد و دیگری تفاوت‌های بین چیزی است که یک فرد دارد و چیزی است که فرد احساس می‌کند شایسته داشتن آن است (Michalos, 1995: 352-353).
· رویکرد فرهنگی به بهزیستی: آن چیزی که ما هستیم، آن چیزی که فکر و احساس می‌کنیم و آن چیزی که عمل می‌کنیم، به‌وسیلة فرهنگی که در آن زندگی می‌کنیم، تعیین میشود. دیدگاه‌هایی همچون تناسب شخصیت با فرهنگ (سو و داینر، 1999)، عوامل انگیزشی فرهنگ‌ها در بهزیستی ذهنی (Diener & suh, 2000 ؛ King & Napa, 1998) و عوامل شناختی فرهنگی (Diener & suh, 2000 ؛ Inglehart & Klingemann, 2000) نیز ذیل این عنوان مورد بررسی قرار می‌گیرد.
· حمایت اجتماعی: ما به پیوندهای اولیه‌ای همچون پیوندهای خانوادگی و دوستی‌ها، نیاز داریم و این پیوندها در ایجاد بهزیستی ذهنی مؤثرند. حمايت اجتماعي به‌عنوان احساسی ذهني در مورد تعلق، پذيرش و دريافت ياري در شرايط مورد نياز تعريف شده است. از نظر بویر و همکارانش افرادی که حمایت اجتماعی بالاتری دارند از سلامت بهتری برخوردارند (Lucas et al., 2003 ؛ Sarafino, 2000؛ Bovier et al., 2003).
· نظریه نیاز: مردم بهزیستی ذهنی را به اندازة رفع نیازهایشان، تجربه می‌کنند. رویکرد نیازها با کشمکش تشخیص نیازهای فراتر از نیازهای ضروری زیستی مواجه است که بی‌تردید لازمه زندگی‌اند (Diener, 2000:37-39)
· نظریه ارزیابی: از نظر داینر، بهزیستی اجتماعی به مجموع واکنش‌های ارزشی بر می‌گردد که هنگام مواجهه فرد با محرکی در دنیا، رخ می‌دهد (Lucas, et. al., 1996: 616-628).
· بهزیستی اجتماعی کوری کییز: بهزیستی اجتماعی یکی از سه بعد بهزیستی ذهنی است که معرف ارزیابی فرد از کیفیت عملکردش در محیط اجتماعی است و 5 بعد دارد: انسجام اجتماعی، پذیرش اجتماعی، مشارکت اجتماعی، انطباق اجتماعی و شکوفایی اجتماعی (Keyes, 1998: 123-131).
· شاخصه‌های مطرح‌شده بهزیستی در دین: معنا و هدف در زندگی، عمل صالح و شایسته، هم‌نشینى با افراد شایسته، خوشرویی با دیگران، کوتاهی آرزو، دوری از کارهای بیهوده، اميد وار بودن، وقت‌شناسی، خدمت بي‌منت به مردم، عدل، صبر، صله‌رحم و معاشرت با دیگران، مسافرت، قناعت، کار و تلاش اجتماعی، همکاری و تعاون، رعایت حقوق دیگران، حسن‌ظن نسبت به دیگران، تحصیل علم و معرفت، وضعیت اقتصادی، ورزش و فعالیت بدنی از جمله شاخصه‌های بهزیستی ذهنی و شادکامی در زندگی است.
با توجه به ماهیت این تحقیق، که صرفاً به‌دنبال به‌دست آوردن نمره بهزیستی اجتماعی افراد نیست بلکه درصدد مقایسه آن در بین نوجوانان است، رویکرد نخست مورداستفاده قرار گرفته است و به‌نظر می‌رسد این رویکرد، محقق را در دستیابی به نتیجه‌ای که منجر به اقدامات مداخله‌ای در جامعه در جهت بهبود و ارتقاء بهزیستی اجتماعی شود بیشتر یاری خواهد نمود. از همین‌روی، نظریات مختلفی که هر یک به‌نوعی بهزیستی ذهنی را به‌عنوان پدیده‌ای اجتماعی، در دایره مطالعات خود قرار داده بودند، مورد بررسی قرار گرفت. به اعتقاد اغلب صاحب‌نظران، خویشاوندان، روابط و تجارب مشترک، نقش زیادی در غنا و معنابخشی زندگی هر فرد ایفا می‌کنند. کییز به توانایی فرد در تعامل مؤثر با دیگران و اجتماع به منظور ایجاد روابط ارضاکننده شخصی و به انجام رساندن نقش‌های اجتماعی، عنوان بهزیستی اجتماعی10 داده است. از نظر او بهزیستی اجتماعی یکی از سه بعد بهزیستی ذهنی است که معرف ارزیابی فرد از کیفیت عملکردش در محیط اجتماعی است و 5 بعد دارد: انسجام اجتماعی، پذیرش اجتماعی، مشارکت اجتماعی، انطباق اجتماعی و شکوفایی اجتماعی. این اصطلاح پس از او نیز در اغلب متون علمی به‌کار رفته است. هرچند برخی این اصطلاح را معادل سلامت اجتماعی نیز به‌کار برده‌اند. نتیجه و چکیده ابعاد مطرح شده را میتوان در جدول ذیل به اختصار از نظر گذراند:
جدول 3: جمع نظرات مطرح‌شده درخصوص بهزیستی اجتماعی
ردیف | ابعاد | شاخص‌ها | منبع |
|---|---|---|---|
1 | انسجام اجتماعی | دوستی و همبستگی | Bauman (2013)، چلبی (1383)، Keyes (1998)، Ahuvia (2002) |
ارزشمندی اجتماعی | Keyes (1998) | ||
رضایت از محیط زندگی | چلبی (1383)، Diener & Lucas(2000) | ||
2 | انطباق اجتماعی | معنادار دانستن زندگی | Keyes(1998)، گیدنز (1377)، Bauman (2013)، رمضانی زین‌آبادی (1392) |
تعلق اجتماعی | Suh & Diener (1999) ، چلبی (1383)، Keyes (1998)، Lucas et. al.(2000)، Jensen (1998) | ||
همدلی اجتماعی | رفیعی (1394) مکارم شیرازی (1386) | ||
3 | شکوفایی اجتماعی | امید به آینده | Diener & Diener(1995)، چلبی (1383) مازوچی و همکاران (1391) |
باور به پیشرفت اجتماعی | چلبی (1383)، Keyes (1998) | ||
سهیم دانستن خود در پیشرفتهای جامعه | Keyes (1998) King & Napa, (1998) | ||
4 | مشارکت اجتماعی | اعتماد اجتماعی | چلبی (1383)، Keyes (1998))، گیدنز (1377) |
حمایت اجتماعی | گیدنز (1377)، Sarafino (2002)، Bovier et. al. (2004) | ||
شرکت در فعالیت‌ها | Veenhoven (2008) ، Markus & Kitayama (1994) | ||
احساس اثربخش بودن | Keyes (1998))، رفیعی (1394) |
با توجه به ابعاد احصا شده، فرضیات تحقیق عبارتند از:
1. بهزیستی اجتماعی نوجوانان عادی، پرخطر و معتاد با یکدیگر متفاوت است.
2. هر چه بهزیستی اجتماعی پایین‌تر باشد، نگرش نسبت به مصرف مواد در بین نوجوانان مثبت‌تر است.
روش پژوهش
پژوهش حاضر بر اساس تکنیک و نحوه گردآوری اطلاعات، از روش اسنادی و پیمایشی استفاده می‌کند.
جامعه آماری تحقیق حاضر سه گروه از نوجوانان (12-18 سال) عادی، پرخطر و سوءمصرف‌کننده موادمخدر شهر تهران است. در این مقاله از خرده‌مقیاس‌های پرسشنامه دانش‌آموزان پرخطر11 به‌عنوان شاخصی برای غربالگری نوجوانان عادی و پرخطر استفاده شده است. همچنین پس از غربالگری، خرده‌مقیاس نگرش نسبت به مواد به‌صورت مستقل مورد استفاده قرار گرفته است. پایایی کلی این پرسشنامه 90/0 است (ر.ک: محمدخانی، 1384). همچنین در سایر تحقیقات نیز پایایی آن بیش از 80/0 به دست آمده است. به عنوان مثال آزرمی (۱۳۸9) پایایی آن را با روش آلفای کرونباخ 82/0 گزارش نموده است.
بهزیستی اجتماعی، به‌معنای ارزیابی فرد از کیفیت عملکردش در محیط اجتماعی است. در این مقاله 4 شاخص انسجام اجتماعی، مشارکت اجتماعی، انطباق اجتماعی و شکوفایی اجتماعی به‌عنوان شاخص‌های بهزیستی اجتماعی در نظر گرفته شده است.
نگرش نسبت به مواد جهت‌گیری فرد را درخصوص مصرف مواد اعتیادآور مشخص می‌سازد. نگرش مثبت به مصرف مواد در مصرف تفننی یا دائم مواد نقش دارد. برای برآورد حجم نمونه در گروه عادی و پرخطر از نرم‌افزار sample power استفاده شده است و با درنظر گرفتن حداکثر 05/0 احتمال خطای نوع اول، حداکثر 20/0 احتمال خطای نوع دوم، حداقل 80/0 برای توان آزمون، معادل 01/0 برای آلفا و در نظر داشتن اینکه حجم نمونه به اندازه‌ای بزرگ باشد که حداقل 10/0 ضریب تعیین را بتوان در جامعه آماری به‌درستی تشخیص داد، مجموعاً در 5 بخش جغرافیایی شهر تهران، 600 نفر حجم نمونه نوجوانان عادی و پرخطر را تشکیل می‌دهد لیکن برای جلوگیری از ریزش پرسشنامه خصوصاً در بین افراد پرخطر و معتاد، 30 درصد به حجم نمونه افزوده شد. برای انتخاب نمونه‌های عادی و پرخطر از نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحلهای استفاده شده است. روایی و اعتبار مدل بهزیستی اجتماعی با استفاده از نرم‌افزار Smart PLS مورد بررسی قرار گرفته و مدل برازش‌یافته در این تحقیق مورد استفاده قرار گرفت.
جدول 4: نتایج تحلیل پایایی شاخص‌های بهزیستی اجتماعی
متغیرها | آلفای کرونباخ12 | ||
انسجام اجتماعی | ارزشمندی اجتماعی | 787/0 | 786/0 |
دوستی و همبستگی | 754/0 | ||
رضایت از محیط زندگی | 780/0 | ||
انطباق اجتماعی | تعلق اجتماعی | 770/0 | 694/0 |
معنادار دانستن زندگی | 542/0 | ||
همدلی اجتماعی | 737/0 | ||
شکوفایی اجتماعی | امید به آینده | 757/0 | 635/0 |
باور به پیشرفت اجتماعی | 510/0 | ||
سهیم دانستن خود در پیشرفتهای جامعه | 608/0 | ||
مشارکت اجتماعی | حمایت اجتماعی | 614/0 | 713/0 |
اعتماد اجتماعی | 789/0 | ||
احساس اثربخش بودن | 708/0 | ||
شرکت در فعالیت‌های (اجتماعی) | 702/0 | ||
با توجه به اینکه مدل بهزیستی اجتماعی، دارای مؤلفه‌های سلسله‌مراتبی است لذا جهت سنجش اعتبار همگرا در سطح معرف از بارهای عاملی استفاده شد. پس از حذف معرف‌هایی که بارعاملی آنها کمتر از 4/0 بود و برقراری شروط، متغیرهای پنهان به صورت جداگانه مورد بررسی قرار گرفتند. ضریب اعتماد (پایایی) ترکیبی متغیرهای مرتبه بالاتر نیز قابلیت مدل و مؤلفه‌های آن را تأیید می‌نماید و نقطه برش بالاتر از 7/0 را نشان می‌دهد:
Composite Reliability | شاخص‌ها |
907/0 | انسجام اجتماعی |
884/0 | انطباق اجتماعی |
831/0 | شکوفایی اجتماعی |
829/0 | مشارکت اجتماعی |
954/0 | بهزیستی اجتماعی |
اعتبار ممیز در سطح عامل و استفاده از شاخص فورنل و لارکر بیانگر آن بود که بارعاملی عامل‌های مرتبه پایین که ریشه دوم AVE است از تمام ضرایب سطر و ستونی که در آن قرار گرفته بالاتر و بیانگر اعتبار ممیز مدل کلی بود.
برای دستیابی به نمونه آماری برآورد شده (خصوصاً در بخش نوجوانان پرخطر)، دو برابر حجم نمونه پیش‌بینی شده پرسشنامه تکمیل گردید.
یافته‌ها
به‌لحاظ ویژگی‌های زمینه‌ای، 49 درصد پاسخگویان، زن و 51 درصد مرد بودند. بیشترین فراوانی سنی پاسخگویان به ترتیب متعلق به گروه سنی 16 ساله (4/34 درصد)، 17 ساله (5/33 درصد) و 15 ساله (5/20درصد) است.
شکل 2- هرم سنی- جنسی پاسخگویان
3/23 درصد از نوجوانان پرخطر مخالف وجود شکوفایی اجتماعی در جامعه بودند. با توجه به معناداری کای اسکوئر میتوان به وجود تفاوت دیدگاه نوجوانان عادی، پرخطر و معتاد قائل بود. معنادار بودن ضریب همبستگی وی کرامرز بیانگر همبسته بودن دو متغیر شاخص شکوفایی اجتماعی با وضعیت نوجوانان است. به‌عبارت دیگر شکوفایی اجتماعی با وضعیت نوجوانان (عادی، پرخطر یا معتاد بودن) در جامعه آماری رابطه معناداری دارد. 3/21 درصد از نوجوانان معتاد مخالف وجود شکوفایی اجتماعی در جامعه بودند. با توجه به معناداری کای اسکوئر میتوان به وجود تفاوت دیدگاه نوجوانان عادی، پرخطر و معتاد قائل بود. معنادار بودن ضریب همبستگی وی کرامرز بیانگر همبسته بودن دو متغیر شاخص شکوفایی اجتماعی با وضعیت نوجوانان است. به عبارت دیگر شکوفایی اجتماعی با وضعیت نوجوانان (عادی، پرخطر یا معتاد بودن) در جامعه آماری رابطه معناداری دارد. امید به آینده، باور به پیشرفت جامعه و سهیم دانستن خود در پیشرفتهای جامعه (زیرشاخص‌های شکوفایی اجتماعی) از جمله شاخص‌های مهمی هستند که لازم است در بین نوجوانان به ارتقاء آن اندیشید زیرا می‌تواند نقش بسزایی در ارتقاء سلامت اجتماعی نوجوانان و کاهش آسیب‌های اجتماعی در جامعه ایفا نماید.
جدول 5: شاخص‌های بهزیستی اجتماعی بر حسب
وضعیت پاسخگویان گروه‌های مختلف
آزمون‌ها | وضعیت پاسخگو | نوع توزیع | کاملاً مخالفم | مخالفم | تا حدودی | موافقم | کاملاً موافقم | جمع |
شاخص کلی شکوفایی اجتماعی 177.875=2c ،0.000 Sig= 0.366 n =، 0.000 Sig= | عادی | فراوانی | 31 | 38 | 176 | 111 | 104 | 460 |
درصد | 7/6 | 3/8 | 3/38 | 1/24 | 5/22 | 100 | ||
پرخطر | فراوانی | 22 | 17 | 67 | 39 | 40 | 184 | |
درصد | 8/11 | 1/9 | 2/36 | 21 | 9/21 | 100 | ||
معتاد | فراوانی | 3 | 9 | 17 | 18 | 11 | 58 | |
درصد | 2/5 | 1/16 | 3/29 | 31 | 4/18 | 100 | ||
جمع | فراوانی | 56 | 64 | 260 | 168 | 155 | 702 | |
درصد | 9/7 | 2/9 | 37 | 9/23 | 22 | 100 | ||
شاخص کلی انسجام اجتماعی 903/37=2c ،0.000 Sig= 417/0n =، 0.000 Sig= | عادی | فراوانی | 9 | 39 | 115 | 167 | 106 | 436 |
درصد | 2/2 | 9/8 | 3/26 | 4/38 | 4/24 | 100 | ||
پرخطر | فراوانی | 23 | 43 | 58 | 59 | 32 | 216 | |
درصد | 5/10 | 1/20 | 6/26 | 5/27 | 15 | 100 | ||
معتاد | فراوانی | 0 | 4 | 15 | 25 | 8 | 51 | |
درصد | 0 | 4/7 | 29 | 1/48 | 8/14 | 100 | ||
جمع | فراوانی | 33 | 87 | 187 | 250 | 147 | 703 | |
درصد | 7/4 | 3/12 | 6/26 | 5/35 | 8/20 | 100 | ||
شاخص کلی انطباق اجتماعی 262.765=2c ،0.000 Sig= 0.234 n =، 0.000 Sig= | عادی | فراوانی | 4 | 10 | 75 | 252 | 99 | 440 |
درصد | 1 | 2/2 | 17 | 2/57 | 6/22 | 100 | ||
پرخطر | فراوانی | 11 | 4 | 93 | 72 | 29 | 210 | |
درصد | 5/5 | 2 | 3/44 | 3/34 | 9/13 | 100 | ||
معتاد | فراوانی | 1 | 2 | 12 | 40 | 6 | 65 | |
درصد | 5/1 | 1/3 | 20 | 2/66 | 2/9 | 100 | ||
جمع | فراوانی | 16 | 16 | 174 | 369 | 136 | 711 | |
درصد | 2/2 | 2/2 | 4/24 | 52 | 2/19 | 100 | ||
شاخص کلی مشارکت اجتماعی 33.011=2c ،0.000 Sig= 0.147 n =، 0.000 Sig= | عادی | فراوانی | 21 | 38 | 176 | 191 | 67 | 492 |
درصد | 2/4 | 8/7 | 7/35 | 6/38 | 7/13 | 100 | ||
پرخطر | فراوانی | 15 | 28 | 68 | 56 | 26 | 192 | |
درصد | 7/7 | 7/14 | 2/35 | 8/28 | 7/13 | 100 | ||
معتاد | فراوانی | 3 | 7 | 21 | 28 | 7 | 65 | |
درصد | 8/4 | 10 | 9/31 | 4/42 | 9/10 | 100 | ||
جمع | فراوانی | 38 | 73 | 264 | 274 | 101 | 749 | |
درصد | 1/5 | 7/9 | 2/35 | 5/36 | 4/13 | 100 |
جدول 6: شاخص بهزیستی اجتماعی بر حسب وضعیت
پاسخگویان گروه‌های مختلف
وضعیت پاسخگو | شاخص بهزیستی اجتماعی | جمع | |||
|---|---|---|---|---|---|
نوع توزیع | کم | متوسط | زیاد | ||
عادی | فراوانی | 124 | 250 | 126 | 500 |
درصد | 24/80% | 50/00% | 25/20% | 100/00% | |
پرخطر | فراوانی | 91 | 62 | 48 | 201 |
درصد | 45/30% | 30/80% | 23/90% | 100/00% | |
معتاد | فراوانی | 25 | 26 | 14 | 65 |
درصد | 38/50% | 40/00% | 21/50% | 100/00% | |
جمع | فراوانی | 240 | 338 | 188 | 766 |
درصد | 31/30% | 44/10% | 24/50% | 100/00% | |
32.890=2c ،0.000 Sig= 0.147 n =، 0.000 Sig=
| |||||
بهزیستی اجتماعی، ارزیابی جامع فرد از معنای زندگی و زیست اجتماعی خود در کنار سایر افراد جامعه است که برای او آرامش و آسایش ایجاد نماید و قضاوت مثبتی است که افراد از زندگی خود دارند. با توجه به جدول فوق و معناداری ضریب همبستگی وی کرامرز میتوان اذعان نمود که بین وضعیت عادی، پرخطر و معتاد بودن نوجوانان و بهزیستی اجتماعی آنان رابطه وجود دارد. 45 درصد از نوجوانان پرخطر، 39 درصد از نوجوانان معتاد و 25 درصد از نوجوانان عادی بهزیستی اجتماعی پایینی داشتند و با توجه معناداری کای‌اسکوئر چنین تفاوتی در جامعه آماری معنادار است.
همان‌گونه که در نمودار خط برازش ملاحظه میشود، هرچه بهزیستی اجتماعی بیشتر میشود، نگرش نسبت به مواد کمتر و به عبارت دیگر منفی‌تر میشود. و این دو متغیر نسبت به هم رابطه معکوسی دارند.
همچنین با توجه به نمودار Error Bar مشاهده میشود که نگرش نوجوانان عادی نسبت به سایر گروهها منفی‌تر است. میانگین کلی طیف، 25 است که کمتر از این میزان بیانگر نگرش منفی به مصرف مواد و بیش از آن بیانگر نگرش مثبت به مواد است. نگرش نوجوانان عادی (18=m) با نوجوانان پرخطر (34=m ) تفاوت فاحشی دارد و حاکی از مثبت بودن نگرش نوجوانان پرخطر نسبت به این متغیر است. منفی‌تر بودن نگرش معتادان (21=m ) نسبت به افراد پرخطر با توجه به آزمودن بسیاری از این باورها در عمل و در فرایند بهبودی قرار داشتن آنان قابل توجیه است.
خط برازش نگرش نسبت به مواد بر اساس بهزیستی اجتماعی فاصله اطمینان میانگین نگرش کلی نسبت به مواد به تفکیک نوجوانان
شکل 3- خط برازش نگرش نسبت به مواد بر اساس بهزیستی اجتماعی |
| شکل 4-فاصله اطمینان میانگین نگرش کلی نسبت به مواد به تفکیک دانش‌آموزان |
|
|
|
جدول 7: شاخص نگرش نسبت به مواد بر حسب وضعیت
پاسخگویان گروه‌های مختلف
شاخص نگرش نسبت به مواد | ||||||||
آزمون‌ها | وضعیت پاسخگو | نوع توزیع | کاملاً مخالفم | مخالفم | حد وسط | موافقم | کاملاً موافقم | جمع |
691/259=2c ،0.000 Sig= 418/0 n =، 0.000 Sig= | عادی | فراوانی | 84 | 194 | 140 | 57 | 3 | 478 |
درصد | 17/6 | 40/6 | 29/3 | 11/9 | 0/6 | 100 | ||
پرخطر | فراوانی | 0 | 9 | 57 | 108 | 27 | 201 | |
درصد | 0 | 4/5 | 28/4 | 53/7 | 13/4 | 100 | ||
معتاد | فراوانی | 8 | 26 | 20 | 8 | 3 | 65 | |
درصد | 12/3 | 40 | 30/8 | 12/3 | 4/6 | 100 | ||
جمع | فراوانی | 92 | 229 | 217 | 173 | 33 | 744 | |
درصد | 12/4 | 30/80 | 29/2 | 23/3 | 4/4 | 100 | ||
صرفاً 1/7 درصد از نوجوانان پرخطر با این باور که «برای شادی و تفریح اشکالی ندارد که گاهی آدم موادمخدر مصرف کند» کاملاً مخالف بودند در حالی‌که 1/54 درصد از افراد عادی کاملاً مخالف این باور بودند. همین تفاوت در سایر پاسخ‌ها نیز مشاهده شد و با توجه به معناداری کای اسکوئر میتوان اذعان به وجود تفاوت نگرش‌ها درخصوص مواد در جامعه آماری نیز داشت. معناداری ضریب همبستگی وی کرامر نیز بیانگر وجود رابطه بین ویژگی‌های نوجوانان با نگرش آنها نسبت به مصرف مواد است. در مجموع 67 درصد از نوجوانان پرخطر نگرش مثبتی به مصرف مواد داشتند و صرفاً 5/4درصد در مجموع نگرشی منفی داشته و با گزینه‌های مطرح شده مخالفت نمودند. درخصوص افراد معتاد با توجه به اینکه این افراد در مراحل ترک و بهبودی قرار داشتند، با واقعیت‌های مصرف مواد آشنا بودند و همان‌گونه که ملاحظه میشود نگرش آنها نسبت به نوجوانان پرخطر نگرشی منفی‌تر است به همین دلیل در بخش تبیین دو گروه عادی و پرخطر در نظر گرفته شده‌اند.
تبیین کلی
بهزیستی اجتماعی به طور کلی به میزان (486/0= R) با متغیر وابسته همبستگی نشان می‌دهد. ضریب تعیین به‌دست‌آمده (R2) برای جامعه آماری برابر 236/0 می‌باشد به این معنا که واریانس بهزیستی اجتماعی 6/23 درصد از واریانس نگرش نسبت به مصرف مواد را تبیین می‌نماید. به این ترتیب فرضیه این تحقیق مبنی بر: «بین بهزیستی اجتماعی و نگرش نوجوانان نسبت به مواد رابطه وجود دارد» در سطح معناداری بالایی برای آزمون F تأیید میشود.
جدول ۸: نتایج آزمون F و ضریب تعیین نگرش
نسبت به مصرف مواد بر اساس بهزیستی اجتماعی
وضعیت دانش‌آموز | گزینه | درجه آزادی | مجذور میانگین | F | سطح معناداری | همبستگی | ضریب تعیین | ضریب تعیین جامعه آماری | خطای استاندارد برآورد |
کلی | رگرسیون | 1 | 14527/66 | 231/991 | 0 | 0/486 | 0/236 | 0/235 | 913/7 |
باقیمانده | 751 | 622/62 | |||||||
جمع | 752 |
|
علاوه بر تأیید فرضیه، با در نظر گرفتن آزمون t و سطح معناداری آن و متغیر فوق در سطح معناداری بسیار بالا برای تبیین متغیر وابسته معنادار هستند. براساس ضرایب بتا (b) مشخص می‌گردد که با فرض ثبات سایر عوامل، چنانچه در «بهزیستی اجتماعی» هر دانش‌آموز یک واحد بهبود حاصل آید، احتمال نگرش مثبت آنان به مصرف مواد 6/48 کاهش می‌یابد.
جدول 9: ضرایب رگرسیون اثر پیش‌بینی‌کنندگی
متغیر پیش‌بین نگرش نسبت به مصرف مواد
متغیر پیش‌بین و آلفا | ضرایب غیراستاندارد | ضرایب استاندارد | t | سطح معناداری | |
B | خطای استاندارد | Beta | |||
(Constant) | 601/39 | 156/1 |
| 253/34 | 0 |
بهزیستی ذهنی | 05/0- | 003/0 | 486/0- | 231/15- | 0 |
در صورتی‌که در هر یک از گروه‌های عادی، پرخطر و معتاد واریانس شاخص‌های بهزیستی اجتماعی برای تبیین واریانس نگرش نسبت به مصرف مواد در نظر گرفته شود، مشاهده میشود که در گروه عادی، ابعاد یادشده به میزان (584/0= R) با متغیر وابسته همبستگی نشان می‌دهد. ضریب تعیین به‌دست‌آمده (R2) برای جامعه آماری برابر 330/0 می‌باشد. به این معنا که واریانس شاخص‌های یادشده 33 درصد از واریانس نگرش نسبت به مصرف مواد را تبیین می‌نماید. به این ترتیب فرضیه تحقیق در بین این گروه از نوجوانان با توجه به سطح معناداری بالای آزمون F تأیید می‌گردد.
علاوه بر تأیید فرضیه، با در نظر گرفتن آزمون t و سطح معناداری آن و متغیرهای فوق در سطح معناداری بسیار بالا برای تبیین متغیر وابسته معنادار هستند. براساس ضرایب بتا (b) مشخص می‌گردد که نگرش نسبت به مصرف مواد تابعی است از:
(مشارکت اجتماعی) 256/0- (شکوفایی اجتماعی) 216/0- (انطباق اجتماعی) 164/0- (انسجام اجتماعی) 487/0- = نگرش نسبت به مصرف مواد
حال در صورتی‌که گروه پرخطر به‌طور مجزا مورد مطالعه قرار گیرد، مشاهده میشود که در این گروه، شاخص‌های بهزیستی اجتماعی به میزان (364/0= R) با متغیر وابسته همبستگی نشان می‌دهد. ضریب تعیین به‌دست‌آمده (R2) برای جامعه آماری برابر 105/0 می‌باشد. به این معنا که واریانس شاخص‌های یادشده 5/10 درصد از واریانس نگرش نسبت به مصرف مواد را تبیین می‌نماید. به این ترتیب فرضیه تحقیق در بین این گروه از نوجوانان با توجه به سطح معناداری بالای آزمون F تأیید می‌گردد.
(مشارکت اجتماعی) 292/0- (شکوفایی اجتماعی) 396/0- (انطباق اجتماعی) 262/0- (انسجام اجتماعی) 405/0- = نگرش نسبت به مصرف مواد
در صورت تفکیک گروهها و انجام محاسبات به‌صورت جداگانه با احتساب همه زیرشاخص‌های سازنده ابعاد اجتماعی بهزیستی ذهنی برای گروه‌های عادی، پرخطر و معتاد مشاهده میشود که در بین نوجوانان عادی51 درصد از تفاوت نگرش نسبت به مصرف مواد و در بین نوجوانان پرخطر، 1/58 درصد به دلیل تفاوت بهزیستی ذهنی است. با توجه به معنادار نبودن این رابطه در بین معتادان از تحلیل مربوط به این گروه صرف‌نظر میشود. معنادار نبودن این رابطه را میتوان به متفاوت شدن نگرش آنان نسبت به مواد و شرایط افراد در فرایند بهبودی منتسب دانست. همان‌گونه که در جدول ذیل ملاحظه میشود، درصورتی‌که آزمون F به صورت مجزا در هر یک از گروه‌های عادی، پرخطر و معتادان در حال بهبودی بین نگرش نسبت به مصرف مواد و زیرشاخص‌های ابعاد اجتماعی بهزیستی ذهنی محاسبه گردد، در دو گروه عادی و پرخطر در سطح معناداری بسیار بالا برای تبیین متغیر وابسته معنادار هستند.
جدول 10: نتایج آزمون F و ضریب تعیین نگرش نسبت به مصرف مواد بر اساس زیرشاخص‌های بهزیستی اجتماعی و به تفکیک وضعیت نوجوانان
وضعیت نوجوانان | گزینه | درجه آزادی | مجذور میانگین | F | سطح معناداری | همبستگی | ضریب تعیین | ضریب تعیین جامعه آماری | خطای استاندارد برآورد |
عادی | رگرسیون | 28 | 657/173 | 866/11 | 0b | 746/0a | 557/0 | 51/0 | 825/3 |
باقیمانده | 264 | 634/14 | |||||||
جمع | 292 |
| |||||||
پرخطر | رگرسیون | 28 | 39/54 | 203/7 | 0/0c | 822/0b | 675/0 | 581/0 | 748/2 |
باقیمانده | 97 | 551/7 | |||||||
جمع | 125 |
| |||||||
معتاد | رگرسیون | 28 | 554/46 | 253/2 | 277/0d | 977/0c | 955/0 | 531/0 | 564/4 |
باقیمانده | 3 | 667/20 | |||||||
جمع | 31 |
|
با توجه به در نظر گرفتن زیرشاخص‌های بهزیستی اجتماعی، براساس ضرایب بتا (b) مشخص می‌گردد که نگرش نسبت به مصرف مواد در بین نوجوانان عادی تابعی است از:
نگرش نسبت به مواد
(تعلق اجتماعی) 214/0- (احساس ارزشمندی اجتماعی) 312/0- (رضایت از محیط زندگی) 321/0- (اعتماد اجتماعی) 224 /0- =
(امید به آینده) 297/0- (دوستی و همبستگی) 203/0- (حمایت اجتماعی) 175/0- (همدلی اجتماعی) 184/0-
(شرکت در فعالیت‌های اجتماعی) 343/0- (احساس اثربخش بودن) 111/0- (معنادار دانستن زندگی) 185/0-
به عبارت دیگر: (با فرض ثبات سایر عوامل) چنانچه در «رضایت از محیط زندگی»
یک واحد بهبود حاصل آید، احتمال نگرش نسبت به مصرف مواد 321/0 واحد کاهش می‌یابد. (با فرض ثبات سایر عوامل)؛
چنانچه در «احساس ارزشمندی اجتماعی» یک واحد بهبود حاصل آید، احتمال نگرش نسبت به مصرف مواد 312/0 واحد کاهش می‌یابد.
چنانچه در «تعلق اجتماعی» یک واحد بهبود حاصل آید، احتمال نگرش نسبت به مصرف مواد 214/0 واحد کاهش می‌یابد.
چنانچه در «معنادار دانستن زندگی» یک واحد بهبود حاصل آید، احتمال نگرش نسبت به مصرف مواد 185/0 واحد کاهش می‌یابد.
چنانچه در «دوستی و همبستگی» یک واحد بهبود حاصل آید، احتمال نگرش نسبت به مصرف مواد 203/0 واحد کاهش می‌یابد.
چنانچه در «امید به آینده» یک واحد بهبود حاصل آید، احتمال نگرش نسبت به مصرف مواد 297/0 واحد کاهش می‌یابد.
چنانچه در «اعتماد اجتماعی» یک واحد بهبود حاصل آید، احتمال نگرش نسبت به مصرف مواد 224/0 واحد کاهش می‌یابد.
چنانچه در «احساس اثربخش بودن» یک واحد بهبود حاصل آید، احتمال نگرش نسبت به مصرف مواد 111/0 واحد کاهش می‌یابد.
چنانچه در «شرکت در فعالیت‌های اجتماعی» یک واحد بهبود حاصل آید، احتمال نگرش نسبت به مصرف مواد 343/0 واحد کاهش می‌یابد.
چنانچه در «همدلی اجتماعی یک واحد بهبود حاصل آید، احتمال نگرش نسبت به مصرف مواد 184/0 واحد کاهش می‌یابد.
چنانچه در «حمایت اجتماعی» یک واحد بهبود حاصل آید، احتمال نگرش نسبت به مصرف مواد 175/0 واحد کاهش می‌یابد.
با توجه به در نظر گرفتن زیرشاخص‌های بهزیستی اجتماعی ، براساس ضرایب بتا(b) مشخص می‌گردد که نگرش نسبت به مصرف مواد در بین نوجوانان پرخطر تابعی است از:
نگرش نسبت به مصرف مواد
(همدلی اجتماعی) 591/0- (معنادار دانستن زندگی) 388/0- (تعلق اجتماعی)
286/0- (احساس ارزشمندی اجتماعی) 428/0- =
(حمایت اجتماعی) 452/0+ (احساس اثربخش بودن) 111/0+ (رضایت از محیط زندگی) 306/0- (امید به آینده) 572/0-
(دوستی و همبستگی) 422/0- (شرکت در فعالیت‌های اجتماعی) 228/0- (اعتماد اجتماعی) 539/0-
به عبارت دیگر: (با فرض ثبات سایر عوامل) چنانچه در «احساس ارزشمندی اجتماعی یک واحد بهبود حاصل آید، احتمال نگرش نسبت به مصرف مواد 428/0 واحد کاهش می‌یابد.
(با فرض ثبات سایر عوامل)؛
چنانچه در «تعلق اجتماعی» یک واحد بهبود حاصل آید، احتمال نگرش نسبت به مصرف مواد 286/0 واحد کاهش می‌یابد.
چنانچه در «معنادار دانستن زندگی» یک واحد بهبود حاصل آید، احتمال نگرش نسبت به مصرف مواد 388/0 واحد کاهش می‌یابد.
چنانچه در «دوستی و همبستگی» یک واحد بهبود حاصل آید، احتمال نگرش نسبت به مصرف مواد 422/0 واحد کاهش می‌یابد.
چنانچه در «امید به آینده» یک واحد بهبود حاصل آید، احتمال نگرش نسبت به مصرف مواد 572/0 واحد کاهش می‌یابد.
چنانچه در «احساس اثربخش بودن» یک واحد بهبود حاصل آید، احتمال نگرش نسبت به مصرف مواد 111/0 واحد کاهش می‌یابد.
چنانچه در «رضایت از محیط زندگی» یک واحد بهبود حاصل آید، احتمال نگرش نسبت به مصرف مواد 306/0 واحد افزایش می‌یابد.
چنانچه در «اعتماد اجتماعی» یک واحد بهبود حاصل آید، احتمال نگرش نسبت به مصرف مواد 539/0 واحد کاهش می‌یابد.
چنانچه در «شرکت در فعالیت‌های اجتماعی» یک واحد بهبود حاصل آید، احتمال نگرش نسبت به مصرف مواد 228/0 واحد کاهش می‌یابد.
چنانچه در «همدلی اجتماعی» یک واحد بهبود حاصل آید، احتمال نگرش نسبت به مصرف مواد 591/0 واحد کاهش می‌یابد.
چنانچه در «حمایت اجتماعی» یک واحد بهبود حاصل آید، احتمال نگرش نسبت به مصرف مواد 452/0 واحد کاهش می‌یابد.
بحث و تحلیل
در مقاله حاضر بهزیستی اجتماعی در بین سه گروه از نوجوانان عادی، پرخطر و معتاد (در حال طی فرایند بهبودی) موردسنجش و ارزیابی قرار گرفت. بهزیستی اجتماعی شامل چهار شاخص احساس انسجام اجتماعی، شکوفایی اجتماعی، انطباق اجتماعی و مشارکت اجتماعی بود. در مقایسه سه گروه از نوجوانان فوق‌الذکر مشاهده شد که بهزیستی اجتماعی، تفاوت معناداری در این گروهها دارد به طوری‌که توزیع درصد کسانی که از بهزیستی اجتماعی پایینی برخوردار بودند، قابل‌تأمل بود. نزدیک به نیمی از نوجوانان پرخطر از بهزیستی اجتماعی پایینی برخوردار بودند. نگرش نوجوانان عادی و پرخطر نسبت به مصرف مواد تفاوت فاحشی داشت. نگرش نوجوانان عادی نسبت به سایر گروهها منفی‌تر بود. تحلیل رگرسیونی بهزیستی اجتماعی با نگرش نسبت به مواد حاکی از آن بود که انسجام اجتماعی هم در نوجوانان عادی و هم نوجوانان پرخطر، بیشترین تأثیر را بر نگرش مثبت نسبت به خود اختصاص داده است. انطباق اجتماعی کمترین تأثیر را بر نگرش نسبت به مواد داشت. در صورت تفکیک گروهها و انجام محاسبات به‌صورت جداگانه با احتساب همه زیرشاخص‌های سازنده بهزیستی اجتماعی برای گروه‌های عادی، پرخطر و معتاد مشاهده شد که در بین نوجوانان عادی 51 درصد از تفاوت نگرش نسبت به مصرف مواد و در بین نوجوانان پرخطر، 1/58 درصد به‌دلیل تفاوت بهزیستی اجتماعی است. با توجه به معنادار نبودن این رابطه در بین معتادان از تحلیل مربوط به این گروه صرف نظر شد. مؤلفه‌های اصلی مدنظر در هر یک از زیرشاخص‌های بهزیستی اجتماعی که بیشترین رابطه را با نگرش مثبت نوجوانان با مصرف مواد داشتند به شرح ذیل بودند:
جدول 11: مهم‌ترین مؤلفه‌های زیرشاخص‌های بهزیستی اجتماعی
مرتبط با نگرش مثبت نوجوانان با مصرف مواد
انسجام اجتماعی | احساس ارزشمندی اجتماعی | احساس احترام داشتن در بین خانواده، دوستان و جامعه |
احساس اهمیت داشتن در بین خانواده، دوستان و جامعه | ||
احساس مفید بودن در بین خانواده، دوستان و جامعه | ||
دوستی و همبستگی | برای حمایت از دوستان و نزدیکانم حاضرم از منافع خود بگذرم | |
احساس صمیمیت و نزدیکی با دوستان و افراد مورد اعتماد در جامعه | ||
حاضرم به خاطر هم صحبتی با خانواده و افراد مهم زندگی سختی ها را تحمل کنم | ||
انطباق اجتماعی | تعلق اجتماعی | متعهد دانستن خود نسبت به خانواده و جامعه |
هویت مشترک: داشتن احساس خوب از ایرانی بودن و همچنین عضو خانواده حال حاضر خود بودن | ||
ارزش‌های مشترک: هماهنگ دانستن ارزش‌های خود با خانواده و جامعه | ||
معنادار دانستن زندگی | با معنا و هدفمند دانستن زندگی | |
پایبندی به ارزش‌هایی که معیار قضاوت خوبی و بدی است | ||
همدلی اجتماعی | همدلی خانواده و دوستان | |
شکوفایی اجتماعی | امید به آینده | امید به بهبود شرایط زندگی خود و خانواده و امید به امکان تغییر آینده |
انگیزه داشتن برای ساختن زندگی و تلاش بیشتر | ||
مشارکت اجتماعی | اعتماد اجتماعی | اعتماد به اعضای خانواده |
اعتماد به گروه‌هاي آشنا، دوستان و فاميل‌ها | ||
اعتماد به مسئولان و مدیران سایر سازمان‌ها | ||
شرکت در فعالیت‌های اجتماعی | شرکت در فعالیت‌ها و تفریحات و مهمانی‌های خانوادگی و دوستانه | |
شرکت در مراسم و مناسبت‌های ملی، مذهبی، بومی | ||
شرکت در فعالیت‌های داوطلبانه و انجمن‌های خیریه |
در بین نوجوانان پرخطر، شاخصی که بیشترین رابطه را با نگرش به مصرف مواد داشت، به ترتیب عبارت بودند از همدلی اجتماعی، امید به آینده، اعتماد اجتماعی، حمایت اجتماعی، احساس ارزشمندی اجتماعی، دوستی و همبستگی و رضایت از محیط زندگی. هر چه این شاخص‌ها بالاتر روند، نگرش مثبت نسبت به مصرف مواد پایین‌تر می‌آید. درخصوص نوجوانان عادی، شرکت در فعالیت‌های اجتماعی، رضایت از محیط زندگی، احساس ارزشمندی اجتماعی، امید به آینده، اعتماد اجتماعی، تعلق اجتماعی، دوستی و همبستگی و معنادار دانستن زندگی بیشترین رابطه را با نگرش نسبت به مواد داشتند. با توجه به نتایج مطرح شده قبل، زیرشاخص‌هایی که رابطه‌ای معنادار با متغیر وابسته داشتند مشخص گردیدند. با توجه به اثرگذاری این شاخص‌ها و زیرشاخص‌های آنها در نگرش مثبت یا منفی نوجوانان به مصرف مواد، عدم توجه به این موارد می‌تواند در اقبال نوجوانان به مصرف مواد بالاتر رود. اغلب تحقیقات بر تأثیر شرکت در فعالیت‌های اجتماعی، حمایت اجتماعی خصوصاَ خانواده و دوستان، احساس تعلق اجتماعی و دوستی و همبستگی (ر.ک: Bauman & May, 2001؛ Spoth et. al., 2002) و تقویت پیوند، اتحاد و ارتباطات خانوادگی و نقش حمایت‌گری آنان نسبت به فرزندان در راستای پیشگیری از مصرف مواد تأکید داشته‌اند. بوتوین13 و همکاران (1995) بر تقویت روابط با همسالان14 و تقویت تعهد فردی علیه سوء مصرف مواد تأکید نموده‌اند. سایر پژوهش‌ها (Crawford & Novak, 2002؛ Kuendig & Kuntsche, 2006) نیز این نکته را تأیید می‌نمایند که نوجوانانی که زمان زیادی را با والدین خود می‌گذرانند و به‌راحتی و سهولت با آنان ارتباط برقرار می‌کنند و مورد حمایت آنان قرار می‌گیرند، به احتمال کمتری درگیر رفتار مصرف و سوءمصرف مواد می‌شوند. فرضیه سپهر خانوادگی15 (Cleveland et. al., 2009) خانواده را به‌عنوان منبع تأمین نیزوهای معارض مصرف مواد و خنثی‌کننده تمام اثرات بیرونی به خصوص اثرات همسالان می‌داند. پیکو و فیتزپاتریک16 (2004) نشان داده‌اند که مذهبی بودن و داشتن هویت مذهبی با توجه به اینکه موجب معنا دادن به زندگی می‌شوند، به‌عنوان عاملی محافظت‌کننده در سوءمصرف مواد عمل می‌کند.
تمرکز صرف بر فرد و ویژگی‌های روانی و عاطفی نوجوانان بدون توجه به ابعاد اجتماعی سازنده قضاوت آنان درخصوص زندگی در ارتقاء سطح سلامت اجتماعی، ابتر خواهد بود. همان‌گونه که وینهوون اشاره دارد «بهزیستی افراد شامل اطلاعات مهمی در مورد کیفیت نظام اجتماعی است که آنها در آن زندگی می‌کنند. اگر افراد احساس بدی داشته باشند، مشخص است که نظام اجتماعی برای سکونت انسان مناسب نیست. یکی از اهداف جامعه‌شناس، کمک به بهتر شدن جامعه است و مطالعه بهزیستی اجتماعی سرنخ‌هایی را برای یک جامعه قابل زندگی‌تر فراهم می‌کند (Veenhoven, 2008:61). بهزیستی اجتماعی یکی از عوامل تعیین‌کننده رفتار اجتماعی است. افرادی که بهزیستی اجتماعی بالاتری دارند، معمولاً شهروندان بهتری هستند، بهتر در موضوعات سیاسی وارد می‌شوند، از حق رأی دادن خود به میزان بیشتری استفاده می‌کنند، بیشتر در فعالیت‌های مدنی مشارکت می‌کنند و در عین حال در دیدگاه‌های سیاسی خود میانه‌روی را پیش می‌گیرند (Veenhoven, 2008:61). توجه به بهزیستی اجتماعی و تلاش برای ارتقاء آن در بین نوجوانان خصوصاً در مدارس و خانواده در نگرش منفی آنان نسبت به مصرف مواد و احتراز از مصرف مواد اعتیادآور می‌تواند به عنوان عاملی بازدارنده در کنار سایر عوامل ظاهر شود. افزایش سناریوهای مصرف (از مصرف آزمایشی تا وابستگی) و رونق باورهای غلط و فریب‌های فرهنگی در کنار افزایش دسترسی و مواجهه با طیف گسترده و متنوع از مواد ارزان و ترغیب به مصرف ترکیبی مواد، توجه بیش از پیش به مؤلفه‌های پیشگیرانه را می‌طلبد و توجه به شاخص‌های بهزیستی اجتماعی از جمله این مؤلفه‌ها محسوب میشود. توجه به بهزیستی اجتماعی در کنار سایر ابعاد سلامت اجتماعی (رفاه اجتماعی و فضائل اجتماعی) مهم‌ترین گام در داشتن زیستی سالم می‌باشد. در روندهای جهانی، لذت فردی به مثابه معنای زندگی، در کنار بحران نهاد خانواده، حق خودبودگی مطلق و التذاذ حداکثری از زندگی و اجتماعیت‌زدایی و... ضرورت توجه به ابعاد بهزیستی اجتماعی و فضائل اجتماعی را برای سوق دادن نوجوانان به زندگی عاری از مواد روشن می‌سازد.
منابع
آزرمی، پیمان (۱۳۸۹) رابطه هوش هیجانی و باورهای فراشناختی با رفتارهای پرخطر در نوجوانان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی، دانشگاه خوارزمی تهران.
پناهی، محمدحسین (1389) نظریه‌های انقلاب: وقوع، فرایند و پیامدها، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی.
حبیبی، رحیم و حسین کارشکی و علی دشتگرد و عباس حیدري و علـی طلایی (1391) رواسـازي و تعیـین پایـایی پرسشنامۀ خودکارآمدي ترك اعتیاد برامسون، مجلۀ علمی پژوهشی حکیم، 15(1)، صص 53-59.
چلبی، مسعود (1383) بررسی تجربی نظام شخصیت در ایران، تهران، مؤسسه پژوهشی فرهنگ، هنر و ارتباطات.
مؤمنی، اسکندر (1401) نرخ شیوع اعتیاد در کشور، به نقل از از سایت:
https://www.isna.ir/news/1401102718805/ نرخ-شیوع-اعتیاد-در-کشور
رفیعی، حسن (1394) ساخت، رواسازی و هنجاریابی پرسشنامه سلامت اجتماعی در بزرگسالان شهر تهران، تهران، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی.
رمضاني‌زين‌آباد، مهدي (1385) تأثير دين و باورهاي ديني در سلامت رواني فرد و جامعه، پژوهش دینی، شماره چهاردهم، صص71-94.
زارع شاه‌آبادی، اکبر و محمد مبارکی و نائینی و الهه فردوسی‌زاده (1394) تحلیل رابطه بین نشاط اجتماعی و گرایش به اعتیاد در بین جوانان 18-30 ساله شهر یزد، دوفصلنامه پژوهش‌های جامعه‌شناسی معاصر، سال چهارم، شماره 6، بهار و تابستان، صص 145-174.
صرامی، حمیدرضا (1395) نماز و کاهش آسیب‌های اجتماعی، دومین اجلاس استانی نماز در گنبدکاووس، به نقل از سایت:
https://news.dchq.ir/3/?p=35095
علایی خرایم، رقیه و پروین کدیور و شهرام محمدخانی و غلامرضا صرامی و سارا علایی خزایم (1390) میزان شیوع مصرف سیگار، قلیان، مشروبات الکی و موادمخدر و محرک در میان دانش‌آموزان دبیرستانی، فصلنامه اعتیادپژوهی سوءمصرف مواد، سال پنجم، شماره هجدهم.
کار، الان (1385) روانشناسی مثبت؛ علم شادمانی و نیرومندی‌های انسان، مترجم: حسن پاشا شریفی و جعفر نجفی‌زند، تهران، سخن.
قدسی، احقر (1394) بررسی میزان شیوع مصرف موادمخدر و روان‌گردان‌ها در دانش‌آموزان دوره متوسطه دوم و هنرستان‌های استان‌های کشور، ستاد مبارزه با موادمخدر، دفتر تحقیقات و آموزش.
گیدنز، آنتونی (1377) پیامدهای مدرنیته، ترجمه محسن ثلاثی. تهران، مرکز.
مازوچي، طاهره و طيبه‌سادات آراني و زينب عسكري (1391) شادي از منظر مكتب اسلام و
روانشناسي، نشریه علمی- پژوهشی وزارت بهداشت، شماره اول، صص 121-141.
محمدخانی، شهرام (۱۳۸۴) ساخت و استانداردسازی پرسشنامة عوامل خطرساز و حفاظت‌کننده مصرف مواد به‌منظور شناسایی دانش‌آموزان در معرض خطر سوءمصرف مواد، دفتر مقابله با جرم و موادمخدر سازمان ملل متحد در ایران.
محمدی، غلامعلی (1401) ۴۵درصد از زندانیان مرتبط با مواد مخدر می‌باشند، به نقل از:
https://dolat.ir/detail/395517
مکارم شیرازی، ناصر (1386) زندگی در پرتو اخلاق، قم، سرور.
موسوی، مهری‌سادات (1397) ارزیابی نقش ابعاد اجتماعی بهزیستی ذهنی در پیشگیری مدرسهمحور از سوءمصرف مواد، انتشارات جهاد دانشگاهی واحد علامه طباطبایی.
موسوی، مهری‌سادات و علیرضا محسنی تبریزی (1396) طراحی و تدوین بسته پیشگیری از مصرف مواد در بین دانش‌آموزان متوسطه، ستاد مبارزه با موادمخدر.
مؤیدی، علی (1396) نرخ شیوع مصرف موادمخدر در کشور، به نقل از سایت:
https://dolat.ir/detail/301188
نریمانی، محمد و مجتبی رجب‌پور و عذرا احمدی، عذرا و حسن یاقوتی زرگر و رستم اوغلی (1395) بررسی میزان شیوع و عوامل مرتبط با سوءمصرف مواد در بین دانش‌آموزان متوسطه شهر سمنان، مجله روانشناسی مدرسه، دوره 5، شماره 4، صص 132-140.
Ahuvia, Aaron (2002) Individualism/ Collectivism and cultures of happiness: A theoretical conjecture on the Relationship Between consumption, culture and subjective well- Being at the National Level, Journal of happiness studies 3: PP. 23-36
Bauman, Z. (2008) The art of life. John Wiley & Sons, Polity Press.
Bauman, Z. (2013) The art of life. John Wiley & Sons, Polity Press.
Bauman, Z, May, Tim (2001). Thinking Sociologically. John Wiley & Sons, Polity Press.
Bettcourt, B. A., and Dorr, N.(1997) Collective Self- Esteem as a Mediator of the Relationship Between Allocentrism and Subjective Well-Being. Personality and Social Psychology, Bulletin23:955-64.
Botvin, G. J., Schinke, S. P., Epstein, J. A., Diaz, T., & Botvin, E. M. (1995) Effectiveness of culturally focused and generic skills training approaches to alcohol and drug abuse prevention among minority adolescents: Two-year follow-up results. Psychology of addictive behaviors, 9(3), 183.
Bovier, P. A., Chamot, E., & Perneger, T. V. (2004) Perceived Stress, Internal Resources, and Social Support as Determinants of Mental Health Among Young Adults. Quality of Life Research, 13, 161-170.
Diener , E ; suh , E. M.(2000) Culture and subjective well – being , MIT press.
Cleveland, Michael J.; Feinberg, Mark E.; Greenberg, Mark T. (2009) Protective families in high-and low-risk environments: Implications for adolescent substance use, Journal of Youth and Adolescence, Volume 39, Number 2, Page 114.
Crawford, LA.& Novak, KB. (2002) Parental and peer influences on adolescent drinking: The relative impact of attachment and opportunity, Journal of Child & Adolescent Substance Abuse, 12, 1-26.
Diener, E. (2000) Subjective Well-being: The Science of Happiness and a Proposal for a National Index. American Psychologist, 55: 34-43.
Diener, E., Diener, M. (1995) Cross-Cultural Correlates of Life Satisfaction and Self-esteem. Journal of Personality and Social Psychology 68: 653-63.
Diener, ED. & Lucas, Richard E (2000) Explaining Differences in Levels of Happiness: Relative Standards, Need Fulfillment, Culture, and Evaluation Theory, Journal of Happiness Studies 1: PP. 41-78.
Inglehart, R., & Klingemann, H. (2000) Genes, culture, democracy, and happiness. In E. Diener & E. M. Suh (Eds.), Culture and subjective well-being (pp. 165-183). Cambridge, MA: MIT Press.
International Narcotics Control Strategy Report (INCSR) (2023) Volume I: Drug and Chemical Control, Bureau for International Narcotics and Law Enforcement Affairs, United States Department of State.
Jensen, J. (1998) Mapping Social Cohesion, The State of Canadian Research, Strategic Research and Analysis Directorate: Department of Canadian Heritage, Ottawa.
Kuendig, H., & Kuntsche, E. (2006) Family bondig and adolescent alcohol use: Moderating effect of living with excessive drinking parents. Alcohol and Alcoholism, 41, 464-47.
Keyes, Corey Lee (1998) Social Well-being, Social Psychology, Quarterly Vol. 61, N.2, pp 21-190.
King, L. A., and Napa, C.K. (1998) What Makes a Good Life? Journal of Personality and Social Psychology 75: 156-65.
Keyes, Corey Lee.M. (2004) social well-being in the united states. A Descriptive Epidemiology.
Lucas RE, Clark AE, Georgellis Y, Diener E. (2003) Reexamining adaptation and the set point model of happiness: Reactions to changes in marital status. Journal of Personality and Social Psychology;84(3), 527–539.
Lucas, R. E., Diener, E, & Suh, E. (1996) Discriminant validity of well- being measures. Journal of Personality and Social Psychology, 71: PP. 616-628.
Markus, H. R., & Kitayama, S. (1994) The cultural construction of self and emotion: Implications for social behavior. In P. Ekman & R. J. Davidson (Eds.), The nature of emotion: Fundamental questions (pp. 89–93). Oxford University Press.
Michalos, A. C. (1985) Multiple discrepancy theory.Social Indicator Research, 16, 347-413.
Piko, B.F.& Fitzpatrick, K.M. (2004) Substance use, religiosity, and other protective factors among Hungarian adolescents. Addictive behaviors, 29, 1095-1107.
Ryan, R. M., Sheldon, K. M., Kasser, T., and Deci, E.L.(1996) All Goals are not created Equal. In P.M. Gollwitzer and J.A. Bargh, eds., The Psychology of Action: Linking Cognition and Motivation to Behavior. New York: Guilford, pp.7-26.
Sarafino, E. P. (2002) Health psychology (4th ed.). New York: John Wiley & Sons, Inc.
Suh, E. M., Diener, E. (1999) Self and the Use of Emotion Information: Joining Culture, Personality, and Situational Influences. Manuscript Submitted for Publication.
Spoth RL, Kavanaugh KA, Dishion TJ. (2002) Family-centered preventive intervention science: Toward benefits to larger populations of children, youth, and families. Prevention Science; 3(3):145–152. doi: 10.1023/A:1019924615322.
Office on Drugs and Crime of United Nations (2024) UNODC World Drug Report 2024: Harms of world drug problem continue to mount amid expansions in drug use and markets, Vienna.
Vaskina.Yu.V.(2005) Results of Research of The Subjective Well-Being of Industry Workers of The SAMARA Region, In: Advances in Sociology Research, Volume2, Nova Science Publishers, pp.45-55.
Veenhoven, R. (2008) Sociological Theories of Subjective Well-being. In: Michael Eid & Randy Larsen (Eds). "The Science of Subjective Well-being: A tribute to Ed Diener", Guilford Publications, New York, pp. 44-61.
United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC). (2024) World Drug Report 2024. https://www.unodc.org/unodc/en/data-and-analysis/world-drug-report-2024.html.
Ateca-Amestoy, Victoria; Gerstenbluth, Mariana; Mussio, Irene Y Rossi, Máximo. How Do Cultural Activities Influence Happiness? Investigating The Relationship Between Self-Reported Well-Being And Leisure. Estud. Econ.(México, Df)[Online]. 2016, Vol. 31, N. 2, Pp. 217-234. Issn 0186-7202.
[1] * استادیار گروه جوانان و مناسبات نسلی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی، تهران، ایران
[2] . Corey Keyes
[3] . Social Wellbeing
[4] . International Narcotics Control Strategy Report
[5] . Zygmunt Bauman
[6] . Berger & Luckman
[7] . این مکانیسم یادآور خود آیینه‌سان کولی است.
[8] . Davies & Strong
[9] . Michalos
[10] . Social Wellbeing
[11] . Risk and protective factors questionnaire (RAPQ)
[12] . Cronbach coefficient
[13] Botvin
[14] . Peer relationship
[15] . Buffering hypothesis
