تحلیل مضامین تحقق الگوی حکمرانی خوب شهری (مطالعه موردی: شهرداری تهران)
الموضوعات :شهریار دبیرزاده 1 , محمود شفیعی 2 , سید علی میرموسوی 3
1 - دانشجوی دکتری علوم سیاسی، دانشگاه مفید، قم، ایران
2 - دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه مفید، قم، ایران
3 - دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه مفید، قم، ایران
الکلمات المفتاحية: حکمرانی خوب شهری, شهرداری تهران, مدیریت شهری, سیاست‌گذاری.,
ملخص المقالة :
حکمرانی خوب شهری به‌عنوان یکی از اصول مهم توسعه پایدار، نقش کلیدی در بهبود کیفیت زندگی شهروندان دارد. با افزایش جمعیت شهری و پیچیدگی‌های رشد شهرها، نیاز به الگویی جامع برای حکمرانی مؤثر شهری احساس می‌شود. این پژوهش با رویکرد کیفی و تحلیل مضمون، به بررسی تدوین الگوی حکمرانی خوب شهری در شهرداری تهران می‌پردازد. برای استخراج داده‌ها، 15 مصاحبه عمیق نیمهساختاریافته با متخصصان حوزه حکمرانی و مدیریت شهری انجام شد. پس از کدگذاری و دسته‌بندی داده‌ها، سه عامل الزامات، موانع و ذینفعان در الگوی حکمرانی خوب شهری شناسایی شده است. اعتماد، انصاف، انعطاف‌پذیری، برابری، عدالت و شفافیت از مهمترین الزامات به‌دست‌آمده و مهمترین موانع، برنامه‌گریزی، سیاست‌زدگی و مدیریت عمودی بودند. در پایان نیز با توجه به تحلیل الگوی ترسیم شده از برآیند مصاحبهها، مقایسه و تطبیق نتایج با ادبیات نظری مدل تدقیق شده‌ای در سطوح جامعه، دولت محلی و بازار با توجه به سازه‌های ذهنی ارائه گردیده و میتوان این الگوی پیشنهادی را به‌مثابه استراتژی اصلی برای تحقق الزامات و رفع موانع حکمرانی شهرداری تهران در نظر گرفت.
الفتی، امیر (1400) تأثیر حکمرانی خوب بر سلامت سازمانی با نقش میانجی پاسخگویی در وزارت ورزش و جوانان ایران. فصلنامه علمی پژوهشهای کاربردی در مدیریت ورزشی، 10(3)، صص 77-88
. doi: 10.30473/arsm.2022.8529
. بادکو، بهروز و محمد قاسمیسیانی و علی رنجبرکی (1403) تبیین و ارزیابی شاخص‌ها و مؤلفه‌های الگوی حکمرانی شهر تهران با تأکید بر بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی ایران، فصلنامه علمی مطالعات شهر ایرانی- اسلامی، شماره پنجاه‌و‌سوم، ص 23
. بوچانی، محمدحسین و مظفر صرافی و جمیله توکلی‌نیا و علی دشتی (1396) تحلیل ساختاری حاکمیت ملی و مدیریت محلی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در پرتو رویکرد حکمروایی شایسته شهری، فصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، 9(2)، صص 211-236
. doi: 10.22631/isih.2017.2301.2761
. خسروی، سعید و حمید احمدی و گارینه کشیشیان سیرکی (1399) واکاوی شاخصهای مؤثر بر حکمرانی خوب شهری در شهر زاهدان، ماهنامه جامعه‌شناسی سیاسی ایران، 3(1)، صص 243-275
. doi: 10.30510/psi.2020.241184.1205
. رحمتی‌فر، سمانه (1401) امکان‌سنجی حکمرانی خوب به‌عنوان راهبرد پلیس، فصلنامه مطالعات حقوق عمومی دانشگاه تهران، 52(2)، صص 771-787
. doi: 10.22059/jplsq.2020.287884.2146
. شهریور، مهراب و حسین کلانتری خلیل‌آباد و غلامرضا لطیفی (1400) مدیریت شهرهای ایرانی-اسلامی با رویکرد شهر دانایی‌محور (مطالعه موردی: شهر شیراز)، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 12(45 )، صص 47-59
. فتحی، حمید و بهزاد ملک‌پور اصل و محمدحسین شریف‌زادگان (1394) حکمروایی خوب نهادسازی برای توسعه: آموزه‌هایی از سطح ملی تا شهری و تجربه‌ای از ایران، مرکز مطالعات و برنامهریزی شهر تهران، تهران
. غفاری، مسعود و محمد رستم‌پور (1400) «نسبت تمرکزگرایی و حکمرانی خوب در دولت‌های نهم و دهم» پژوهشهای سیاسی جهان اسلام بهار 1400 - شماره 38، صص 155-177
. doi: 20.1001.1.23222980.1400.11.1.4.2
. قربانیان، ماریا و محمد قهرمانی و محمود ابوالقاسمی (1400) شناسایی مؤلفه‌های حکمرانی خوب در نظام آموزش عالی ایران، اندیشه‌های نوین تربیتی، 17(1)، صص 53-82
. doi: 10.22051/jontoe.2020.31217.3037
. کلانتری خلیل‌آباد، حسین و مهدی حقی (1399) تحلیل نظام اجرایی طرح‌های نوسازی در بافت‌های فرسوده شهری با تأکید بر بافت فرسوده تهران؛ نمونه موردی: محلات صفا و شهید اسدی، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 11(41)، صص 5-14
. کاظمیان شیروان، غلامرضا و رضا واعظی و وجه‌الله قربانی‌زاده و محمدرضا رئیسی (1401) ارائه الگوی حکمروایی در مدیریت پایدار مصرف برق، فصلنامه پژوهشهای سیاست‌گذاری و برنامهریزی انرژی، ۸ (۴)، صص 106-147
. وافره کوهستانی م (1398) ارزیابی حکمرانی خوب شهری توسط شهرداری‌ها به‌منظور جلب مشارکت شهروندان، نشریه علمی رویکردهای پژوهشی نوین مدیریت و حسابداری، 3(10)، صص 57-65
. Retrieved از https: //majournal.ir/index.php/ma/article/view/233
. موسوی شفایی، سید مسعود و امیر کارگرسامانی و اسدالله کردنائیج و سید حمید خداداد حسینی (1400) سنجش حکمرانی خوب شهری برای شهرهای جهانی، پژوهشهای مدیریت در ایران، 19(1)، صص 67-147
. doi:. 20.1001.1.2322200.1394.19.1.7.5
. مهری، معصومه و مصطفی ایستگلدی (1401) بررسی اثرات حکمروایی خوب شهری بر شکوفایی شهری در شهر شیراز، جغرافیا و روابط انسانی، (1) 5، صص 273-288
. doi: 10.22034/gahr.2022.330647.1668
. نعمتی، حسین و مصطفی انصاری (1400) حکمرانی خوب مقوله‌ای سیاسی در راستای تأمین سلامت (شرایط بحرانی کرونا)، سیاست کاربردی، 3(1)، ص 251
. doi: AP-2109-1026(R1)
. Adila, W. (2024) Mapping The Evolution of Good Governance: A Literature Review Perspective. Politeia: Journal of Public Administration and Political Science and International Relations, 2(1), 1-11. DOI: https: //doi.org/10.61978/politeia.v2i1.143
. Aina, Y. A. Wafer, A. Ahmed, F. & Alshuwaikhat, H. M. (2019). Top-down sustainable urban development? Urban governance transformation in Saudi Arabia. Cities, 90, 281-272. DOI: 10.1016/j.cities.2019.03.003
. Akhondzadeh-Noughabi, E. Alizadeh, S. Ahmadvand, A. M. & Minaei-Bidgoli, B. (2013). FTiS: A new model for effective urban management: A case study of urban systems in Iran. Cities, 31, 394-403. DOI: 10.1016/j.cities.2012.12.004
. Amiri, M. & Rouzbehani, K. (2014). A Revolutionary Look at Managing Big Complex Cities: The Case Study of Tehran. Management. 4(5): 123-130. doi: 10.5923/j.mm.20140405.03
. Arefi, M. (2013) Towards a conceptual framework for urban management: The Iranian experience. City, Culture and Society, 4(1), 37-48. https: //doi.org/10.1016/j.ccs.2012.11.010. Arszulowicz, M. (2025) Defining Good Governance: Praxeological Perspective. In Governance Strategies for Effective Sustainable Development (pp. 15-36). IGI Global
. Barakpou, N. & Keivani, R. M. (2016) The relationship between urban governance and sustainable urban development in Iran. Urban Change in Iran: Stories of Rooted Histories and Ever-accelerating Developments, 153-169
. Biswas, R. Jana, A. Arya, K. & Ramamritham, K. (2019). A good-governance framework for urban management. Journal of Urban Management, 8(2), 225-236. https: //doi.org/10.1016/j.jum.2018.12.009
. Beshi, T. D. & Kaur, R. (2020) Public trust in local government: Explaining the role of good governance practices. Public Organization Review, 20(2), 337-350. DOI: 10.1007/s11115-019-00444-6
. Börzel, Tanja & Pamuk, Yasemin & Stahn, Andreas. (2008). The European Union and the Promotion of Good Governance in its Near Abroad. One Size Fits All? 1-37
. Braun, V., & Clarke, V. (2006) Using thematic analysis in psychology. Qualitative Research in Psychology, 3(2), 77–101. https: //doi.org/10.1191/1478088706qp063oa
. da Cruz, N. F. Rode, P. & McQuarrie, M. (2018) New urban governance: A review of current themes and future priorities. Journal of Urban Affairs, 41(1), 1–19. https: //doi.org/10.1080/07352166.2018.1499416
. Dias, G. P. (2020) Global e-government development: besides the relative wealth of countries, do policies matter? Journals Transforming Government: People. Process and Policy, 14 (3), 390-397. DOI: 10.1108/TG-12-2019-0125
. Elliott, M. & Thomas, R. (2024) 10. Good Governance—An Introduction. Public Law
. Eneqvist, E. Algehed, J. Jensen, C. & Karvonen, A. (2022). Legitimacy in municipal experimental governance: questioning the public good in urban innovation practices. European Planning Studies, 30(8), 1596-1614. https: //doi.org/10.1080/09654313.2021.2015749
. Gisselquist, Rachel M. (2012) UNU World Institute for Development Economics Research (UNU-WIDER) Katajanokanlaituri 6 B, 00160 Helsinki, Finland
. Graham, M. Maloney, M. & Foth, M. (2023). A City of Good Ancestors: Urban Governance and Design from a Relationist Ethos. Designing More-than-Human Smart Cities: Beyond Sustainability, Towards Cohabitation. 239-266. DOI: 10.1093/9780191980060.003.0014
. Hendriks, F. (2014) Understanding good urban governance: essentials, shifts and values. Urban Affairs Review, 50(4), 553-576. DOI: 10.1177/1078087413511782
. Ishak, N. Hasibuan, R. R. & Arbani, T. S. (2020). Bureaucratic and Political Collaboration Towards a Good Governance System. Bestuur, 8(1), 19-26. DOI: 10.20961/bestuur.v8i1.42922
. Iftimoaei, C. (2015) GOOD GOVERNANCE: NORMATIVE VS. DESCRIPTIVE DIMENSION. SEA: Practical Application of Science, 309-316
. Karbaschi, G. (2013) The role of decision making processes in urban management systems: (case study of Tehran). (Doctoral dissertation, Newcastle University)
. Kuo, N. L. Chen, T. Y. & Su, T. T. (2020). A new tool for urban governance or just rhetoric? The case of participatory budgeting in Taipei City. Australian Journal of Social Issues, 55(2), 125-140. DOI: 10.1002/ajs4.110
. Mansoor, M. (2021) Citizens' trust in government as a function of good governance and government agency's provision of quality information on social media during COVID-19. Government Information Quarterly, 38(4). https: //doi.org/10.1016/j.giq.2021.101597
. Madanipour, A. (2011) Sustainable development, urban form, and megacity governance and planning in Tehran. Megacities: urban form, governance, and sustainability, 67-91. DOI: 10.1007/978-4-431-99267-7_4
. Monavariyan, A. Nargesiyan, A. & Hosseini Makarem, A. (2019). Designing a Network Governance Model in Tehran Municipality. Journal of Urban Economics and Management, 7(27), 76-85. DOI: 20.1001.1.23452870.1398.7.27.6.6
. Mungiu-Pippidi, A. (2020) The Rise and Fall of Good-Governance Promotion. Democracy, 31(1), 86-102. DOI: 10.1353/jod.2020.0007
. Omri, A. & Hadj, T. B. (2020) Foreign investment and air pollution: do good governance and technological innovation matter? Environmental research, 185, 109469. DOI: 10.1016/j.envres.2020.109469
. Omri, A. Kahia, M. & Kahouli, B. (2021) Does good governance moderate the financial development-CO2 emissions relationship? Environmental Science and Pollution Research, 28(34), 471516-47503. DOI: 10.1007/s11356-021-14014-1
. Oxford Economics. (2024) Global Cities Index 2024. Oxford Economics
. Pourkarimi, E. , zibakalam, S. , Noroozi, N. and Ebtekar, M. (2016) A Conceptual Model for Integrated Management of the Urban Environment in Tehran Metropolis (Based on the Good Governance Guidelines). International Journal of Environmental Research, 10(3), 391-400. doi: 10.22059/ijer.2016.58758
. World Bank. (2023) Worldwide Governance Indicators (WGI). The World Bank Group
. Saeidi Rezvani, N. Razavi, N. Mohammad, S. & Rashtiyan, S. M. (2023) Investigating the status of good urban governance indicators and their impact on urban regeneration (Case study of the worn texture of Semnan city). Spatial Planning
. Sadeghzadeh, S. Golkar, K. & Ghaffari, A. (2018) Tools for the Governance of urban design: the Tehran experience. Armanshahr Architecture & Urban Development, 11(22), 69-80
. Safkaur, O. Afiah, N. N. Poulus, S. & Dahlan, M. (2019) The effect of quality financial reporting on good governance. International Journal of Economics and Financial Issues, 9(3), 277. DOI: 10.32479/ijefi.8047
. Siraki, G. K. & Neginraz, P. (2020) Challenges of the Iranian government in smartening cities by emphasizing the model of good governance: Case study of Tehran. Smart Cities and Regional Development (SCRD) Journal, 4(2), 9-25. DOI: https: //doi.org/10.25019/scrd.v4i2.69
. Salam, M. A. (2013) E-Governance for Good Governance through Public Service Delivery, Master's Thesis of Arts in Governance and Development, Institute of Governance Studies, BRAC University, Bangladesh
. Zainal Alim Adiwijaya, E. S. (2020) Good governance of zakat institutions: A literature review. DOI: 10.35741/issn.0258-2724.55.2.38
.
فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»
شماره پنجاه و هفتم، پاییز 1403: 32-1
تاريخ دريافت: 17/10/1403
تاريخ پذيرش: 07/02/1404
نوع مقاله: پژوهشی
تحلیل مضامین تحقق الگوی حکمرانی خوب شهری
(مطالعه موردی: شهرداری تهران)
شهریار دبیرزاده 1
محمود شفیعی 2*
سید علی میرموسوی3**
چکیده
حکمرانی خوب شهری به‌عنوان یکی از اصول مهم توسعه پایدار، نقش کلیدی در بهبود کیفیت زندگی شهروندان دارد. با افزایش جمعیت شهری و پیچیدگی‌های رشد شهرها، نیاز به الگویی جامع برای حکمرانی مؤثر شهری احساس می‌شود. این پژوهش با رویکرد کیفی و تحلیل مضمون، به بررسی تدوین الگوی حکمرانی خوب شهری در شهرداری تهران می‌پردازد. برای استخراج داده‌ها، 15 مصاحبه عمیق نیمهساختاریافته با متخصصان حوزه حکمرانی و مدیریت شهری انجام شد. پس از کدگذاری و دسته‌بندی داده‌ها، سه عامل الزامات، موانع و ذینفعان در الگوی حکمرانی خوب شهری شناسایی شده است. اعتماد، انصاف، انعطاف‌پذیری، برابری، عدالت و شفافیت از مهمترین الزامات به‌دست‌آمده و مهمترین موانع، برنامه‌گریزی، سیاست‌زدگی و مدیریت عمودی بودند. در پایان نیز با توجه به تحلیل الگوی ترسیم شده از برآیند مصاحبهها، مقایسه و تطبیق نتایج با ادبیات نظری مدل تدقیق شده‌ای در سطوح جامعه، دولت محلی و بازار با توجه به سازه‌های ذهنی ارائه گردیده و میتوان این الگوی پیشنهادی را به‌مثابه استراتژی اصلی برای تحقق الزامات و رفع موانع حکمرانی شهرداری تهران در نظر گرفت.
واژه‌های کلیدی: حکمرانی خوب شهری، شهرداری تهران، مدیریت شهری، سیاست‌گذاری.
مقدمه
در دنیای امروز، شهرها به‌عنوان مراکز اصلی اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی نقش بی‌بدیلی ایفا می‌کنند. با افزایش جمعیت شهری، اهمیت حکمرانی خوب شهری به‌شدت بیشتر شده است. در دهه 1990، نهادهای بین‌المللی حکمرانی خوب را به‌عنوان کلید توسعه معرفی کردند (Gisselquis, 2012: 5-6). حکمرانی خوب در برابر نظام‌های سنتی حکمرانی به‌عنوان یک فرآیند چندسطحی و مشارکتی در نظر گرفته می‌شود (Borzel et al, 2008: 7). این نوع حکمرانی علاوه بر مدیریت منابع و ارائه خدمات، به‌دنبال ایجاد محیطی شفاف و پاسخگو برای شهروندان است. هدف اصلی آن بهبود کیفیت زندگی و تحقق عدالت اجتماعی در شهرهاست (قربانیان و همکاران، 1400: 60). بهعبارتی دیگر میتوان گفت که رویکرد حکمرانی و ساماندهی آن در نظام ملی و منطقه‌ای نقش مؤثری در دستیابی به چشماندازسازی و پیاده‌سازی راهبردهای آن در هر سطوح را دارا است (بادکو، قاسمیسیانی و همکاران، 1403: 23). براساس تعریف بانک جهانی، حکمرانی خوب به معنای اتخاذ سیاست‌های شفاف، بوروکراسی پاسخگو، مشارکت فعال مردم و برابری در برابر قانون است. این رویکرد، مدیریت منابع کشور از جنبه‌های سیاسی، اقتصادی و اجرایی را برای رسیدن به اهداف تعیین شده، با نهادها و راهکارهای مناسب فراهم می‌کند (غفاری و رستم‌پور، 1400: 159) حکمرانی محلی و شهری با چالش‌هایی مانند بحران‌های محیط‌زیستی و مدیریت منابع مواجه است که شیوههای سنتی حکمرانی قادر به حل آنها نیستند (مونگیو-پیپیدی4، 2020: 90). به همین دلیل، نیاز به رویکردهای خلاقانه و مدلهای جدید حکمرانی برای رفع مشکلات و مدیریت مؤثر مرزهای سازمانی احساس می‌شود .(Cruz et al, 2018: 2) على‌رغم آنکه از سابقه فعالیتهای سازمانی همچون شهرداری در کشورمان، زمان زیادی می‌گذرد، اما با این حال، هنوز این سازمان بهصورت مؤثر، نیازهای شهروندان را در کلان‌شهرها و شهرهای کوچک برآورده نساخته است. مسائلی مانند ترافیک، آلودگی‌های محیطی، مهاجرت بی‌رویه و نرخ بیکاری در کلان‌شهرها نتیجه سیاست‌گذاری‌های نادرست و مدیریت شهری ناکارآمد است که مشکلات را تشدید می‌کند (سافکاور و همکاران، 2019: 261). در سال‌های اخیر، محققان توجه بیشتری به حکمرانی خوب در سازمانهای دولتی و شهرداری‌ها داشته‌اند. برخی از آنان بر این باورند که حکمرانی خوب به‌ویژه در زمینه بودجه‌ریزی اهمیت دارد. بودجه‌ریزی مؤثر در شهرداری‌ها به‌عنوان یک فرآیند قانونی و شفاف با سیستم حسابداری و حسابرسی مناسب، پیش‌نیاز تحقق اهداف حکمرانی است (رحمتی‌فر، 1400: 5). با وجود تلاش‌های مدیران شهری تهران برای دستیابی به حکمرانی خوب، برنامه‌های پنج‌ساله توسعه دوم و سوم شهر تهران نتوانسته‌اند به اهداف خود در زمینه بهبود کارایی، مشارکت شهروندان، شفافیت و کاهش فاصله برخورداری دست یابند. به عبارتی میتوان گفت، در شرایط کنونی، دریافت اطلاعات از آمارها و شاخصهای جهانی در حوزه حکمرانی، وضعیت مدیریت شهری در ایران، به‌ویژه در تهران را به‌وضوح نشان می‌دهد که وضعیت حکمرانی شهری چندان مناسب نیست. گزارش‌های بین‌المللی نظیر شاخصهای حکمرانی جهانی (WGI) که توسط بانک جهانی منتشر می‌شود، نشان‌دهنده عملکرد ضعیف ایران در ابعادی همچون اثربخشی دولت، کنترل فساد و حاکمیت قانون است (ر.ک: (World Bank, 2023. به‌گونه‌ای این وضعیت حکمرانی، هم‌زمان با شاخص شهرهای جهانی (GCI) که تهران را در میان 150 شهر برتر جهان در رتبه 125 قرار داده است، تصویر واضح‌تری از چالش‌های جدی مدیریت شهری این کلان‌شهر به‌ویژه در عرصه‌های حکمرانی و خدمات عمومی ارائه می‌دهد (ر.ک: .(Oxford Economics, 2024 همچنین، در رتبه‌بندی آکسفورد اکونومیکس از نظر حکمرانی شهری، تهران با قرارگیری در رتبه 928 از میان 1000 شهر، یکی از پایین‌ترین رتبه‌ها را در این شاخص به خود اختصاص داده است (ر.ک: (Oxford Economics, 2024. این روند علی‌رغم نقدهایی که به این شاخص‌ها میتوان داشت اما منعکس‌کننده ضعف در ارائه خدمات عمومی، اثربخش نبودن سیاست‌ها و کاهش شفافیت نهادی است، پیامدهای مستقیم و چشمگیری نظیر کاهش سرمایه‌گذاری، کاهش اعتماد و سرمایه اجتماعی و تضعیف توسعه پایدار را به همراه داشته است. همچنین میتوان بیان کرد علی‌رغم پتانسیل‌ها و زیرساخت‌های خوب برای حرکت به رویکردهای جدید مدیریتی مانند شهر دانایی‌محور برای افزایش کارایی و اثربخشی سیاست‌ها نیازمند حرکت به سمت حکمرانی شایسته ضروری است. درواقع نگرش در مدلهای توسعه‌ای شهری، حرکت به سوی شهر دانایی محور به‌عنوان یکی از پایدارترین و بهترین شــکل توسعه شهری بایستی گلوگاه‌ها و گذرگاه‌های راهبردی را در آمیزهای از شرایط سیاسی، اقتصادی، فرهنگی- اجتماعی و جغرافیایی همان شهر به‌کار گیرند (کلانتری و همکاران، 1401: 57)؛ درمجموع، بررسی ادبیات پژوهش نشان می‌دهد که علی‌رغم مطالعات گسترده در حوزه حکمروایی شهری، همچنان شکاف‌های اساسی در ارائه یک الگوی بومی و کارآمد برای تهران وجود دارد. حکمروایی شهری و مدیریت کلانشهری یکی از موضوعات اساسی در برنامهریزی و توسعه پایدار شهرها محسوب می‌شود. به‌عنوان مثال، پژوهش سیرکی و نگین‌راز (2020) بر لزوم بهبود حکمرانی هوشمند تأکید دارد، اما مدل خاصی برای اجرایی‌سازی این هدف ارائه نکرده است. در مطالعه‌ای دیگر، صادق‌زاده، گلکار و غفاری (2018) ابزارهای مورد استفاده در شهرداری تهران را بررسی کرده و نشان داده‌اند که ابزارهای تجویزی نقش بسزایی در فرآیندهای تصمیمگیری دارند، اما خلأهای قانونی مانع از تداوم بهرهگیری از ابزارهای غیررسمی حکمروایی می‌شوند. همچنین، پورکریمی و همکاران (2016) با استفاده از شاخصهای OECD وضعیت محیط‌زیست تهران را ارزیابی کرده و بر نیاز به یک مدل جامع برای مدیریت محیط‌زیست تأکید کرده‌اند. در حوزه طراحی مدلهای حکمروایی، منوریان، نرگسیان و حسینی مکارم (2019) یک مدل حکمروایی شبکهای برای شهرداری تهران پیشنهاد کرده‌اند که بر اهمیت ساختار شبکهای در بهبود فرآیندهای مدیریت شهری تأکید دارد. از سوی دیگر، امیری و روزبهانی (2014) با استفاده از روش دلفی، مدلهای مختلفی را برای مدیریت کلان‌شهرها ارزیابی کرده و نشان داده‌اند که مدلهای پویش مختلط، سیاسی و عقلانی در سطوح مختلف سیاست‌گذاری کارایی متفاوتی دارند. در مطالعه‌ای دیگر، کرباسی (2013) رابطه میان فرآیندهای تصمیمگیری و کارآمدی سیستم مدیریت شهری را بررسی کرده و با استفاده از مدل AHP نشان داده است که تصمیم‌گیری‌های واجد شرایط تأثیر مستقیمی بر بهبود سیستم‌های مدیریت شهری دارد. تحلیلهای تاریخی نیز نقش مهمی در درک روند مدیریت شهری دارند. مدنی‌پور (2011) نشان داده است که تکه‌تکه شدن بافت شهری تهران موجب افزایش تراکم، آلودگی و نابرابری‌های اجتماعی شده است. آخوندزاده‌نغابی و همکاران (2013) مدلی برای مدیریت مؤثر شهری ارائه کرده‌اند که بر مبنای داده‌کاوی و نیازهای شهروندان تدوین شده است. همچنین، برک‌پور و کیوانی (2016) تأثیر حکمرانی شهری بر توسعه پایدار را مورد مطالعه قرار داده و رابطه بین جنبه‌های ماهوی و رویه‌ای حکمرانی را تحلیل کرده‌اند. از سوی دیگر، عارفی (2013) با ارائه چارچوب مفهومی، به چالش‌های مدیریت شهری در ایران پرداخته و بر تمرکززدایی و افزایش مسئولیت‌پذیری در سیستم حکمروایی تأکید کرده است. پژوهشهای داخلی نیز نقش مهمی در بررسی وضعیت حکمروایی شهری در ایران داشته‌اند. بوچانی و صرافی (1397) تحلیل ساختاری رابطه میان حاکمیت ملی و مدیریت محلی در قانون اساسی ایران را انجام داده‌اند. وافر کوهستانی (1398) تأثیر ساختار مدیریت شهری بر حکمروایی و نقش شورا و شهردار را مطالعه کرده است. خسروی و همکاران (1399) شاخصهای مؤثر بر حکمروایی خوب در زاهدان را بررسی کرده‌اند. کلانتری و همکاران (1399) به نبود پشتوانه‌های قانونی در مسیر اجرایی شدن شرایط حکمرانی تأکید کرده‌اند. همچنین بادکو و همکاران (1403) در پژوهشی به تبیین و ارزیابی شاخص‌ها و مؤلفه‌های الگوی حکمرانی شهر تهران با تأکید بر بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی ایران پرداخته‌اند. سفکاور و همکاران (2019) به تأثیر کیفیت گزارشگری مالی بر حکمروایی خوب پرداخته و امری و هاج (2020) نقش قوانین و نوآوری‌های فناورانه را در بهبود مشارکت عمومی و کاهش آلودگی هوا بررسی کرده‌اند. درنهایت، ایشاک و همکاران (2020) بر اهمیت همکاری‌های بوروکراتیک و سیاسی در جهت ایجاد یک سیستم حکمروایی کارآمد تأکید کرده‌اند. علاوه بر مطالعات حوزه نظری، مفهوم حکمرانی خوب را میتوان در فعالیتهای سازمانی و اجرایی در ایران و جهان نیز مورد بررسی قرار داد. پژوهشهای مختلفی به تحلیل ابعاد حکمرانی خوب و تأثیر آن بر حوزه‌های گوناگون اجرایی پرداخته‌اند. از جمله میتوان به شریف‌زادگان، فتحی و ملک‌پور اصل (1394) در پژوهش خود به توسعه مدل حکمرانی خوب برای تهران و شهرداری تهران بر اساس شاخصهای کمی و کیفی پرداخته‌اند. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که نهادسازی برای توسعه و به‌کارگیری اصول حکمرانی خوب، می‌تواند به بهبود مدیریت شهری و افزایش کارآمدی سیاست‌گذاری‌های شهری منجر شود. علاوه بر این الفتی (1400) در پژوهش خود، نقش حکمرانی خوب را در سلامت سازمانی با تأکید بر میانجی‌گری پاسخگویی در وزارت ورزش و جوانان ایران بررسی کرده و نشان داده است که افزایش پاسخگویی به ارتقای سلامت سازمانی منجر می‌شود. در همین راستا، غفاری و رستم‌پور (1400) نسبت تمرکزگرایی و حکمرانی خوب را در دولت‌های نهم و دهم تحلیل کرده و دریافتند که تمرکزگرایی بیش‌ازحد مانعی برای تحقق حکمرانی مطلوب بوده و موجب کاهش کارآمدی نظام اداری می‌شود. همچنین، رحمتی‌فر (1400) امکان‌سنجی حکمرانی خوب به‌عنوان راهبردی برای پلیس را مورد بررسی قرار داده و به این نتیجه رسیده است که اجرای مؤلفه‌های حکمرانی خوب، از جمله شفافیت و پاسخگویی، می‌تواند به بهبود عملکرد نیروی انتظامی و تعامل مؤثرتر با جامعه منجر شود. علاوه بر این، نعمتی و انصاری (1400) در پژوهشی مرتبط، حکمرانی خوب را به‌عنوان یک مقوله سیاسی در تأمین سلامت در شرایط بحرانی کرونا بررسی کرده‌اند و نشان داده‌اند که رعایت اصولی نظیر شفافیت، عدالت و پاسخگویی تأثیر بسزایی در مدیریت بحران و افزایش اعتماد عمومی دارد. علاوه بر حوزه‌های داخلی پژوهشهای تجربی در دنیا نیز براین موضوع تأکید کرده و به بررسی عملی ابعاد حکمرانی خوب در زمینه‌های مختلف ارائه کرده‌اند. سلام (2013) با مطالعه تجربی خود، نقش دولت الکترونیک را در بهبود حکمرانی از طریق ارتقای خدمات عمومی بررسی کرده و نشان داده است که بهرهگیری از فناوری‌های دیجیتال می‌تواند شفافیت و پاسخگویی را افزایش دهد. هندریکس (2014) در یک تحلیل تجربی، حکمرانی شهری مطلوب را مورد مطالعه قرار داده و بر اهمیت ارزش‌هایی مانند مشارکت، عدالت و پایداری در مدیریت شهری تأکید کرده است. بیسواسا و همکاران (2019) نیز با ارائه یک چارچوب تجربی، اصولی نظیر شفافیت، پاسخگویی و کارآمدی را به‌عنوان مؤلفه‌های کلیدی حکمرانی شهری معرفی کرده‌اند. درنهایت، دیاز (2020) با یک مطالعه تطبیقی، تأثیر سیاست‌های دولت الکترونیک را بر توسعه حکمرانی خوب در سطح جهانی بررسی کرده و نشان داده است که سیاست‌گذاری‌های صحیح در این حوزه، صرف‌نظر از سطح ثروت کشورها، نقش کلیدی در بهبود شاخصهای حکمرانی دارد. این پژوهشهای تجربی نشان‌دهنده نقش مؤثر سیاست‌گذاری، فناوری و اصول حکمرانی در بهبود مدیریت شهری، ملی و بین‌المللی هستند. در مجموع میتوان با بررسی پژوهشهای انجام‌شده در حوزه‌های تجربی، چه در مطالعات داخلی و چه در پژوهشهای بین‌المللی، دریافت که حکمرانی شهری در ایران با چالش‌های متعددی مواجه است؛ ازجمله ضعف در ساختارهای قانونی، تمرکزگرایی در مدیریت، عدم یکپارچگی در سیاست‌گذاری و فقدان شفافیت در فرآیندهای تصمیمگیری. برای بهبود وضعیت موجود، لازم است که سیاست‌های حکمروایی شهری در جهت تقویت شفافیت، افزایش مشارکت عمومی و بهرهگیری از فناوری‌های نوین بازنگری شوند؛ بنابراین میتوان دریافت که امروزه حکمرانی شهری یکی از موضوعات اساسی و پرچالش در زمینه مدیریت توسعه پایدار و ارتقای کیفیت زندگی شهروندان محسوب می‌شود. علی‌رغم تلاش‌های متعدد از سوی نخبگان علمی و اجرایی و پیشنهادات کارشناسی برای بهبود وضعیت حکمرانی شهری، همچنان یافتن راهکارهای مؤثر برای افزایش کارآمدی در این زمینه با کمبودها و نقصان همراه است. برای رفع این کمبودها، لزوم شناخت عمیق‌تر و تحلیل برخی عوامل و شاخصهای کلیدی واضح است. الگوی مدرن و بهینه حکمرانی شهری مجموعه‌ای از اصول، رویکردها و راهبردها است که بر مبنای شفافیت، پاسخگویی، مشارکت، عدالت، کارایی و اثربخشی قرار دارد.
در این خصوص پیش از هر چیز فهم ساختار نهادی کلان حکمرانی شهری و به‌خصوص شهر تهران در درک موضوع اهمیت ویژه‌ای دارد. ساختار نهادی مدیریت شهری تهران نهادها و کنشگران مؤثر بر مدیریت منطقه کلانشهری تهران با توجه به حیطه مسئولیت، اهداف و ماهیت آنها، به پنج دسته نهادهای حکومتی-دولتی، نهادهای حکومتی-عمومی، نهادهای غیردولتی، نهادهای خصوصی و نهادهای بین‌المللی قابل‌تقسیم هستند.
1. نهادهای حکومتی-دولتی: اشاره به نهادهایی دارد که وظیفه اعمال حاکمیت در کشور در پهنه‌های مختلف در عرصه سیاست‌گذاری، برنامهریزی و اجرا برعهده دارند. این نهادها سه قوه مجریه، مقننه و قضائیه را شامل می‌شود.
2. نهادهای حکومتی-عمومی: نهادهایی را در برمی‌گیرند که حیطه قدرت آنها محدود به قلمرو مشخصی از پهنه سرزمین است و عناصری از آنها براساس رویه دموکراتیک انتخاب می‌شوند. برای نمونه شهرداری‌ها در کشور ایران از زمره سازمانهای حکومتی-عمومی محسوب می‌شوند. آنها حکومتی هستند زیرا در مورد تعدادی از وظایف خود اعمال قدرت بر شهروندان می‌کنند و عمومی هستند، زیرا وظیفه تأمین خدمات و رفاه همگانی ساکنان یک قلمرو جغرافیایی مشخص است.
3. نهادهای غیردولتی: سازمان‌ها و تشکل‌هایی را شامل می‌شوند که بدون دخالت کنشگران دولتی برخی از اهداف عمومی مانند تأمین رفاه، تأثیر بر سیاست‌گذاری یا ارائه خدمات غیرانتفاعی را دنبال می‌کنند. به‌طور معمول کار کردن در این سازمان‌ها داوطلبانه و بدون دریافت دستمزد صورت می‌گیرد.
4. نهادهای بخش خصوصی: سازمان‌هایی هستند که بر اساس قوانین مقررات مربوط به کسب‌وکار مانند قانون تجارت شکل‌گرفته و هدف اصلی آنها کسب سود است. آنها به دودسته اصلی تولیدی و خدماتی تقسیم می‌شوند.
5. نهادهای بین‌المللی: سازمان‌هایی هستند که بر اساس توافقات میان دولت یک کشور با دولت یا دولت‌های کشورهای دیگر یا سازمانهای بین‌المللی مانند «سازمان ملل متحد» در خاک یک کشور فعالیت دارند.
در این مقاله، به بررسی ابعاد مختلف الگوی حکمرانی خوب شهری و نحوه تدوین و اجرای آن پرداخته شده است. این مطالعه تلاش دارد با استفاده از رویکردهای علمی و کاربردی، راهنمایی مؤثر برای مدیران شهری، سیاست‌گذاران و پژوهشگران باشد. نتایج این پژوهش می‌تواند در مسیر توسعه شهری و ارتقای کیفیت زندگی شهروندان نقش بسزایی ایفا کند.
چارچوب نظری
تکامل رویکرد حکمرانی شهری خوب نشان‌دهنده تغییر به سمت شیوههای مدیریت شهری فراگیرتر، پایدارتر و چندبعدی است. حاکمیت شهری که در ابتدا ریشه در مفهوم گسترده‌تر حکمرانی خوب دارد، برای رسیدگی به چالش‌های منحصربه‌فرد ناشی از شهرنشینی سریع، پیشرفت‌های فنّاورانه و تغییرات اجتماعی-فرهنگی سازگار شده است. این تکامل با تأکید فزاینده بر پایداری، فراگیری و انعطاف‌پذیری مشخص می‌شود، زیرا شهرهای سراسر جهان در تلاش برای بهبود کیفیت زندگی ساکنان خود هستند (Adila, 2024: 11). در حقیقت میتوان به‌طور خلاصه این مفهوم را حاصل تغییر نقش دولتها به سمت تمرکززدایی و رویکرد مردم‌سالارانه دانست (حسینیان‌راد و همکاران، 1402: 509). بهعبارتی دیگر حکمرانی خوب به‌مثابه آلترناتیوی در جهت جایگزینی روشهای سنتی (از بالا به پایین) به سمت روشهای مردمگرا (پایین به بالا) بوده است. علاوه بر این حکمرانی خوب در پی در نظر گرفتن وزن یکسان برای همة کنشگران (دولت، جامعه و بازار) است. این مفهوم با ساختار رویکرد فرآیندی همراه بوده از طریق سازوکارهای شبکهای و با یکپارچه‌سازی سیستم به دنبال دربرگیرندگی بیشتر ذینفعان خواهد بود (مهری و ایستگلدی، 1401: 275).
تعاریف و ابعاد
مفهوم حکمروایی از واژه یونانی کبیر اقتباس شده و با ترجمه هدایت کردن است. این مفهوم درواقع به موضوع پاسخگو بودن در سیاست‌گذاری و اجرا اشاره داشته است. میتوان گفت اولین نظریه‌پرداز این حوزه برایان مک لالین است که این مفهوم را در سال 1973 بسط و گسترش داده است (حسینیان‌راد و همکاران، 1402: 509). این رویکرد به‌عنوان مفهومی در مسیر اقدامات و تصمیماتی تعریف میگردد که منجر به مدیریت مؤثر و اخلاقی با تأکید بر نتایج عملی می‌شود (Arszulowicz, 2025: 20). میتوان گفت الگوی حکمرانی خوب شهری برپایه مجموعه‌ای از اصول و ارزش‌های کلیدی استوار است که هدف اصلی آن بهبود کیفیت زندگی شهروندان و توسعه پایدار شهرها است. این اصول بر پایه ابعادی شامل شفافیت، قانون‌مداری، مشارکت مردم، برابری و عدالت، اخلاق‌مداری، پاسخگویی و سیاست‌های آشکار و صریح استوار است. به‌منظور درک بهتر رویکرد حکمرانی خوب شهری در این بخش ابعاد آن در جدول 1 ارائه شده است.
جدول 1. ابعاد و مفاهیم
ردیف | ابعاد | مفهوم | منابع |
|---|---|---|---|
1 |
شفافیت
| شفافیت یکی از ارکان اصلی حکمرانی خوب شهری است که به معنای دسترسی آزاد شهروندان به اطلاعات و فرآیندهای تصمیمگیری شهری است. شفافیت موجب افزایش اعتماد عمومی، کاهش فساد و ارتقاء مشارکت شهروندان در امور شهری می‌شود. اجرای سیاست‌های مبتنی بر شفافیت به مدیران شهری این امکان را می‌دهد تا به‌طور مستمر مورد نظارت و ارزیابی قرار گیرند و پاسخگوی عملکرد خود باشند. | (Iftimoaei, 2015: 311) |
2 | قانون‌مداری
| قانون‌مداری ازجمله اصول حیاتی در حکمرانی خوب شهری است. رعایت قانون و تقویت نظام حقوقی شهر، زمینه‌ساز اجرای صحیح و عادلانه برنامه‌های توسعه شهری است. قانون‌مداری تضمین می‌کند که همه شهروندان بدون تبعیض از حقوق و خدمات شهری بهره‌مند شوند و از تبعیض‌های اجتماعی جلوگیری شود. این اصل، مبنای برقراری نظم و انضباط در شهرها است و باعث ایجاد محیطی پایدار و امن برای زندگی شهروندان می‌شود. این در حالی است که برنامه‌گریزی یکی از وجوه منفی در ساختارهای مدیریت شهری ایران و به‌خصوص شهر تهران است. | (Arszulowicz, 2025: 21). |
3 | مشارکت مردم | مشارکت مردم در حکمرانی شهری، به معنی دخالت فعال شهروندان در فرآیندهای تصمیمگیری و اجرای برنامه‌های شهری است. مشارکت عمومی نهتنها موجب افزایش احساس مسئولیت و مالکیت در بین شهروندان می‌شود، بلکه به بهبود کیفیت تصمیمات و اجرای مؤثرتر پروژه‌ها نیز کمک می‌کند. ابزارهای مختلفی مانند شوراهای محلی، جلسات عمومی و پلتفرم‌های دیجیتال و تدوین برنامه‌های توسعه محله‌ای مبتنی بر مشارکت شهروندان می‌توانند به تقویت مشارکت مردم در مدیریت شهری کمک کنند. | ( بوچانی، صرافی، توکلی‌نیا، & دشتی، 1396: 170). |
4 | برابری و عدالت
| برابری و عدالت یکی دیگر از اصول اساسی حکمرانی خوب شهری است که تضمین می‌کند همه شهروندان به‌طور مساوی از امکانات و خدمات شهری بهره‌مند شوند. تحقق برابری و عدالت مستلزم اجرای سیاست‌هایی است که به کاهش نابرابری‌ها و توانمندسازی گروه‌های محروم اجتماعی کمک می‌کند. این اصل، نقش مهمی در ارتقاء همبستگی اجتماعی و کاهش تنش‌های ناشی از نابرابری‌های اقتصادی و اجتماعی دارد. | (Elliott & Thomas, 2024) |
5 | توسعه پایدار و اخلاق‌مداری
| توسعه پایدار و اخلاق‌مداری نیز از دیگر مبانی حکمرانی خوب شهری هستند. توسعه پایدار به معنی استفاده بهینه از منابع طبیعی و حفظ محیط‌زیست برای نسل‌های آینده است. این اصل تضمین می‌کند که توسعه شهری بهصورت متوازن و همگام با حفظ منابع‌زیستی و اکولوژیکی انجام شود. اخلاق‌مداری نیز به‌معنای رعایت اصول اخلاقی و ارزش‌های انسانی در فرآیندهای مدیریتی و تصمیمگیری شهری است که به تقویت اعتماد عمومی و انسجام اجتماعی کمک می‌کند. | (Iftimoaei, 2015: 312) |
6 | پاسخگویی دستگاه‌ها و اعتماد عمومی
| پاسخگویی دستگاه‌ها و اعتماد عمومی به‌عنوان نتایج اجرای موفق حکمرانی خوب شهری، نقشی کلیدی در پایداری و موفقیت بلندمدت این الگو دارند. پاسخگویی دستگاه‌ها به شهروندان و ارتقاء سطح اعتماد عمومی، بهبود کیفیت خدمات و افزایش رضایتمندی شهروندان را به‌دنبال دارد. بدین‌ترتیب، با پایبندی به اصول حکمرانی خوب شهری، میتوان به دستیابی به پیشرفت‌های مداوم و پایدار در شهرها امیدوار بود و شرایط زندگی بهتری را برای همه شهروندان فراهم آورد | (Iftimoaei, 2015: 314) |
علی‌رغم تحقیقات گسترده در حوزه حکمرانی خوب شهری، همچنان برخی عوامل و نیازها از دید پژوهشگران مغفول مانده‌اند. بررسی پیشینه پژوهش‌ها نشان می‌دهد که مدلهای ارائه شده در این حوزه دچار محدودیت‌هایی مانند عدم جامع‌نگری، غفلت از جزئیات مهم و عدم تطابق با ساختار و فرهنگ سازمانی شهرداری تهران هستند. این مدل‌ها نتوانسته‌اند به‌طور کامل با پیچیدگی‌های نهادی و سازمانی منطبق شوند و از این‌رو، کارآمدی جامع ندارند. درواقع، پژوهشهای گذشته به شکلی کامل و منسجم این موضوع را پوشش نداده‌اند و در شناخت دقیق الگوی حکمرانی خوب شهری شکاف‌هایی باقی مانده است. این پژوهش به‌دنبال پر کردن این خلأهاست و تلاش دارد به مسائلی چون نبود مدل جامع مشارکت شهروندان، عدم ارتباط مؤثر بین اجزای حکومتی و جامعه مدنی و نیازهای متنوع شهروندان بپردازد. هدف این است که با تحلیل تحقیقات پیشین و ارائه راهکارهای نوآورانه، مدل‌هایی ارائه شود که نهتنها شفافیت و پاسخگویی را ارتقا دهند، بلکه مشارکت فعال شهروندان را نیز تسهیل کنند. این رویکرد می‌تواند به مدیریت بهینه منابع و بهبود فرآیندهای شهری کمک کند. به‌ویژه با توجه به ساختار متمرکز و فرآیندهای غیررسمی در حکمرانی شهری ایران، استفاده از مدلهای لایه‌ای که مسئولیت‌ها را در سطوح مختلف تفکیک می‌کند، می‌تواند به بهبود شفافیت و کارایی منجر شود. درنتیجه، این پژوهش می‌کوشد با ارزیابی مدلهای لایه‌ای و تطابق آنها با بافتار اجتماعی ایران، راهکارهایی برای بهبود حکمرانی شهری ارائه دهد و با تأکید بر شفافیت و توسعه پایدار، گامی مؤثر در جهت رفع کاستی‌های موجود بردارد. ذکر این نکته حائز اهمیت است که شاخصهای ارائه‌شده در جدول شماره 1، به‌عنوان مبنایی برای ارزیابی به کار گرفته‌شده و در بخش تحلیل مصاحبهها و کدهای آن استفاده شده است.
روش پژوهش
در این مطالعه، در ابتدا، مطالعات و پیشینه مرتبط با موضوع بررسی، تحلیل و با رویکردی سیستمی تنظیم و تدوین شده است. هدف اصلی این مرحله از پژوهش، بررسی و کاوش مفاهیم و مقولههای مرتبط با حکمرانی خوب برای شهرداری تهران است؛ بنابراین در این مرحله ابعاد، مؤلفه‌ها و شاخصهای الگوی حکمرانی خوب برای شهرداری تهران، از طریق مصاحبههای عمیق و اکتشافی بهصورت انفرادی با خبرگان علمی که بهصورت هدفمند انتخاب‌شده، دادههای کیفی لازم جمع‌آوری و با استفاده از تحلیل مضمون به‌مثابه تکنیکی پژوهشی، ابعاد، مؤلفه‌ها و شاخصهای موردنظر شناسایی و مورد تحلیل قرار گرفته است. سپس براساس این ابعاد، مؤلفه‌ها و شاخص‌ها، الگوی حکمرانی خوب برای شهرداری تهران ارائه شده و درنهایت با طراحی الگوی کلان حکمرانی خوب استخراجی سعی شده سیاست‌های در راستای تحقق الگوی حکمرانی خوب در مواجهه با مسائل بغرنج در حوزه حکمرانی ارائه شود. در این تحقیق برای جمع‌آوری دادههای موردنیاز در بخش کیفی از مصاحبه نیمهساختاریافته استفاده گردید. نکته مهم آن است که سؤالات مصاحبه از پیش اندیشیده و تعیین‌شده و آنچه مصاحبه را به صورت‌های مختلف طبقه‌بندی می‌کند میزان انعطاف‌پذیری و یا نحوه اجرای آن است. مصاحبه را یکی از روش‌هایی دانسته‌اند که امکان دریافت پاسخ در آن بیش از روشهای دیگر است، زیرا در هنگام مصاحبه امکان تحریک آزمودنی برای دادن پاسخ وجود دارد و نیز میتوان در صورت ابهام با توضیح موضوع را روشن ساخت. جامعۀ آماری پژوهش، خبرگان جامعۀ علمی و متخصصان دانشگاهی است که از سوابق اجرایی در سطوح تصمیمگیری در حوزه مطالعات حکمرانی و مدیریت محلی برخوردار بوده و به اصطلاح خبرگان آگاه در این حوزه محسوب می‌شوند که با روش نمونه‌گیری گلوله برفی، انتخاب شده‌اند. تعداد مصاحبهها تا رسیدن به حد اشباع نظری و تا پانزده نفر ادامه یافته است. به‌منظور گردآوری اطلاعات لازم، به‌طورکلی با سه دسته از افراد مصاحبه صورت می‌پذیرد:
1) اساتید و اعضای هیئت‌علمی دانشگاه؛
2) داشتن حداقل تجربه 10 ساله؛
3) مسلط به امور حکمرانی و حکمرانی خوب شهری؛
4) تمایل داشتن به همکاری در پژوهشهای علمی.
در پژوهش حاضر روش و تجزیه و تحلیل کیفی بهصورت تحلیل مضمون یا تحلیل تم5 است. انتخاب این روش به دلیل این است که پیش از این از الگوهای کمی با نگاه کالبدی و تنها با این هدف طراحی و تدوین گردیده و از این منظر این نوشته با این رویکرد سعی در بررسی و ارائه از تحلیل موارد پیشین و به‌خصوص بهرهگیری از روش مصاحبه عمیق نیمساختاریافته است. تحلیل مضمون شیوه‌ای در روش پژوهش کیفی است که بر شناسایی، تحلیل و تفسیر الگوی معانی دادههای کیفی تمرکز دارد. مضمون یا تِم6 عنصر کلیدی در این روش است. مضمون‌ها پرارزش‌ترین واحدهایی هستند که در تجزیه و تحلیل محتوا باید مدنظر قرار گیرند (Braun and Clarke, 2006: 70). ذکر این نکته حائز اهمیت است.
به‌منظور دریافت نظرات از خبرگان در مورد عوامل مؤثر، درخواست مصاحبه به تعداد 20 نفر از متخصصان ارسال شد تا درخصوص این پژوهش ما را همراهی نمایند و درنهایت 15 نفر دعوت را پذیرفته و در جلسه‌های مصاحبه شرکت کردند. لازم به ذکر است که مصاحبهها تا زمان رسیدن به اشباع نظری پیش رفته است. درنهایت با رسیدن به اشباع نظری به علت همسان‌شدن داده‌ها، داده‌ها منظم و جهت تجزیه و تحلیل مورد استفاده قرار گرفته است. اشباع نظری در مصاحبه با دوازدهمین خبره اتفاق افتاده است ولی برای اطمینان بیشتر مصاحبه را تا 3 نفر خبره بعدی نیز ادامه پیداکرده که تعداد خبرگان به 15 تن رسید. متوسط سن (مصاحبه‌شوندگان) 43 سال است. متوسط سابقه کاری آنها حدود 12.5 سال در حوزه حکمرانی و مدیریت شهری است. تمامی خبرگان دارای مدرک تحصیلی دكتري بوده‌اند. پس از مطالعه اولیه متن و انتخاب جملات مرتبط با موضوع، فهرست اولیه از ایده‌های موجود در داده‌ها و نکات کلیدی آنها تهیه شده است. برای این مرحله کدهای اولیه در نظر گرفته شد. کدهای موجود در چارچوب کدگذاری دارای حدومرز کاملاً مشخص و تعریف‌شده‌ای است. در این مرحله متن مصاحبهها به‌دقت مورد بررسی قرار گرفت و همان‌طور که در قسمت زیر مشخص است مصاحبهها در نرم‌افزار اطلس کدگذاری اولیه گردیده است. آن بخش‌هایی از متن مصاحبه که مرتبط با موضوع پژوهش بود، شناسایی‌شده و کد مرتبط با آن متصل گردیده است. در این بخش از پژوهش محقق برای تحلیل و جمع‌آوری دادههای تحقیق از مصاحبههای خبرگان و مرور ادبیات جمع‌آوری‌شده به‌عنوان منبع اصلی پژوهش استفاده کرده است. پس از مطالعه تمامی مصاحبهها و مرور ادبیات، این نکته آشکار شده که باید ترکیبی از این دو بخش در نظر گرفته شود. روش تحلیل مضامین نیازمند مطالعه و مرور مکرر داده‌ها است لذا قبل از شروع کدگذاری کل داده‌ها چندین بار مطالعه شده و پس از آن به هنگام مطالعه مجدد متن، برخی از الگوها و ایده به‌دست‌آمده است. با بررسی و پالایش بیشتر مفاهیم، سعی شد تا مقوله‌ها به‌اندازه کافی، خاص، مجزا و غیرتکراری و به‌اندازه کافی کلان باشند. پس از آن با یکی کردن حذف موارد تکراری و هم‌رده شاخصهای اثرگذار اصلی ساخته شد. شکل 2، كه از خروجي‌هاي نرم‌افزار است، كدهاي مرحله كدگذاري و تكرار آنها در مرحله اول کدگذاری را نشان داده شده است. نحوه ارتباط کدها، خبره و متن به کدهای اولیه مصاحبه به شرح جدول ذیل استخراج گردید:
شکل 1. نحوه ارتباط کدها، خبره و متن
|
| |
| ||
شکل2، تعداد کدهای یافتشده در مصاحبه هریک از نخبگان
شکل 3. الگوی اولیه در شناسایی و ترسیم شبکه مضامین
با شناسایی مجموعه‌ای از شاخصهای پالایش‌شده شبکه مضامین به‌دست‌آمده شکل گرفت درواقع باید اذعان داشت که مضامین شناسایی شده منبع اصلی شکل‌گیری الگو است. طی این گام، مشخص گردید که برخی مضامین پیشنهادشده، واقعاً مضمون نیستند. در این میان شاخص‌ها مجدداً پالایش شده و گاه برخی از آنها ترکیب یا تجزیه شدند. از طرف دیگر با در نظر گرفتن بخش کیفی اطلاعات در اين تحقيق شامل مطالعات کتابخانه‌ای، استفاده گردیده است. گردآوري اطلاعات در زمينه مباني نظری و ادبيات تحقيق، از منابع کتابخانه‌ای، مقالات، كتب، نشريات و نيز اينترنت استفاده شده است. جدول ذیل یکی از خروجی‌های نرم‌افزار اطلس است که نشان‌دهنده الگوی اولیه در شناسایی و ترسیم شبکه مضامین برای محقق بوده است. پس از تکمیل فرآیند جرح و تعدیل، کدهای اولیه مصاحبهها از متن نهایی استخراج و در جدول مرتبط با موضوعات مختلف قرار گرفتند. این کدها به‌عنوان نشانگرهای معنایی و موضوعی در تحلیل مصاحبهها به‌کار رفته و مراحل بعدی تحلیل و تفسیر اطلاعات را تسهیل نمود. در اولين مرحله كدگذاري، به‌عنوان گام میانی 518 کد حاصل شد كه درواقع در این گام، برخي از كدهايی که ارتباط کمتری با موضوع پژوهش داشتند حذف و گروهي ديگر از این کدها ادغام و مرتب‌سازي و برخی دیگر با مشورت خبرگان پژوهش تعدیل شده و تغییر نام داده شده‌اند. پس از بررسی، جرح و تعدیل و مشورت با خبرگان و اساتید، کدهای اولیه پژوهش حاضر در نرم‌افزار اطلس به کدهای نهایی تبدیل گردید. سپس با بهرهگیری از تحلیلهای مصاحبه شبکه مضامین نیز در شکل 3، ترسیم شد.
در این پژوهش با توجه به هدف آن یعنی تحلیل مضامین الگوی حکمرانی خوب شهری سعی شده در ابتدا ابعاد و مفاهیم الگوی حکمرانی خوب شهری با توجه به چارچوب نظری و تعاریف جهانی آن مشخص گردد و سپس با استفاده از مصاحبههای عمیق نیمساختاریافته شبکهای از مضامین با توجه به ساختار و بافتار نهاد شهرداری تهران تبیین و تحلیل گردد. تا بتوان با در نظر گرفتن آن شبکه مضمون احصایی الگوی در سه سطح الزامات، موانع و ذینفعان ارائه شود. (شکل چهار)
در واقع باید گفت پس از مطرح شدن الگوی حکمرانی خوب در جهان بازنگری كلی در شیوههای حکومتی و مدیریتی كشورهای در حال توسعه و از جمله ایران به‌منظور رضایتمندی شهروندان، مشارکت حداکثری آنان و افزایش کارایی و اثربخشی سیاست‌ها و گام برداشتن به سمت‌وسوی الگویی بهینه و زمینه‌مند در این خصوص ضرورت می‌یابد؛ چنانچه در الگوی اولیه و ترسیم شبکه مضامین هم مشخص شده است، مشروعیت، انعطاف‌پذیری، اجرایی شدن برنامه‌های توسعه شهری، برابری و عدالت، پاسخگویی، شفافیت، مشارکت و اعتماد بر بستری از قانون‌مداری از عناصر و الزامات مهم حکمرانی خوب شهری در تهران هستند. با مشاهده مشکلات عدیده ناشی از شیوههای مدیریتی متمرکز میتوان دریافت كه برای دستیابی به توسعه شهری و منطقه‌ای باید نهادهای محلی و مردمی را درگیر مسئله كرد و این امر نیازمند توسعه جوامع مدنی است. حکمرانی خوب شهری به عنوان یکی از مفاهیم مهم در مدیریت شهری و توسعه پایدار شناخته می‌شود. این مفهوم به مجموعه‌ای از اصول و روش‌هایی اشاره دارد که به‌منظور بهبود کیفیت زندگی شهروندان، افزایش مشارکت عمومی و ارتقاء عدالت اجتماعی در مدیریت شهرها به کار گرفته می‌شود. با توجه به روند روزافزون شهرنشینی و چالش‌های پیچیده‌ای که در پیش روی شهرها قرار دارد، نیاز به تدوین الگوی حکمرانی خوب شهری بیش‌ازپیش احساس می‌شود. در این راستا، نقد و بررسی الگوهای موجود و تلاش برای بهبود و بومی‌سازی آنها، می‌تواند نقش مؤثری در تحقق اهداف توسعه شهری ایفا کند.
[1] * نویسنده مسئول: دانشجوی دکتری علوم سیاسی، دانشگاه مفید، قم، ایران shahreiardabirzadeh@gmail.com
[2] **دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه مفید، قم، ایران shafiee.mahmood@gmail.com
[3] *** دانشیار گروه علوم سیاسی دانشگاه مفید، قم، ایران mirmoosavi@gmail.com
[4] . Mungiu-Pippidi
[5] . Thematic analysis
[6] . Theme
شکل 4. مدل نهایی الگوی حکمرانی خوب شهری برگرفته از شبکه مضامین
در راس هرم ارائه شده در ستون الزامات، اعتماد نقطه کانونی است. اعتماد که یکی از مهمترین پارامترهای سرمایه اجتماعی است که خود بر مشارکت پایا و پویای شهروندان، شفافیت وکارایی و اثربخشی و عدالت اثر مستقیم می‌گذارد و رابطه‌ای چند سویه با دیگر الزامات دارد؛ که برایند الگوی طراحی شده برآمده از پژوهش نیز بدان تأکید داشته و صحه می‌گذارد. همچنین اجرای طرح‌های توسعه شهری، پاسخگویی، اخلاق مداری، همسو شدن منابع، توانمندسازی گروه‌های محروم اجتماعی، قانون‌مداری و مشروعیت از الزاماتی است که بیشتر جنبه محیطی و مختص به جامعه و محیط ایران و شهر تهران هستند و به عبارتی بومی شده در الگوی ارائه شده است؛ امری که کمتر در الگوهای جهانی بدانها پرداخته‌اند.
شکل 5. مدل تدقیقشده |
با توجه به برآیند تحلیل مصاحبهها در این پژوهش، شبکه مضامین مدل تدقیق‌شدهای در مسیر سازگاری با شرایط شهرداری تهران ارائه شد. مطابق مدل تدقیقشده پژوهش (شکل 5)، حکمرانی خوب شهری در شهرداری‌های ایران با چالش‌های ساختاری و فرهنگی عمیقی مواجه است که تحقق آن را با دشواری‌هایی روبه‌رو می‌کند. نخستین مانع، پیش‌فرض‌های ذهنی تاریخی، فرهنگی و اجتماعی است که به‌شدت در ذهنیت ایرانیان ریشه دارد. این پیش‌فرض‌ها در بسیاری از موارد مانع از پذیرش تغییرات جدید و اجرای اصلاحات بنیادین می‌شوند. درواقع، برخی از این پیش‌فرض‌ها تمایل به تمرکز قدرت، اولویت دادن به فرآیندهای غیررسمی و اتکا به روابط شخصی دارند که با اصول حکمرانی خوب همچون شفافیت، پاسخگویی و کارایی، در تضاد هستند. دومین چالش بزرگ، ساختار حکومت متمرکز شهری در ایران است. در این ساختار، مدیریت شهری به‌جای آنکه استقلال داشته باشد و بتواند با شناخت و مدیریت مسائل محلی تصمیمگیری کند، تحت‌کنترل مرکزی باقی می‌ماند. نبود استقلال برای شهرداری‌ها سبب می‌شود که این نهادها نتوانند براساس نیازهای واقعی محلی تصمیمگیری کنند و برنامه‌های شهری را به‌طور مستقل پیش ببرند. این تمرکزگرایی، حتی در مسائل کلیدی نظیر بودجه و برنامهریزی شهری، سبب می‌شود که بسیاری از برنامه‌های محلی به‌کندی پیش بروند یا اصلاً اجرا نشوند. همچنین، نبود ساختارهای لایه‌ای و چندسطحی در حکمرانی شهری یکی دیگر از موانع است. در حکمرانی شهری موفق، ساختارهای لایه‌ای که هرکدام نقش و اختیارات مشخصی دارند، می‌توانند ضمن حفظ انسجام مدیریتی، امکان پاسخگویی محلی و هم‌راستا با نیازهای واقعی جامعه شهری را فراهم کنند. چنین ساختاری در عین ایجاد شفافیت، نظارت و ارزیابی را تسهیل می‌کند و به تقویت نهادهای رسمی و رسمی‌سازی فرآیندها کمک می‌کند. اتکا به فرآیندهای غیررسمی و تصمیم‌گیری‌های فردی، هرچند در کوتاه‌مدت ممکن است برخی مشکلات را حل کند، اما در بلندمدت به ناکارآمدی، فقدان شفافیت و عدم اعتماد عمومی منجر می‌شود؛ بنابراین، حکمرانی خوب شهری در ایران نیازمند تحول ساختاری است که در آن نهتنها استقلال نسبی برای مدیریت شهری فراهم شود، بلکه ساختارهای لایه‌ای و فرآیندهای رسمی و شفاف نیز در دستور کار قرار گیرد. این تحول می‌تواند شهرداری‌ها را به نهادهایی پاسخگو، شفاف و کارآمد تبدیل کند و موجب ارتقای کیفیت زندگی شهروندان شود.
نتیجهگیری
پیاده‌سازی الگوی حکمرانی و الزامات آن و همچنین مقابله با موانع اجرائی شدن آن در مواردی چون مقابله با فساد و یا مشارکت پایا و پویای شهروندان که قلب الگوی حکمرانی خوب است دچار مشکلات نهادی است. یافته اصلی این پژوهش این است که مسئله حکمرانی خودتبدیل به پدیده پیچیده شده است. اصولاً راهکارها مثلاً به چگونگی افزایش کارایی در سازمان پرداخته و یا در چگونه شفاف شدن فرایندهای فسادزا راهکارهای خوب علمی و عملی پرداخته شده است اما این امر اتفاق نیفتاده است و مثال‌های بسیار زیادی که در طول مصاحبههای نخبگان بدانها اشاره رفت و البته تحقیقات دیگر پژوهشگران نیز ابعاد دیگر و مشابه نیز به آن پرداخته‌اند؛ اما خروجی اصلی این پژوهش و تفاوت رویکرد اتخاذی این است که مسئله را در خود حکمرانی میداند. در جامعه دانشگاهی بسیاری از محققان بر این باورند که مسائل بغرنج را نمی‌توان صرفاً از دریچه آزمایشات دقیق و تحلیل آماری و حتی کیفی شناخت. درواقع برای درک مسئله حکمرانی در شهر تهران با توجه به انباشت و پیچیدگی متقاطع و متراکم از ناکارآمدی اثربخش نبودن سیاست‌های اتخاذی پراکندگی در حوزه‌های مختلف حکمرانی و مأموریتی شهرداری تهران روبه‌رو هستیم. علی‌رغم وجود قوانین بسیار وجود نیمه و ناقص شوراهای شهر سیاسی بودن پایتخت و ورای آن نامشخص بودن و یا عدم تفکیک موضوعات ملی از محلی به‌خصوص در قانون اساسی و به‌تبع آن در قوانین پایین‌دست و مواردی از این دست مسئله حکمرانی را تبدیل به امری بغرنج کرده است. آنچه خروجی مهم از الگوی پیشنهادی و نتیجه ساعت‌ها مصاحبه با مدیران و متخصصان حوزه شهری و اسناد پشتیبان و پژوهشهای پیشین در پیاده‌سازی الگوی حکمرانی خوب برای شهر تهران است این است که مسئله باید به سمت اصلاح الگوی سیاست‌گذاری و حکمرانی برود. برای درک مسائل بدخیم از این دست و ارزیابی اینکه چگونه برنامه‌ها و عملکردهای جاری می‌توانند تغییر ایجاد کنند نیازمند انواع مختلف دانش و تجربه هستیم. به‌طور خلاصه، امروزه که به مدد سرمایه‌گذاری در علم و ارزیابی و اشاعه آن از طریق وسایل ارتباطی، اطلاعات وسیع‌تر و مفیدتری در سطح گسترده در اختیار ماست پس در اصل درنتیجه دریافت اطلاعات و تحلیل عملکرد برنامه‌ها می‌بایست به مرور زمان کیفیت تصمیم‌سازی بهتر شده باشد اما با وجود انبوه داده‌ها و گزارش‌های متعدد و متنوع درخصوص امر حکمرانی خوب و توسعه و مسائل در حال تکامل، همچنان در مورد ظرفیت نهادها در حل‌وفصل بحران‌های پیشین در حوزه حکمرانی و موانع آن و پیاده‌سازی الزامات آن و مسائل پیچیده شهر و مدیریت شهری تهران تردیدهای جدی وجود دارد. حتی اگر ظرفیت گردآوری و تحلیل داده‌ها بالا رود، چشم‌انداز مسائل بدخیم حکایت از این دارد که برخی مسائل آنچنان آشفته و گیج‌کننده هستند که بررسی رضایت‌بخش آنها با رویکرد علمی و تخصصی به‌غایت دشوار است. درواقع مسائل بغرنج از این دست را نمی‌توان تنها با اتکای کارشناسان و متخصصان فنی مدیریت کرد مسائل بغرنج باید به شکل سیاسی حل‌وفصل شوند. مدیران شهری شهر تهران (در هر دوره تفاوتی نمی‌کند که از کدام جناح و کدام گروه باشند) زمانی به شواهد علمی استناد می‌کنند که مطابق و متناسب با برنامه‌یشان باشد اما به‌ندرت اختیاری در اتخاذ تصمیم‌های کلی دارند. مقاومت در برابر احتمال تصمیم‌سازی فن‌سالارانه (فنی و تخصصی) توسط متخصصان یکی از دغدغه‌های همگانی است اما رهبران منتخب مانند اعضای شورای شهر و شهردار و مدیران ارشد صرفاً بر مبنای گرایش به ارزش‌های سیاسی منافع سیاسی شخصی دست به تصمیم‌سازی می‌زنند. رویکرد مناسب برای این مسئله چنانچه پژوهش و الگوی حاکم بر این نوشتار بدان دست یافته به‌خصوص در شهر تهران که امر سیاسی در آن بسیار دخیل و ناگزیر است توانایی الگو در اجماع‌سازی و حرکات جزئی با رویکرد مشارکتی است. گام برداشتن به سوی حکمرانی مشارکتی استراتژی مهم در دستیابی به الزامات مطرح‌شده در الگوی پیشنهادی برای شهرداری تهران است. امری که در پژوهش‌ها و الگوهای پیشین بدان توجه نشده است نگاهی نهادی به امر حکمرانی خوب و نحوه الزامات آن و مواجهه جزئی و آرمان‌گرایانه با موانع حکمرانی خوب در شهرداری تهران با ذینفعان ذ‌ی‌مدخلان و ذینفوذان متعدد در آن است. لذا با یک نگاه سیاستی با توجه به بدخیمی امر حکمرانی شهری تهران میتوان به این نتیجه رسید برای پیاده شدن الگوی طراحی شده در این پژوهش با در نظر گرفتن واقعیت‌های موجود و با پرهیز از نگاه ایدآلیستی باید به سمت انتخاب راهبرد انطباق گام برداشت. مفهوم تطابق یک مهارت سیاسی است که در پی تعدیل و اصلاح جزئی تدریجی و پرهیز از واکنش بیش از حد است. اصولاً الگوهای مطرح شده با نگاهی ایدهآلیستی تنها به آنچه باید باشد پرداخته‌اند و نگاهی واقع‌گرایانه به ساحت واقعیت نداشته‌اند. در برنامه‌های توسعه دوم و سوم شهرداری تهران با در نظر گرفتن شاخصهای حکمرانی خوب چشم‌اندازهای را در نظر گرفته‌اند که بیشتر به شعار شبیه هستند تا برنامه، راهبردهای انطباقی درجایی یافت می‌شوند که چندین مشکل عمده با هم تلاقی پیدا می‌کنند یا منابع و ظرفیت‌های حل مسئله محدود هستند، یا جایی که لایه‌های تغییر در برنامه و تغییر در ساماندهی به‌طور هم‌زمان روی‌هم انباشته شده‌اند انطباق را میتوان رویکردی ارزشمند و حتی ضروری در شرایط پیچیده و غامض کنونی دانست. در حقیقت میتوان گفت تمامی الگوهای مطرح شده در خصوص حکمرانی دارای نقاط قوت و ضعف هستند. از این‌رو نقدهایی نیز بر الگوهای موجود حکمرانی خوب شهری وارد است؛ که لازم است پیش از طراحی هر نوع الگویی در این ساحت نقدهای وارده بر آن مورد ارزیابی قرارگرفته تا به نحوی اثربخش و با کمترین میزان خطا الگویی کارآمد طراحی گردد. یکی از مهمترین نقدها، عدم توجه کافی به تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی در شهرهای مختلف و معرفت‌شناسی و جهان‌بینی اقتصادی به مبحث توسعه است. الگوهای استاندارد و جهانی ممکن است در برخی موارد با شرایط محلی تطابق نداشته باشند و نیاز به بومی‌سازی و تطبیق با شرایط خاص هر شهر داشته باشند. همچنین، پیچیدگی ساختارهای اداری و نبود هماهنگی میان نهادهای مختلف شهری می‌تواند مانعی برای اجرای مؤثر حکمرانی خوب شهری باشد. به نظر می‌رسد تحقق الگوی حکمرانی خوب خود نیازمند پیش‌شرط‌ها و مفروضاتی است، شکل این الگو در برخی از کشورها و شهرها علی‌رغم تلاش‌های صورت‌گرفته خود گواهی بر این مطلب است. تقریباً با آغاز طرح این الگو در حوزه مدیریت شهری تهران و برخی دیگر از شهرهای بزرگ ایران نیز سعی در پیاده‌سازی الگوی فوق نموده‌اند که با موانع جدی در مسیر پیاده‌سازی آن روبه‌رو بوده‌اند. در دنیای امروز کمتر کسی با مشارکت به‌عنوان یکی از مهمترین ابعاد حکمرانی خوب مخالف است، اما زیرساخت‌های مشارکت مردم، دانایی پیش از مشارکت، فرهنگ مشارکت و پویایی و پایایی آن در ساختار فرهنگی مدیریتی-اداری پیش از هر چیزی ریل‌گذاری شده باشد یا نه از اساسی‌ترین مباحث در گام برداشتن به سمت‌وسوی الگوی حکمرانی مشارکتی است. اصول عادت دیرینه به مدیریت متمرکز و ساختار سازمانی عمودی از بالا به پایین، فرهنگ مشارکت‌گریز و همچنین الگوی ذهنی مدیران و سیاست‌گذاران علی‌رغم علاقه و میل آنها به مشارکتی شدن ساختار از موانع جدی و بنیادینی در پیاده‌سازی و مشارکتی کردن امور بوده‌اند، این امر نیازمند طراحی الگویی مبتنی بر ساختار فرهنگی، اجتماعی و نهادی هر کشور و شهر دارد. توجه به عوامل زمینه‌ای در الگوی طراحی شده نیازمند مصاحبه با خبرگان علمی و اجرایی است تا بتوان موانع ساختاری را شناسایی و الزامات الگوی حکمرانی خوب را احصا نمود. این در حالی است که شهر تهران شامل 22 منطقه و 353 محله است و شهروندان می‌بایست در همه سطوح برنامه ازجمله تدوین، اجرا و نظارت بر حسن اجرای برنامه دخیل باشند. تحلیل ذینفعان نهادهای محله‌ای، سازمانهای مردم‌نهاد و بهرهگیری از نرم‌افزارها و شبکه‌های اجتماعی می‌تواند در این زمینه منجر به دخالت و حضور ذینفعان در امور شهر باشد. تقسیم مینیاتوری شهر به محلات به‌عنوان کوچک‌ترین نهادهای شهری و تدوین برنامه‌های توسعه محلات با بهرهگیری از ساکنین هر محله منجر به پایایی، پویایی و زمینه‌ای بودن مشارکت و پیشرفت و توسعه گردد. در سال‌های گذشته گامهایی درخصوص برنامه‌های توسعه محله‌ای برداشته شده که با برنامهریزی و سیاست‌گذاری در این حوزه گامی مهم در دستیابی به مهمترین ابعاد حکمرانی خوب شهری برداشت. این امر می‌تواند در کنار شفافیت درخصوص سیاست‌گذاری‌ها و نظارت همه‌جانبه مردم بر امور گردد. پرهیز از نگاه سیاسی از دیگر مباحث است هرچند که این امر مسئله‌ای نهادی و نیازمند پیگیری درخصوص تغییر قوانین بالادستی است می‌تواند منجر به مسئولیت‌پذیری و پاسخگویی و افزایش کارآمدی و اثربخشی سیاست‌های شهری و درنتیجه شکل‌گیری اعتماد بین شهروندان و مدیریت شهری گردد. بدون شک با توجه به الگوی طراحی شده اعتماد عمومی از مهمترین الزامات درخصوص تحقق حکمرانی خوب است. در پایان، باید به این نکته توجه داشت که حکمرانی خوب شهری نهتنها به‌عنوان یک الگوی مدیریتی، بلکه به‌عنوان یک رویکرد اجتماعی و فرهنگی نیز اهمیت دارد. تحقق این الگو نیازمند تعهد و تلاش جمعی همه افراد جامعه است.
منابع
الفتی، امیر (1400) تأثیر حکمرانی خوب بر سلامت سازمانی با نقش میانجی پاسخگویی در وزارت ورزش و جوانان ایران. فصلنامه علمی پژوهشهای کاربردی در مدیریت ورزشی، 10(3)، صص 77-88.
doi: 10.30473/arsm.2022.8529
بادکو، بهروز و محمد قاسمیسیانی و علی رنجبرکی (1403) تبیین و ارزیابی شاخص‌ها و مؤلفه‌های الگوی حکمرانی شهر تهران با تأکید بر بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی ایران، فصلنامه علمی مطالعات شهر ایرانی- اسلامی، شماره پنجاه‌و‌سوم، ص 23.
بوچانی، محمدحسین و مظفر صرافی و جمیله توکلی‌نیا و علی دشتی (1396) تحلیل ساختاری حاکمیت ملی و مدیریت محلی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در پرتو رویکرد حکمروایی شایسته شهری، فصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، 9(2)، صص 211-236.
doi: 10.22631/isih.2017.2301.2761
خسروی، سعید و حمید احمدی و گارینه کشیشیان سیرکی (1399) واکاوی شاخصهای مؤثر بر حکمرانی خوب شهری در شهر زاهدان، ماهنامه جامعه‌شناسی سیاسی ایران، 3(1)، صص 243-275.
doi: 10.30510/psi.2020.241184.1205
رحمتی‌فر، سمانه (1401) امکان‌سنجی حکمرانی خوب به‌عنوان راهبرد پلیس، فصلنامه مطالعات حقوق عمومی دانشگاه تهران، 52(2)، صص 771-787.
doi: 10.22059/jplsq.2020.287884.2146
شهریور، مهراب و حسین کلانتری خلیل‌آباد و غلامرضا لطیفی (1400) مدیریت شهرهای ایرانی-اسلامی با رویکرد شهر دانایی‌محور (مطالعه موردی: شهر شیراز)، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 12(45 )، صص 47-59.
فتحی، حمید و بهزاد ملک‌پور اصل و محمدحسین شریف‌زادگان (1394) حکمروایی خوب نهادسازی برای توسعه: آموزه‌هایی از سطح ملی تا شهری و تجربه‌ای از ایران، مرکز مطالعات و برنامهریزی شهر تهران، تهران.
غفاری، مسعود و محمد رستم‌پور (1400) «نسبت تمرکزگرایی و حکمرانی خوب در دولت‌های نهم و دهم» پژوهشهای سیاسی جهان اسلام بهار 1400 - شماره 38، صص 155-177.
20.1001.1.23222980.1400.11.1.4.2 doi:
قربانیان، ماریا و محمد قهرمانی و محمود ابوالقاسمی (1400) شناسایی مؤلفه‌های حکمرانی خوب در نظام آموزش عالی ایران. اندیشه‌های نوین تربیتی، 17(1)، صص 53-82.
10.22051/jontoe.2020.31217.3037 doi:
کلانتری خلیل‌آباد، حسین و مهدی حقی (1399) تحلیل نظام اجرایی طرح‌های نوسازی در بافت‌های فرسوده شهری با تأکید بر بافت فرسوده تهران؛ نمونه موردی: محلات صفا و شهید اسدی، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 11(41)، صص 5-14.
کاظمیان شیروان، غلامرضا و رضا واعظی و وجه‌الله قربانی‌زاده و محمدرضا رئیسی (1401) ارائه الگوی حکمروایی در مدیریت پایدار مصرف برق، فصلنامه پژوهشهای سیاست‌گذاری و برنامهریزی انرژی، ۸ (۴)، صص 106-147.
وافره کوهستانی م (1398) ارزیابی حکمرانی خوب شهری توسط شهرداری‌ها به‌منظور جلب مشارکت شهروندان، نشریه علمی رویکردهای پژوهشی نوین مدیریت و حسابداری، 3(10)، صص 57-65.
Retrieved از https: //majournal.ir/index.php/ma/article/view/233
موسوی شفایی، سید مسعود و امیر کارگرسامانی و اسدالله کردنائیج و سید حمید خداداد حسینی (1400) سنجش حکمرانی خوب شهری برای شهرهای جهانی، پژوهشهای مدیریت در ایران، 19(1)، صص 67-147.
. 20.1001.1.2322200.1394.19.1.7.5 doi:
مهری، معصومه و مصطفی ایستگلدی (1401) بررسی اثرات حکمروایی خوب شهری بر شکوفایی شهری در شهر شیراز، جغرافیا و روابط انسانی، (1) 5، صص 273-288.
10.22034/gahr.2022.330647.1668 doi:
نعمتی، حسین و مصطفی انصاری (1400) حکمرانی خوب مقوله‌ای سیاسی در راستای تأمین سلامت (شرایط بحرانی کرونا). سیاست کاربردی، 3(1)، ص 251.
doi: AP-2109-1026(R1).
Adila, W. (2024) Mapping The Evolution of Good Governance: A Literature Review Perspective. Politeia: Journal of Public Administration and Political Science and International Relations, 2(1), 1-11. DOI: https: //doi.org/10.61978/politeia.v2i1.143.
Aina, Y. A. Wafer, A. Ahmed, F. & Alshuwaikhat, H. M. (2019). Top-down sustainable urban development? Urban governance transformation in Saudi Arabia. Cities, 90, 281-272. DOI: 10.1016/j.cities.2019.03.003.
Akhondzadeh-Noughabi, E. Alizadeh, S. Ahmadvand, A. M. & Minaei-Bidgoli, B. (2013). FTiS: A new model for effective urban management: A case study of urban systems in Iran. Cities, 31, 394-403. DOI: 10.1016/j.cities.2012.12.004.
Amiri, M. & Rouzbehani, K. (2014). A Revolutionary Look at Managing Big Complex Cities: The Case Study of Tehran. Management. 4(5): 123-130. doi: 10.5923/j.mm.20140405.03.
Arefi, M. (2013) Towards a conceptual framework for urban management: The Iranian experience. City, Culture and Society, 4(1), 37-48. https: //doi.org/10.1016/j.ccs.2012.11.010.
Arszulowicz, M. (2025) Defining Good Governance: Praxeological Perspective. In Governance Strategies for Effective Sustainable Development (pp. 15-36). IGI Global.
Barakpou, N. & Keivani, R. M. (2016) The relationship between urban governance and sustainable urban development in Iran. Urban Change in Iran: Stories of Rooted Histories and Ever-accelerating Developments, 153-169.
Biswas, R. Jana, A. Arya, K. & Ramamritham, K. (2019). A good-governance framework for urban management. Journal of Urban Management, 8(2), 225-236. https: //doi.org/10.1016/j.jum.2018.12.009.
Beshi, T. D. & Kaur, R. (2020) Public trust in local government: Explaining the role of good governance practices. Public Organization Review, 20(2), 337-350. DOI: 10.1007/s11115-019-00444-6.
Börzel, Tanja & Pamuk, Yasemin & Stahn, Andreas. (2008). The European Union and the Promotion of Good Governance in its Near Abroad. One Size Fits All? 1-37.
Braun, V., & Clarke, V. (2006) Using thematic analysis in psychology. Qualitative Research in Psychology, 3(2), 77–101. https: //doi.org/10.1191/1478088706qp063oa.
da Cruz, N. F. Rode, P. & McQuarrie, M. (2018) New urban governance: A review of current themes and future priorities. Journal of Urban Affairs, 41(1), 1–19. https: //doi.org/10.1080/07352166.2018.1499416.
Dias, G. P. (2020) Global e-government development: besides the relative wealth of countries, do policies matter? Journals Transforming Government: People. Process and Policy, 14 (3), 390-397. DOI: 10.1108/TG-12-2019-0125.
Elliott, M. & Thomas, R. (2024) 10. Good Governance—An Introduction. Public Law.
Eneqvist, E. Algehed, J. Jensen, C. & Karvonen, A. (2022). Legitimacy in municipal experimental governance: questioning the public good in urban innovation practices. European Planning Studies, 30(8), 1596-1614. https: //doi.org/10.1080/09654313.2021.2015749.
Gisselquist, Rachel M. (2012) UNU World Institute for Development Economics Research (UNU-WIDER) Katajanokanlaituri 6 B, 00160 Helsinki, Finland.
Graham, M. Maloney, M. & Foth, M. (2023). A City of Good Ancestors: Urban Governance and Design from a Relationist Ethos. Designing More-than-Human Smart Cities: Beyond Sustainability, Towards Cohabitation. 239-266. DOI: 10.1093/9780191980060.003.0014.
Hendriks, F. (2014) Understanding good urban governance: essentials, shifts and values. Urban Affairs Review, 50(4), 553-576. DOI: 10.1177/1078087413511782.
Ishak, N. Hasibuan, R. R. & Arbani, T. S. (2020). Bureaucratic and Political Collaboration Towards a Good Governance System. Bestuur, 8(1), 19-26. DOI: 10.20961/bestuur.v8i1.42922.
Iftimoaei, C. (2015) GOOD GOVERNANCE: NORMATIVE VS. DESCRIPTIVE DIMENSION. SEA: Practical Application of Science, 309-316.
Karbaschi, G. (2013) The role of decision making processes in urban management systems: (case study of Tehran). (Doctoral dissertation, Newcastle University).
Kuo, N. L. Chen, T. Y. & Su, T. T. (2020). A new tool for urban governance or just rhetoric? The case of participatory budgeting in Taipei City. Australian Journal of Social Issues, 55(2), 125-140. DOI: 10.1002/ajs4.110.
Mansoor, M. (2021) Citizens' trust in government as a function of good governance and government agency's provision of quality information on social media during COVID-19. Government Information Quarterly, 38(4). https: //doi.org/10.1016/j.giq.2021.101597.
Madanipour, A. (2011) Sustainable development, urban form, and megacity governance and planning in Tehran. Megacities: urban form, governance, and sustainability, 67-91. DOI: 10.1007/978-4-431-99267-7_4.
Monavariyan, A. Nargesiyan, A. & Hosseini Makarem, A. (2019). Designing a Network Governance Model in Tehran Municipality. Journal of Urban Economics and Management, 7(27), 76-85. DOI: 20.1001.1.23452870.1398.7.27.6.6.
Mungiu-Pippidi, A. (2020) The Rise and Fall of Good-Governance Promotion. Democracy, 31(1), 86-102. DOI: 10.1353/jod.2020.0007.
Omri, A. & Hadj, T. B. (2020) Foreign investment and air pollution: do good governance and technological innovation matter? Environmental research, 185, 109469. DOI: 10.1016/j.envres.2020.109469.
Omri, A. Kahia, M. & Kahouli, B. (2021) Does good governance moderate the financial development-CO2 emissions relationship? Environmental Science and Pollution Research, 28(34), 471516-47503. DOI: 10.1007/s11356-021-14014-1.
Oxford Economics. (2024) Global Cities Index 2024. Oxford Economics.
Pourkarimi, E. , zibakalam, S. , Noroozi, N. and Ebtekar, M. (2016) A Conceptual Model for Integrated Management of the Urban Environment in Tehran Metropolis (Based on the Good Governance Guidelines). International Journal of Environmental Research, 10(3), 391-400. doi: 10.22059/ijer.2016.58758.
World Bank. (2023) Worldwide Governance Indicators (WGI). The World Bank Group.
Saeidi Rezvani, N. Razavi, N. Mohammad, S. & Rashtiyan, S. M. (2023) Investigating the status of good urban governance indicators and their impact on urban regeneration (Case study of the worn texture of Semnan city). Spatial Planning.
Sadeghzadeh, S. Golkar, K. & Ghaffari, A. (2018) Tools for the Governance of urban design: the Tehran experience. Armanshahr Architecture & Urban Development, 11(22), 69-80.
Safkaur, O. Afiah, N. N. Poulus, S. & Dahlan, M. (2019) The effect of quality financial reporting on good governance. International Journal of Economics and Financial Issues, 9(3), 277. DOI: 10.32479/ijefi.8047.
Siraki, G. K. & Neginraz, P. (2020) Challenges of the Iranian government in smartening cities by emphasizing the model of good governance: Case study of Tehran. Smart Cities and Regional Development (SCRD) Journal, 4(2), 9-25. DOI: https: //doi.org/10.25019/scrd.v4i2.69.
Salam, M. A. (2013) E-Governance for Good Governance through Public Service Delivery, Master's Thesis of Arts in Governance and Development, Institute of Governance Studies, BRAC University, Bangladesh.
Zainal Alim Adiwijaya, E. S. (2020) Good governance of zakat institutions: A literature review. DOI: 10.35741/issn.0258-2724.55.2.38.
