بررسی بلاغت قصر و حصر در مثنوی‌های چهارگانۀ «بیدل دهلوی»
الموضوعات :
مریم بیات
1
,
فوزیه پارسا
2
,
ناهید عزیزی
3
1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران
الکلمات المفتاحية: بیدل دهلوی, علم معانی, قصر و حصر, مثنوی‌های بیدل.,
ملخص المقالة :
بیدل دهلوی، مهم‌ترین شاعر پارسی‌گوی هند و از مهم‌ترین شاعران تاریخ ادب پارسی است. از او، حجم بزرگی از مثنوی‌ها برجا مانده است که هرچند تحت شعاع درخشش غزلیات وی مانده‌اند، از بهترین نمونه‌های مثنوی‌سرایی در سبک هندی به شمار می‌روند. اگر از مثنوی‌های پراکنده و کوتاه بیدل صرف‌نظر کنیم، از او چهار مثنوی مستقل و بلند برجامانده که به ترتیب زمان ارائه، عبارتند از «محیط اعظم»، «طلسم حیرت»، «طور معرفت» و «عرفان». آنچه در نگاه نخست در این مثنوی‌ها، نظر را جلب می‌کند و مطابق انتظار از سبک هندی نیز هست، غنای بیانی و سرشاری تصاویر است؛ اما در نگاه دوباره، شگردهای برگرفته از دانش معانی در این مثنوی‌ها خودنمایی می‌کند. بیدل خود نیز در «طلسم حیرت»، مخاطبان را ترغیب می‌کند که در مطالعۀ مثنوی‌هایش، حسن لفظ و معنا را با هم ببینند و به زیبایی‌های هر دو لایۀ سخن وی توجه نمایند. در اجابت خواست بیدل و بنا به لزوم واکاوی سخن بر اساس سنجه‌های دانش معانی، در این مقاله به بررسی یکی از مهم‌ترین شگردهای علم معانی، یعنی قصر و حصر در مثنوی‌های چهارگانۀ بیدل پرداخته می‌شود. روش بررسی در این مقاله، توصیفی و تحلیلی است. یافته‌های مقاله، گویای توجه ویژۀ بیدل به شگردهای معانی، مطابق با وعدۀ خودش به مخاطبانش است. در این باره، قصر و حصر، حضوری پررنگ در مثنوی‌های بیدل دارد. بخش چشمگیری از قصرها در مثنوی‌های بیدل، از نوع قصر بی‌ادات است که همسو با ذات معنی‌گرا و فشرده‌ساز سبک هندی است. همچنین قصر صفت بر موصوف در مثنوی‌های بیدل، حضور پررنگ‌تر از قصر موصوف بر صفت دارد که نتیجۀ انتزاع‌گرایی و توصیف‌گرایی شعر این شاعر است. همچنین هرچند مثنوی «عرفان»، شهرت و اهمیت اندیشه‌ای بیشتر دارد، مثنوی «طلسم حیرت» به لحاظ بلاغی در مرتبۀ بالاتر قرار دارد و پس از آن، مثنوی «عرفان» و سپس «طور معرفت» و «محیط اعظم» قرار می‌گیرند.
آق اولي، حسام العلماء (1346) درر الادب، شيراز، معرفت.
آهني، غلامحسين (1360) معاني و بيان، تهران، بنياد قرآن.
بنیامین، تئودور و دیگران (1398) زیبایی‌شناسی انتقادی، ترجمۀ امید مهرگان، تهران، گام نو.
بیات، مریم و دیگران (1403) «بررسی بلاغی استفهام در مثنوی‌های بیدل دهلوی با تکیه بر مثنوی طلسم حیرت»، نشریۀ علمی سبک¬شناسی نظم و نثر فارسی، سال هفدهم، شمارۀ 8 (پیاپی 102)، صص 25- 44.
بیدل، میرزا عبدالقادر دهلوی (1393) کلیات بیدل دهلوی، تصحیح خال محمد خسته و خلیل الله خلیلی، تهران، طلایه.
تفتازانی، سعدالدین مسعود بن عمر (1376) شرح مختصر المعانی، قم، دار الذخائر.
خاکیان، نصرت‌الهد (1402) «بررسی سی غزلِ بیدل دهلوی از منظر علم معانی (اطناب)»، فصل‌نامۀ نقد، تحلیل و زیبایی‌شناسی متون، دورۀ ششم، شمارۀ 2، صص 97-115.
رجایی، محمدخلیل (1353) معالم البلاغه، چاپ دومف تهران، دانشگاه تهران.
رضانژاد، غلامحسین (1367) اصول علم بلاغت، تهران، الزهرا.
زاهدي، زين‌الدين (1346) روش گفتار، مشهد، دانشگاه فردوسی.
شمیسا، سیروس (1376) معانی، چاپ چهارم، تهران، میترا.
------------- (1379) بیان و معانی، تهران، میترا.
صافی، رفعت‌السادات و دیگران (1394) «مقایسۀ طلسم حیرت بیدل با سفرنامۀ روح از فضولی»، مجلۀ ادبیات عرفانی، شمارۀ 13، صص 85-113.
كزازي، مير جلال¬الدين (1373) زيباشناسي سخن پارسي2: معاني، چاپ سوم، تهران، مركز.
کیخای فرزانه، احمدرضا و منیژه همراه (1396) «جمال‌شناسی غزلیات بیدل دهلوی»، سومین کنفرانس ملی هزارۀ سوم و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد زاهدان.
گیج، مارک فاستر (1399) نظریه‌های زیبایی‌شناسی، ترجمۀ احسان حنیف، تهران، فکر نو.
میرزایی، محمدسعید و مریم صالحی‌نیا (1399) «تلاش برای ترسیم الگوی ارتباط روایی در مثنوی‌های بیدل»، شعرپژوهی، شماره 44، صص 243-263.
نیکویی، علیرضا (1392) «تأملی در ساختار تمثیلی طلسم حیرت بیدل دهلوی»، مجلۀ الهیات هنر، شمارۀ 1، صص 51-80.
همایی، جلال‌الدین (1361) فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران، امیرکبیر.
--------------- (1370) معانی و بیان، به كوشش ماهدخت بانو همایی، تهران، امیرکبیر.
Ahani, Gholamhossein (1981) Meanings and expressions. Tehran: Quran Foundation.
Agh Oula, Hossam Ulama (1967) Derr al-Adab Shiraz: Marafet.
Bayat, Maryam and others (2024) "Rhetorical examination of questioning in Bidel Dehlavi's masnavis based on the masnavi of Talism Hirayat". Scientific Journal of Persian Poetry and Prose Stylology. 17th year Number eight. No. 102. pp. 25-44.
Benjamin, Theodore; Benjamin, Walter; Adorno, Theodor; Marcuse, Herbert (2018) Critical aesthetics. Translated by Omid Mehrgan. Tehran: New step.
Bidel, Mirza Abdul Qader Dehlavi (2014). Kulliyat-e-Bidel Dehlavi, edited by Khal Mohammad Khasta and Khalilullah Khalili. Tehran: Talaye.
Gage, Mark Foster (2019) Aesthetic theories. Translated by Ehsan Hanif. Tehran: New Thought Publication.
Homai, Jalaluddin (1982) Rhetoric techniques and literary industries. Tehran: Amir Kabir.
----------------------- (1991) Meanings and expressions. Thanks to the efforts of Mahdekht Bano Homai. Tehran: Amir Kabir.
Kazazi, Mir Jalaluddin (1994) Aesthetics of Persian speech 2: meanings. Third edition. Tehran: Publishing Center.
Khwaja Abdullah Ansari (1993) Collection of Persian letters. First edition. Tehran: Tos.
Khakian, Nusratoleh (2023) "Examination of 30 poems by Bidel Dehlavi from the perspective of semantics". A quarterly journal of criticism, analysis and aesthetics of texts. Volume 6. Number 2. pp. 97-115.
Kikhai Farzaneh, Ahmad Reza; companion, manijeh (2016). "Aesthetics of Bidel Dehlavi's Ghazals". The third national conference of the third millennium and humanities.
Mirzaei, Mohammad Saeed; Salehinia, Maryam (2019) "An attempt to draw the pattern of narrative communication in Biddle's masnavis". poetry study No. 44. pp. 243-263.
Nikoyi, Alireza (2012) "A Reflection on the Allegorical Structure of Beadle Dehlavi's Spell of Astonishment". Journal of Theology of Art. Number 1. 51-80.
Rajaei, Mohammad Khalil (1971) Teachers of rhetoric. Second edition. Tehran: University of Tehran.
Rezanjad, Gholamhossein (1989) The principles of rhetoric. Tehran: Al-Zahra.
Safi, Rifat Al Sadat; Najarian, Mohammadreza; Kahdoi, Mohammad Kazem (2014) "Comparison of Beadle's Spell of Astonishment with Spirit's Journey of Nosy". Mystical literature magazine. No. 13. 85-113.
Shamisa, Cyrus (1997) meanings Fourth edition. Tehran, Mitra.
------------------- (2000) Expression and meanings. Tehran, Mitra.
Taftazani, Saad al-Din Masoud bin Omar (1997) A brief description of the meanings. Qom, Dar Zakhaer.
Zahedi, Zainuddin (1967) speech method Mashhad: Ferdowsi University.
