بررسی بلاغت قصر و حصر در مثنوی‌های چهارگانۀ «بیدل دهلوی»
الموضوعات :
مریم بیات
1
,
فوزیه پارسا
2
,
ناهید عزیزی
3
1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران
الکلمات المفتاحية: بیدل دهلوی, علم معانی, قصر و حصر, مثنوی‌های بیدل.,
ملخص المقالة :
بیدل دهلوی، مهم‌ترین شاعر پارسی‌گوی هند و از مهم‌ترین شاعران تاریخ ادب پارسی است. از او، حجم بزرگی از مثنوی‌ها برجا مانده است که هرچند تحت شعاع درخشش غزلیات وی مانده‌اند، از بهترین نمونه‌های مثنوی‌سرایی در سبک هندی به شمار می‌روند. اگر از مثنوی‌های پراکنده و کوتاه بیدل صرف‌نظر کنیم، از او چهار مثنوی مستقل و بلند برجامانده که به ترتیب زمان ارائه، عبارتند از «محیط اعظم»، «طلسم حیرت»، «طور معرفت» و «عرفان». آنچه در نگاه نخست در این مثنوی‌ها، نظر را جلب می‌کند و مطابق انتظار از سبک هندی نیز هست، غنای بیانی و سرشاری تصاویر است؛ اما در نگاه دوباره، شگردهای برگرفته از دانش معانی در این مثنوی‌ها خودنمایی می‌کند. بیدل خود نیز در «طلسم حیرت»، مخاطبان را ترغیب می‌کند که در مطالعۀ مثنوی‌هایش، حسن لفظ و معنا را با هم ببینند و به زیبایی‌های هر دو لایۀ سخن وی توجه نمایند. در اجابت خواست بیدل و بنا به لزوم واکاوی سخن بر اساس سنجه‌های دانش معانی، در این مقاله به بررسی یکی از مهم‌ترین شگردهای علم معانی، یعنی قصر و حصر در مثنوی‌های چهارگانۀ بیدل پرداخته می‌شود. روش بررسی در این مقاله، توصیفی و تحلیلی است. یافته‌های مقاله، گویای توجه ویژۀ بیدل به شگردهای معانی، مطابق با وعدۀ خودش به مخاطبانش است. در این باره، قصر و حصر، حضوری پررنگ در مثنوی‌های بیدل دارد. بخش چشمگیری از قصرها در مثنوی‌های بیدل، از نوع قصر بی‌ادات است که همسو با ذات معنی‌گرا و فشرده‌ساز سبک هندی است. همچنین قصر صفت بر موصوف در مثنوی‌های بیدل، حضور پررنگ‌تر از قصر موصوف بر صفت دارد که نتیجۀ انتزاع‌گرایی و توصیف‌گرایی شعر این شاعر است. همچنین هرچند مثنوی «عرفان»، شهرت و اهمیت اندیشه‌ای بیشتر دارد، مثنوی «طلسم حیرت» به لحاظ بلاغی در مرتبۀ بالاتر قرار دارد و پس از آن، مثنوی «عرفان» و سپس «طور معرفت» و «محیط اعظم» قرار می‌گیرند.
آق اولي، حسام العلماء (1346) درر الادب، شيراز، معرفت.
آهني، غلامحسين (1360) معاني و بيان، تهران، بنياد قرآن.
بنیامین، تئودور و دیگران (1398) زیبایی‌شناسی انتقادی، ترجمۀ امید مهرگان، تهران، گام نو.
بیات، مریم و دیگران (1403) «بررسی بلاغی استفهام در مثنوی‌های بیدل دهلوی با تکیه بر مثنوی طلسم حیرت»، نشریۀ علمی سبک¬شناسی نظم و نثر فارسی، سال هفدهم، شمارۀ 8 (پیاپی 102)، صص 25- 44.
بیدل، میرزا عبدالقادر دهلوی (1393) کلیات بیدل دهلوی، تصحیح خال محمد خسته و خلیل الله خلیلی، تهران، طلایه.
تفتازانی، سعدالدین مسعود بن عمر (1376) شرح مختصر المعانی، قم، دار الذخائر.
خاکیان، نصرت‌الهد (1402) «بررسی سی غزلِ بیدل دهلوی از منظر علم معانی (اطناب)»، فصل‌نامۀ نقد، تحلیل و زیبایی‌شناسی متون، دورۀ ششم، شمارۀ 2، صص 97-115.
رجایی، محمدخلیل (1353) معالم البلاغه، چاپ دومف تهران، دانشگاه تهران.
رضانژاد، غلامحسین (1367) اصول علم بلاغت، تهران، الزهرا.
زاهدي، زين‌الدين (1346) روش گفتار، مشهد، دانشگاه فردوسی.
شمیسا، سیروس (1376) معانی، چاپ چهارم، تهران، میترا.
------------- (1379) بیان و معانی، تهران، میترا.
صافی، رفعت‌السادات و دیگران (1394) «مقایسۀ طلسم حیرت بیدل با سفرنامۀ روح از فضولی»، مجلۀ ادبیات عرفانی، شمارۀ 13، صص 85-113.
كزازي، مير جلال¬الدين (1373) زيباشناسي سخن پارسي2: معاني، چاپ سوم، تهران، مركز.
کیخای فرزانه، احمدرضا و منیژه همراه (1396) «جمال‌شناسی غزلیات بیدل دهلوی»، سومین کنفرانس ملی هزارۀ سوم و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد زاهدان.
گیج، مارک فاستر (1399) نظریه‌های زیبایی‌شناسی، ترجمۀ احسان حنیف، تهران، فکر نو.
میرزایی، محمدسعید و مریم صالحی‌نیا (1399) «تلاش برای ترسیم الگوی ارتباط روایی در مثنوی‌های بیدل»، شعرپژوهی، شماره 44، صص 243-263.
نیکویی، علیرضا (1392) «تأملی در ساختار تمثیلی طلسم حیرت بیدل دهلوی»، مجلۀ الهیات هنر، شمارۀ 1، صص 51-80.
همایی، جلال‌الدین (1361) فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران، امیرکبیر.
--------------- (1370) معانی و بیان، به كوشش ماهدخت بانو همایی، تهران، امیرکبیر.
Ahani, Gholamhossein (1981) Meanings and expressions. Tehran: Quran Foundation.
Agh Oula, Hossam Ulama (1967) Derr al-Adab Shiraz: Marafet.
Bayat, Maryam and others (2024) "Rhetorical examination of questioning in Bidel Dehlavi's masnavis based on the masnavi of Talism Hirayat". Scientific Journal of Persian Poetry and Prose Stylology. 17th year Number eight. No. 102. pp. 25-44.
Benjamin, Theodore; Benjamin, Walter; Adorno, Theodor; Marcuse, Herbert (2018) Critical aesthetics. Translated by Omid Mehrgan. Tehran: New step.
Bidel, Mirza Abdul Qader Dehlavi (2014). Kulliyat-e-Bidel Dehlavi, edited by Khal Mohammad Khasta and Khalilullah Khalili. Tehran: Talaye.
Gage, Mark Foster (2019) Aesthetic theories. Translated by Ehsan Hanif. Tehran: New Thought Publication.
Homai, Jalaluddin (1982) Rhetoric techniques and literary industries. Tehran: Amir Kabir.
----------------------- (1991) Meanings and expressions. Thanks to the efforts of Mahdekht Bano Homai. Tehran: Amir Kabir.
Kazazi, Mir Jalaluddin (1994) Aesthetics of Persian speech 2: meanings. Third edition. Tehran: Publishing Center.
Khwaja Abdullah Ansari (1993) Collection of Persian letters. First edition. Tehran: Tos.
Khakian, Nusratoleh (2023) "Examination of 30 poems by Bidel Dehlavi from the perspective of semantics". A quarterly journal of criticism, analysis and aesthetics of texts. Volume 6. Number 2. pp. 97-115.
Kikhai Farzaneh, Ahmad Reza; companion, manijeh (2016). "Aesthetics of Bidel Dehlavi's Ghazals". The third national conference of the third millennium and humanities.
Mirzaei, Mohammad Saeed; Salehinia, Maryam (2019) "An attempt to draw the pattern of narrative communication in Biddle's masnavis". poetry study No. 44. pp. 243-263.
Nikoyi, Alireza (2012) "A Reflection on the Allegorical Structure of Beadle Dehlavi's Spell of Astonishment". Journal of Theology of Art. Number 1. 51-80.
Rajaei, Mohammad Khalil (1971) Teachers of rhetoric. Second edition. Tehran: University of Tehran.
Rezanjad, Gholamhossein (1989) The principles of rhetoric. Tehran: Al-Zahra.
Safi, Rifat Al Sadat; Najarian, Mohammadreza; Kahdoi, Mohammad Kazem (2014) "Comparison of Beadle's Spell of Astonishment with Spirit's Journey of Nosy". Mystical literature magazine. No. 13. 85-113.
Shamisa, Cyrus (1997) meanings Fourth edition. Tehran, Mitra.
------------------- (2000) Expression and meanings. Tehran, Mitra.
Taftazani, Saad al-Din Masoud bin Omar (1997) A brief description of the meanings. Qom, Dar Zakhaer.
Zahedi, Zainuddin (1967) speech method Mashhad: Ferdowsi University.
فصلنامه علمي «پژوهش زبان و ادبيات فارسي»
شماره هفتاد و ششم، بهار 1404: 82-57
تاريخ دريافت: 20/10/1403
تاريخ پذيرش: 27/11/1403
نوع مقاله: پژوهشی
بررسی بلاغت قصر و حصر در مثنوی‌های چهارگانۀ «بیدل دهلوی»
مریم بیات1
فوزیه پارسا 2
ناهید عزیزی3
چکیده
بیدل دهلوی، مهم‌ترین شاعر پارسی‌گوی هند و از مهم‌ترین شاعران تاریخ ادب پارسی است. از او، حجم بزرگی از مثنوی‌ها برجا مانده است که هرچند تحت شعاع درخشش غزلیات وی مانده‌اند، از بهترین نمونه‌های مثنوی‌سرایی در سبک هندی به شمار می‌روند. اگر از مثنوی‌های پراکنده و کوتاه بیدل صرف‌نظر کنیم، از او چهار مثنوی مستقل و بلند برجامانده که به ترتیب زمان ارائه، عبارتند از «محیط اعظم»، «طلسم حیرت»، «طور معرفت» و «عرفان». آنچه در نگاه نخست در این مثنوی‌ها، نظر را جلب می‌کند و مطابق انتظار از سبک هندی نیز هست، غنای بیانی و سرشاری تصاویر است؛ اما در نگاه دوباره، شگردهای برگرفته از دانش معانی در این مثنوی‌ها خودنمایی می‌کند. بیدل خود نیز در «طلسم حیرت»، مخاطبان را ترغیب می‌کند که در مطالعۀ مثنوی‌هایش، حسن لفظ و معنا را با هم ببینند و به زیبایی‌های هر دو لایۀ سخن وی توجه نمایند. در اجابت خواست بیدل و بنا به لزوم واکاوی سخن بر اساس سنجه‌های دانش معانی، در این مقاله به بررسی یکی از مهم‌ترین شگردهای علم معانی، یعنی قصر و حصر در مثنوی‌های چهارگانۀ بیدل پرداخته می‌شود. روش بررسی در این مقاله، توصیفی و تحلیلی است. یافته‌های مقاله، گویای توجه ویژۀ بیدل به شگردهای معانی، مطابق با وعدۀ خودش به مخاطبانش است. در این باره، قصر و حصر، حضوری پررنگ در مثنوی‌های بیدل دارد. بخش چشمگیری از قصرها در مثنوی‌های بیدل، از نوع قصر بی‌ادات است که همسو با ذات معنی‌گرا و فشرده‌ساز سبک هندی است. همچنین قصر صفت بر موصوف در مثنوی‌های بیدل، حضور پررنگ‌تر از قصر موصوف بر صفت دارد که نتیجۀ انتزاع‌گرایی و توصیف‌گرایی شعر این شاعر است. همچنین هرچند مثنوی «عرفان»، شهرت و اهمیت اندیشه‌ای بیشتر دارد، مثنوی «طلسم حیرت» به لحاظ بلاغی در مرتبۀ بالاتر قرار دارد و پس از آن، مثنوی «عرفان» و سپس «طور معرفت» و «محیط اعظم» قرار می‌گیرند.
واژه‌های کلیدی: بیدل دهلوی، علم معانی، قصر و حصر، مثنوی‌های بیدل.
مقدمه
مولانا عبدالقادر بیدل دهلوی، عارف و شاعر پارسی‌سرای هندوستان، مهم‌ترین چهرۀ ادبیات فارسی در هند و از مهم‌ترین چهره‌ها در تمام تاریخ ادبیات فارسی است. شهرت بیدل بیشتر به سبب غزلیات اوست، اما مثنوی‌هایش نیز هرچند تحت شعاع شهرت غزلیات وی مانده‌اند، نمونه‌هایی درخشان از مثنوی‌سرایی در سبک هندی‌اند و برخی از پاره‌ها و ابیات این مثنوی‌ها با بهترین نمونه‌های مثنوی در دیگر سبک‌های شعر فارسی پهلو می‌زنند. از بیدل، گذشته از مثنوی‌های کوتاه و پراکنده، چهار مثنوی بزرگ مستقل برجا مانده است که به ترتیب زمان تکمیل و ارائه عبارتند از «محیط اعظم»، «طلسم حیرت»، «طور معرفت» و «عرفان».
بیدل در مثنوی «طلسم حیرت»، مثنوی‌های خویش را جامع نهایت هنرنمایی در دو لایۀ عبارت‌پردازی و معنی‌ترازی دانسته و مخاطبان را به تعمق و دریافت زیبایی‌های هر دو سو دعوت کرده است. بنابراین، بررسی مثنوی‌های بیدل در ساحت دانش معانی، از خواسته‌های خود بیدل است و از حسن اتفاق، در کنار لایۀ بیانی و تصویری که به طور معمول و مورد انتظار، باید در سبک هندی و بهویژه در سروده‌های بیدل، بسیار خیره‌کننده و پر و پیمان باشد، لایۀ معانی نیز در مثنوی‌های بیدل، بسیار کارساز و سنجیده عمل می‌کند و تأثیرگذاری و ارزش زیبایی‌شناختی مثنوی‌های بیدل را بالا و بالاتر می‌برد.
بیان مسئله
یکی از مهم‌ترین شاخه‌های زیبایی‌شناسی سخن، دانش معانی4 است. زیبایی‌شناسی، تأملی انسانی بر چیستیِ زیبایی و نسبت آن با ادراک بشر، بدون توجه به تمایزات بشری از قبیل ملیت و فرهنگ و دیگر ویژگی‌های تمایزبخش آن است (گیج، 1399: 39؛ بنیامین و دیگران، 1398: 79). زیبایی‌شناسی در سخن نیز قابل اجراست و برای آن، زوایه‌های دید متفاوت و روش‌های متنوعی وجود دارد که به تناسب آنها، دانش‌هایی چون موسیقی کلام، بیان، بدیع و معانی پدید آمده است. دانش معانی، یکی از مهم‌ترین شعب زیبایی‌شناسی سخن است. این دانش، بحث از شگردهایی است که در جمله ایجاد دگرگونی می‌کند تا حائز ویژگی زیبایی شود و با مقتضای حال و مقام مخاطب، مطابق شود (کزازی، 1373: 38). بنابراین اصل و اساس دانش معانی، مطابقت با حال و مقام مخاطب است و این مطابقت را بلاغت (رسایی و تأثیرگذاری) می‌نامند. به تعبیر دیگر، گویندۀ سخندان (بلیغ)، سخنش را به میزان آگاهی شنونده و برابر با اندیشۀ مخاطب و اندازۀ شوق او یا عدم اشتیاقش ادا می‌کند و مقصودی خاص را منظور دارد (تفتازانی، 1318: 24).
علم معانی، خود از شگردهای متنوعی بحث می‌کند که نقطۀ مشترک آنها، مطابق ساختن سخن با مقتضای حال و مقام مخاطب است. یکی از این شگردها، قصر و حصر است. قصر یعنی کوتاه کردن و حصر یعنی محدود کردن و این دو، عنوان یک شگرد هستند. قصر در ساده‌ترین و کلی‌ترین تعریفش، منحصر کردن و تخصیص دادن موصوفی است به صفتی یا منحصر کردن و تخصیص دادن صفتی است به موصوفی، به شیوه‌ای که تأثیر و زیبایی سخن را بیفزاید. بیدل دهلوی از این شگرد بلاغی در آثارش بهره می‌برد و مثنوی‌هایش حاوی موارد چشمگیری از قصر و حصر است.
در این مقاله، گونه‌های قصر و طرق آن در مثنوی‌های چهارگانۀ بیدل دهلوی بررسی می‌شود و نتایج حاصل از هر مثنوی به صورت کمّی در مقایسه با نتایج حاصل از دیگر مثنوی‌ها، مطرح و بررسی می‌شود. هدف، دستیابی به ذهنیت و برآوردی دربارۀ میزان توجه بیدل به شگردهای علم معانی در مثنوی‌های چهارگانه با تکیه بر کمیت‌های یکی از این شگردها (در اینجا، شگرد قصر و حصر) است تا صدق وعدۀ بیدل به مخاطبانش که مثنوی‌هایش حایز زیبایی‌های معانی است، بررسی گردد.
پیشینۀ تحقیق
در حوزۀ نقد و تحلیل بلاغی شعر بیدل دهلوی تاکنون پژوهش‌های چندی صورت گرفته است و هر یک از زاویهدید خاص خود به کاوش و تحلیل جنبه‌های هنری شعر بیدل پرداخته‌اند. در ادامه، برخی از این مقاله‌ها مرور و معرفی می‌شوند:
بیات و همکاران (1403) در مقاله «بررسی بلاغی استفهام در مثنوی‌های بیدل دهلوی با تکیه بر مثنوی طلسم حیرت»، معانی ثانویۀ استفهام و نیز طرق استفهام و مهم‌ترین ادوات آن را در مثنوی‌های بیدل دهلوی با تمرکز بر مثنوی طلسم حیرت بررسی کردهاند.
کیخای فرزانه و همراه (1396) در مقاله «جمال‌شناسی غزلیات بیدل دهلوی»، زیبایی‌شناسی غزلیات بیدل را از جنبه‌های گوناگون بیانی، بدیعی و معانی بررسی کردهاند و علت برتری شعر بیدل را نسبت به همگنانش، کاربرد سنجیده و هنرمندانۀ اصول و فنون بلاغت معرفی نمودهاند.
خاکیان (1402) در مقاله «بررسی سی غزلِ بیدل دهلوی از منظر علم معانی (اطناب)»، غزلیات بیدل را که اصلی‌ترین بخش آثار وی هستند، بر اساس مبحث اطناب که از مهم‌ترین مباحث علم معانی است، بررسی کرده است. نتایج مقاله، نشان‌دهندۀ توجه بیدل به اطناب در کنار کاربرد گستردۀ ایجاز در شعر اوست.
نیکویی (1392) در مقاله «تأملی در ساختار تمثیلی طلسم حیرت بیدل دهلوی» به ساختار دوگانۀ معنایی در مثنوی طلسم حیرت پرداخته و شگردهایی که بیدل برای تأمین دوگانه‌گویی در مثنوی طلسم حیرت به کار گرفته، بررسی کرده است.
صافی و همکاران (1394) در مقاله «مقایسۀ طلسم حیرت بیدل با سفرنامۀ روح از فضولی»، سفرنامۀ روح، اثر فضولی بغدادی را که سفرنامه‌ای تمثیلی اما منثور است، با طلسم حیرت که سفرنامه‌ای تمثیلی در قالب نظم است، مقایسه کردهاند. در این مقاله، لایه‌های گوناگون این دو اثر، از جمله لایۀ بلاغی، به نحو تطبیقی بررسی شده است.
میرزایی و صالحی‌نیا (1399) مقالهای با عنوان «تلاش برای ترسیم الگوی ارتباط روایی در مثنوی‌های بیدل» نوشتهاند. در این مقاله، هر یک از مثنوی‌های بیدل، اثری دارای خط روایی فرض می‌شود و شگردهایی که برای پروردن و اجرا کردن این روایت‌ها استفاده شده است، بررسی می‌گردد.
بیدل‌پژوهی، حوزه‌ای بسیار گسترده است و فهرست کردن و معرفی کردن پژوهش‌هایی که دربارۀ شعر بیدل صورت گرفته است، بهویژه پژوهش‌هایی که جنبۀ بلاغی دارند، خود اثری مستقل و مفصل می‌شود. با این حال تاکنون مثنوی‌های بیدل بر اساس بحث قصر و حصر بررسی نشده و از این جهت، مقالۀ حاضر دارای تازگی است.
روش پژوهش
روش بهکاررفته در این مقاله، ترکیبی از دو روش توصیفی و تحلیلی همراه با جنبه‌های کمّی است. در بُعد توصیفی، به معرفی مثنوی‌های چهارگانۀ بیدل و نیز تبیین مجمل بحث قصر و حصر پرداخته می‌شود و در بُعد تحلیلی، مثنوی‌های بیدل بر اساس شگرد قصر و حصر با نتایج کمّی بررسی می‌شود.
بحث اصلی
تعریف قصر و حصر و طرق آن
قصر و حصر از مباحث مهم علم معانی است و در انطباق دادن جمله با حال و مقام مخاطب، سهم بسیار دارد و به همین سبب موجب افزایش بلاغت سخن می‌شود. در تعریف قصر گفته‌اند: «قصر در لغت به معنی حبس است. نیز قصر در لغت به معنی کوتاه کردن است» (رضانژاد، 1367: ۲۹۸) و منظور از آن، محدود کردن موصوف بر صفت یا محدود کردن صفت بر موصوف است (آهنی، ۱۳۹۰: ۸۳؛ کزازی، ۱۳۷3: ۱۸۴؛ شمیسا، 1376: 65). برای قصر و حصر، طرق و روش‌های متنوعی ذکر کردهاند که بین چهار (آهنی، 1360: ۸۸؛ رجایی، 1353: 25) شش (آق اولی، ١٣٤٦: ۱۰۷) و هشت (زاهدی، 1346: ۱۳۲) طریق در نوسان است. اما به طور کلی می‌توان آنها را در دو روش قصر با ادات و قصر بی‌ادات جمع کرد (شمیسا، 1379: 64). قصر بی‌ادات به سبب آنکه خفی‌تر است، ارزش هنری بیشتر دارد (همان، 1376: 67). همچنین قصر بر اساس موضوع قصر، بر دو گونۀ قصر موصوف بر صفت (همایی، 1361: 121) و قصر صفت بر موصوف (همان، 1370: 99) است.
معرفی مثنوی‌های بیدل دهلوی
از بیدل دهلوی، چهار مثنوی بزرگ مستقل برجا مانده است که شهرت بسیار دارند. این چهار مثنوی، به ترتیب زمان ارائه عبارتند از محیط اعظم، طلسم حیرت، طور معرفت و عرفان. همچنین از بیدل، سه مثنوی کوتاه نیز برجا مانده است که چندان طرف توجه نبوده‌اند. مجموع ابیات چهار مثنوی مستقل بیدل به حدود ۲۴ هزار بیت می‌رسد.
1- محیط اعظم
نخستین مثنوی مستقل بیدل، مثنوی «محیط اعظم» است. این مثنوی که متعلق به دوران تازه‌کاری بیدل است و شهرت مورد انتظار او را برآورده نساخت، دارای 2270 بیت است که بیدل آن را در ۱۰۷۸ق. به نام حکمران حامی خود، عاقل‌خان سروده است. این مثنوی بر وزن شاهنامه است و از نظر موضوع ظاهراً در جواب ساقی‌نامۀ ظهوری ترشیزی (م. ۱۰۲۵ق.) سروده شده است. بیدل این مثنوی را علاوه بر نام اصلی آن، «میخانۀ ظهور حقایق» نیز خوانده است. محیط اعظم، مقدمه‌ای به نثر دارد که بیدل در آن به گونه‌ای استعاری به بسیاری از شاعران هم‌روزگارش اشاره دارد. این منظومه را باید ساقی‌نامه‌ای عرفانی قلمداد کرد که در هشت باب سروده شده است.
2- طلسم حیرت
این مثنوی، 3700 بیت بر وزن «خسرو و شیرین» نظامی دارد و در ۱۰۸۰ق. به نام عاقل‌خان سروده شده است. داستان رمزی این مثنوی، سرگذشت انسان است که چگونه روح خدا در او دمیده شده است. این منظومه را بیشتر باید گشت‌و‌گذاری باطنی و عرفانی در درون آدمی تلقی کرد. انسان‌شناسی بیدل بهویژه در این اثر، نمود ویژه‌ای دارد. این مثنوی، دومین مثنوی بیدل به لحاظ زمانی پس از محیط اعظم است و دومین مثنوی به لحاظ اهمیت و نفوذ عرفانی پس از مثنوی عرفان است؛ اما به لحاظ خلاقیت‌های ادبی می‌توان آن را نخستین مثنوی بیدل دانست.
3- طور معرفت
«طور معرفت» یا «گلگشت حقیقت»، مثنوی بلند دیگری است که بیدل در سال ۱۰۹۹ه.ق. در وصف کوهستان بیرات در نواحی مرکزی هند سروده است. این مثنوی بر وزن خسرو و شیرین نظامی است و 1300 بیت دارد و به شکرالله خان اهدا شده است. طور معرفت، در واقع سفرنامه‌ای رمزی است به دنیای بی‌چون اطلاق و وحدت و بازگشت به آینه‌خانۀ جهان و چند و چون کثرت.
4- عرفان
مهم‌ترین مثنوی بیدل، «عرفان» نام دارد. این منظومه در سال ۱۱۲۴ق. تکمیل شده و مدت سی سال از عمر بیدل صرف آن شده است. این مثنوی بر وزن حدیقۀ سنایی و در یازدههزار بیت است. بیدل در این مثنوی، از سیر تطور وجود بر اساس عقاید ابن عربی سخن گفته است. بیدل چنانکه رسم عرفاست، مطالب خویش را با داستان‌پردازی‌های خاص همراه می‌کند و به مراتب وجود بر مبنای نگرش عارفان می‌پردازد.
تحلیل نمودهای قصر و حصر در مثنوی‌های چهارگانۀ بیدل
1- راه‌های قصر (طُرُق قصر)
بیدل به لحاظ طرق قصر، بسیار فنی و هنرمندانه عمل می‌کند و از شگردهای زیادی بدین منظور بهره می‌برد. گذشته از مواردی که به‌روشنی قصر با ادات یا بی‌ادات هستند، در بسیاری از مواردِ قصر در شعر بیدل، به سادگی و به طور متعارف نمی‌توان حکم به قصر با ادات یا بی‌ادات داد؛ زیرا بیدل با هنرمندی چشمگیر، دست به نوآوری می‌زند، به‌گونه‌ای که گاه حتی آنچه به طور معمول ادات قصر نیست، مانند قیدهای کلی (یا صفات و ضمایر دال بر کلیت و عمومیت) نیز در شعر او در موقعیت ضد خود عمل می‌کنند و به گونه‌ای از ادات قصر مبدل می‌شوند.
2- قصر بدون ادات قصر
به طور کلی قصرهای بدون ادات در شعر بیدل، حضور گسترده‌تر از قصر با ادات دارد و این به سبب تمایل سبک هندی و بیدل دهلوی به پوشیده‌گویی است. بیدل در این حوزه، علاوه بر شیوه‌های متداول قصر بدون ادات، مانند استفاده از حروف نفی، تقدیم و تأخیر ارکان جمله، تکرار و تأکید، دست به نوآوری‌های دیگری هم می‌زند و در برخی از موارد، در روساخت سخن، هیچ نشانه‌ای از شگردهای متداول قصر، چه با ادات و چه بی‌ادات دیده نمی‌شود و تنها با تأویل و رسیدن به ژرف‌ساخت سخن است که می‌توان به قصر رسید. این به سبب چندلایه بودن سبک هندی و بهویژه شعر بیدل است. در ادامه، نمونه‌های قصر بی‌ادات در مثنوی‌های بیدل تبیین می‌شود.
محیط اعظم
قصر بی‌ادات هرچند در محیط اعظم حضور دارد، نسبت به سه مثنوی دیگر، حجم کمتری دارد.
خوش آن دم که در بزمگاه قدم |
| میی بود بینشئۀ کیف و کم |
نه صهباش نام و نه رنگش نشان |
| لطیف و لطیف و نهان و نهان |
|
| (بیدل، 1393: 630) |
در این نمونه در بیت نخست، با نکره و وحده ساختن میِ ازلی و تبدیل آن به «میی» باعث می‌شود که «بینشئۀ کیف‌وکم» بودن، تنها به همین می و نه می دیگر، قصر یابد. همچنین در بیت دوم با تکرار «لطیف» و «نهان»، تأکیدی ایجاد می‌شود که منجر به قصر
«لطیف بودن» و «نهان بودن» به می ازلی می‌شود.
در نمونه زیر، در روساخت کلام نمی‌توان به قصر رسید، چه با ادات و چه بی ادات؛ اما در ژرف‌ساخت کلام و با بازآرایی معنی می‌توان به این قصر رسید که: زمان فنا شدن، تنها زمان رسیدن به اوست:
ولیکن زمانی که آنجا رسی |
| تو پیدا نه‌ای تا به او وارسی |
|
| (بیدل، 1393: 648) |
از او ناله را وحشت اندوختن |
| از او داغ را الفت سوختن |
|
| (همان: 675) |
در این نمونه هم دو بار قصر صورت گرفته است و به نظر می‌رسد که علت این قصر، تأکیدی باشد که از حذف فعل پدید آمده است. دو قصر این بیت را می‌توان اینگونه بازآرایی کرد: تنها حاصل ناله‌های او، وحشت است و او تنها با داغ و سوختن، الفت دارد.
از او مهر و کین محرم سینه‌ها |
| از او صافی و زنگ آیینه‌ها |
|
| (همان: 676) |
در این نمونه هم تقدیم و تأخیر باعث قصر شده است، بدین صورت که «از او» در هر دو مصرع نسبت به جای منطقی‌اش، دچار تقدیم شده است و موجب قصر گردیده است، بدین صورت که: تنها مهر و کین او، محرم سینه‌هاست و تنها او باعث صفا و زنگ آیینه‌ها می‌شود.
طلسم حیرت
در مثنوی طلسم حیرت، شاهد سنگین‌ترین حجم کاربرد قصر بی‌ادات هستیم که بیانگر سطح والای ظرافت بلاغی در این مثنوی است. در بیت زیر که از ابیات بسیار مشهور، بسیار فنی و چندلایه در سروده‌های بیدل است، در روساخت کلام، نشانی از قصر نیست، اما بازآرایی سخن و رسیدن به ژرف‌ساخت به‌خوبی نشان می‌دهد که بیدل از دو قصر هنرمندانه در دو مصرع این بیت بهره برده است. در هر دو قصر، مسند حقیقی بر مسندالیه حقیقی تقدیم یافته است و همین تقدیم، موجب قصر شده است.
نفس گم کرده‌ام آوازم این است |
| پری افشانده‌ام پروازم این است |
|
| (طلسم حیرت: 440) |
در مصرع نخست، مسند حقیقی، «نفس‌گم‌کردگی» است و مسندالیه حقیقی، «آواز
من» است. ژرف‌ساخت کلام و ترتیب منطقی مصرع نخست، چنین است: «آواز من، نفس‌گم‌کردگی است». سپس «نفس‌گم‌کردگی» در روساخت، بر مسندالیه خود یعنی «آواز من» تقدیم یافته است و حاصل نهایی معنا، چنین شده است: تنها آواز من، نفس‌گم‌کردگی است. در مصرع دوم نیز مسند حقیقی، «پرافشاندن» است و مسندالیه حقیقی، «پرواز من» است و ژرف‌ساخت کلام بدین صورت است: «پرواز من، پر افشاندن است». سپس «پرافشاندن» در روساخت کلام بر مسندالیه خود تقدیم یافته است و حاصل نهایی معنا، چنین شده است: تنها پرواز من، پر افشاندن است.
در بیت زیر نیز هم‌جواری «ز سر تا پا» با نشانۀ وحدۀ «یک»، موجب قصر «رشته» به «او» شده است:
ز سر تا پای او یک رشتۀ رم |
| به خود پیچیدنش سیر دو عالم |
|
| (طلسم حیرت: 463) |
در این بیتِ:
مرا چشم مدد از شهسواری است |
| که چرخ از صیدگاه او شکاری است |
|
| (همان: 485) |
تقدیم «مرا» در مصرع نخست، موجب قصر شده است، بدین صورت که: چشم مدد من تنها از شهسواری است که... . سپس در مصرع دوم، وحده شدن «شکار» موجب قصر شده است، بدین صورت که: چرخ از صیدگاه او تنها یک شکار است.
طور معرفت
طور معرفت از نظر کاربرد قصر بی‌ادات، سطحی میانه دارد. به ابیات زیر توجه کنید:
در این محفل چه شمع بی‌دماغی |
| که از افروختن قانع به داغی |
|
| (طور معرفت: 574) |
در این بیت در روساخت کلام، هیچ‌گونه ادات قصر به کار نرفته است، اما کاربرد واژۀ «قانع» به لحاظ محتوایی، مفید قصر است و موجب شده که معنای مصرع دوم بدین صورت شود که: تو از افروختن تنها به داغ قناعت کرده‌ای.
در این بیت بسیار مشهور هم تکرار «معما» باعث قصر «تو» به «معما» شده است:
معمایی معمایی معما |
| اگر خواهی گشودن چشم بگشا |
|
| (همان) |
در این نمونۀ جالب هم:
من اینجا در سخن بی اختیارم |
| نفس‌سرمایه‌ام این است کارم |
|
| (طور معرفت: 620) |
مسند حقیقی بر مسندالیه حقیقی تقدیم یافته است، بدین صورت که مسند حقیقی «نفس سرمایه بودن» است که بر «کار» تقدیم یافته و موجب قصر شده است: کار من تنها نفس سرمایه بودن است.
عرفان
یکی از روش‌های خلاقانۀ بیدل برای قصر و حصر بی‌ادات، پرسش و پاسخ است. برای نمونه در بیت زیر، طرح پرسش و بلافاصله پاسخ دادن به آن پرسش، باعث قصر شده است:
ضبط خود چیست؟ فهم معنی خویش |
| که ثباتی ندارد از پس و پیش |
|
| (عرفان: 29) |
حاصل کلام در مصرع نخست، چنین شده است: ضبط خود، تنها فهم معنی خود است.
یک صدا بیش نیست ساز سپند |
| یک طپش، عرض امتیاز سپند |
|
| (همان: 29) |
در این نمونه هم تلفیق نفی با وحده کردن «صدا» از طریق «یک»، موجب قصر شده است، به گونه‌ای که: ساز سپند، تنها یک صداست.
در نمونه زیر:
اینکه انسان به جهد طالب اوست |
| اثر حکم‌های غالب اوست |
|
| (همان: 77) |
تقدیم مسند حقیقی بر مسندالیه حقیقی، موجب قصر شده است. کل مصرع نخست در این بیت، مسند حقیقی است که بر مسندالیه خود، یعنی «اثر حکم‌های غالب او» تقدیم یافته است و معنی سخن در حقیقت چنین است: اثر حکم‌های غالب او، این است که انسان تنها طالب اوست.
3- قصر با ادات قصر
قصر با ادات در شعر بیدل نسبت به قصر بدون ادات، حضور کمتر دارد و این به سبب تمایل به پوشیده‌گویی در سبک هندی و بهویژه در شعر بیدل است. در قصر با ادات، جمله با ادواتی مانند جز، مگر، الا، بس، تنها، فقط و غیر همراه می‌شود. همچنین بیدل، قیدهای کلی (و نیز صفت‌ها و ضمایر دال بر مقدار کلی و عام) را که اساساً ضد قصر هستند، به گونه‌ای به کار می‌برد که در موقعیت قصر قرار می‌گیرند و جزئی از ادوات قصر می‌شوند.
محیط اعظم
در محیط اعظم، شاهد شمار چشمگیری از قصر با ادات هستیم که می‌تواند بیانگر جای‌گیری بیدل در مراحل اولیۀ شاعری باشد و هنوز زمان لازم است تا بیدل به قصر بی‌ادات، توجه بیشتر کند. در بیت زیر، قصر در روساخت است و بسیار آشکار و همراه با ادات قصر به کار رفته است. آنچه در این بیت، موجب قصر شده است، ادات قصر «جز» است:
اگر رشتۀ فهم کوتاه نیست |
| چه صورت چه معنی جز الله نیست |
|
| (محیط اعظم: 650) |
در بیت زیر هم از ادات قصر «بجز» استفاده شده است:
ز لفظ اله صفت ترجمان |
| بجز ذات مطلق مبین و مخوان |
|
| (همان: 651) |
همچنین چنانکه گفته شد، بیدل، قیدها، صفت‌ها و ضمیرهای مقدار را که جنبۀ کلی و عام داشته باشند، به گونه‌ای در ساختار کلام خود به کار می‌برد که می‌توانند منجر به قصر شوند. برای نمونه در بیت زیر، «همه» موجب قصر شده است:
چه مینا چه خم چه سبو چه شراب |
| همه مست دریوزه آن جناب |
|
| (همان: 652) |
در این بیت، کاربرد «همه» موجب شده است که همۀ مستی‌ها در یک‌جا جمع شوند و سرِ جمع بر «آن جناب» (آن درگاه)، قصر شوند.
در بیت زیر نیز «هر» که جنبۀ کلی دارد و به معنی «همه» است، موجب قصر شده است:
در این دور باری به هر قیل و قال |
| ز کامل عیاران گرفتیم فال |
|
| (همان: 659) |
یعنی همۀ قیل و قال‌ها، منحصر به فال گرفتن از کامل عیاران شده است.
طلسم حیرت
در طلسم حیرت نیز قصر با ادات حضور چشمگیر دارد، اما آشکارا نسبت به قصر بی‌ادات، کمتر است. در بیت زیر به‌سادگی و آشکاری از ادات قصر «بجز» استفاده شده است:
خطی از نسخه فرزانگی نیست |
| بجز نقش پی دیوانگی نیست |
|
| (طلسم حیرت: 444) |
در نمونه زیر نیز از ادات قصر «به غیر از» استفاده شده است:
به غیر از من که دارم قدرت داغ |
| کسی را نیست دست بیعت باغ |
|
| (همان: 476) |
به بیت زیر توجه کنید:
سراپا نسخه درس اشارت |
| ولیکن ساده از نقش عبارت |
|
| (همان: 458) |
در این نمونه هم از قید کلی «سراپا» استفادۀ هنری شده است، بدین صورت که به رغم کلی بودن این قید، حاصل کلام، حاوی قصر شده است و معنی مصرع نخست چنین شده است: سراپای او، تنها نسخۀ درس اشارت شده است.
طور معرفت
طور معرفت، عرصه‌ای متوازن برای حضور هر دو طریق قصر با ادات و بی‌ادات است. در این بیت، از ادات قصر «به غیر از» استفاده شده است:
تظلم تا کی اینجا دادرس نیست |
| به غیر از خاموشی فریادرس نیست |
|
| (طور معرفت: 621) |
در بیت زیر:
از این ابری که وحشت قطره اوست |
| جهان یکسر سواد چشم آهوست |
|
| (همان: 583) |
قید کلی «یکسر» موجب قصر شده و کاربردی مشابه ادات قصر یافته است. با کاربرد «یکسر»، مضمون مصرع دوم چنین شده است: جهان تنها سیاهی چشم آهوست.
در این بیت هم قید کلی «پای تا سر» موجب قصر مضمون مصرع دوم شده است، بدین‌گونه که: در اینجا آنچه وجود دارد، تنها پرفشانی است و بس:
وقار اینجا فسردن آشیانی است |
| وگرنه پای تا سر، پرفشانی است |
|
| (همان: 591) |
عرفان
در مثنوی عرفان، قصرهای با ادات هم به کار رفته است، هرچند قصرهای بدون ادات، حجم بسیار بیشتری دارد و این، وصول بیدل به مراحل بالاتری از خلاقیت ادبی را نشان می‌دهد. برخی از این ادات قصر در مثنوی عرفان، جزء ادات متداول هستند و برخی هم هنری و از تصرفات و ابداعات خود بیدل هستند. در بیتهای زیر، از ادات قصر «جز» استفاده شده است:
ناز جز وصف قبض نپذیرد |
| شعله باشد همان که درگیرد |
|
| (عرفان: 68) |
کم و بیش جهان گفت و شنود |
| هرچه گل کرد جز یکی ننمود |
|
| (همان: 66) |
حسن جز ربط آب و تابی نیست |
| نسق جلوه بی‌حسابی نیست |
|
| (همان: 65) |
بیدل در تصرفات هنری خود باز هم قیدهای کلی را در ساختاری استفاده می‌کند که منجر به قصر می‌شود. در بیت زیر از قید کلی «تمام» استفاده شده است و قصر پدید آمده است، بدین صورت که: تمام موج‌هایت تنها ساحل‌تاز هستند:
بحری اما ز طبع غفلت‌ساز |
| موج‌هایت تمام ساحل‌ساز |
|
| (همان: 16) |
در این نمونه هم، قید کلی «جمله» به معنی «همگی»، موجب قصر شده است، به گونه‌ای که حاصل کلام، چنین است: تمام یافتن‌های تو، تنها گم کردن است:
همه دخلت ز خود برآوردن |
| یافتن‌هات جمله گم کردن |
|
| (همان) |
در بیت زیر هم قید کلی «همه»، موجب قصر شده است:
[1] * دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران
[2] ** نویسنده مسئول: استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران
[3] *** استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران n.azizi@iaub.ac.ir
[4] . Rhetoric
