فراتحلیلی بر الگوهای پنهان تناسببخش به فضای گنبدخانهها (با جستاری بر نظام پنجضلعی، مکعب فضایی و کتیبههای افقی)
الموضوعات : Islamic Architecture
سید مجید هاشمی طغرالجردی
1
,
مجید کفایی قائنی
2
,
سحر اسدپور
3
1 - استادیار گروه مهندسی معماری، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران
2 - استاد مدعو گروه مهندسی معماری، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران
3 - دانشجوی کارشناسی ارشد گروه مهندسی معماری، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: الگوی پنهان, تناسب گنبدخانه, کتیبه و عناصر خاص, مکعب فضایی و نظام پنجضلعی.,
ملخص المقالة :
بازشناسی شیوههای ایجاد تناسبات خوشآیند در گنبدخانهها، از موضوعات مهم پژوهشهای معماری ایرانی به شمار میرود. مطالعات نشان میدهد که تناسبات پنجضلعی، نقشی تعیینکننده در شکلگیری ارتفاع گنبدخانه داخلی (آسمانه) و گنبد بیرونی (خُود) داشتهاند. تحلیلها بیانگر آن است که بسیاری از شیوههای پنهان ساماندهی فضاهای ایرانی با بهرهگیری از دایره به عنوان مبنا، تناسبات شکلی یا فضایی را تعریف کردهاند. هدف این مقاله، کشف الگوهای پنهان تناسببخش در فضای داخلی گنبدخانه فضاهای مذهبی با پلان مربعی و تبیین عناصر بصری و فضایی مؤثر در ایجاد حس تعادل فضایی است. روش گردآوری دادهها از منابع مکتوب، مشاهدههای میدانی و مصاحبههای نیمهساختاریافته با معماران سنتی است که با رویکرد تطبیقی و بهرهگیری از تجربه پژوهشگر، تحلیل شده است. بررسی پلان و مقطع گنبدخانههایی در شیوههای رازی، آذری و اصفهانی بیانگر آن است که در برخی موارد ارتفاع (آسمانه) با ارتفاع پنجضلعی متناظر با ابعاد پلان، تطابق دارد. همچنین شکلگیری مکعب فضایی متناظر با پلان و جایگذاری کتیبههای افقی در تراز بالای یالهای مکعب و نقطه آغاز خیز گنبد، به ایجاد تعادل فضایی انجامیده است. نتایج پژوهش نشان میدهد که این رویکرد با بهرهگیری از هندسۀ عملی اندیشمندانی چون ابوالوفا بوزجانی از قرن چهارم هجری آغاز شده و نخستین نمونههای آن در مقبره دوازده امام یزد مشاهده میشود. تطبیق نمونهها نشان میدهد که کاربرد عناصری مانند کتیبه افقی برای تعریف مکعب فضایی، به الگویی تکرارپذیر بدل شده است که در معماری معاصر نیز قابلیت بهرهبرداری دارد.
اردلان، نادر (۱۳۸۰) هنر معماری در ایران، تهران، سروش.
افشینمهر، وحید و عباس غفاری و ریحانه زمانی (1400) «ارزیابی کیفیت آکوستیک در گنبدخانه نظامالملک مسجد جامع اصفهان»، پژوهشهای معماری اسلامی، ۹(۲)، 123-140. https://doi.org/10.52547/jria.9.2.123.
البوزجانی، محمد بن محمد (۱۳۶۹) هندسه ایرانی، ترجمه علیرضا جذبی، تهران، سروش.
پرتو، شیده، نوروزبرازجانی، ویدا و میرشاهزاده، شروین (1401) «بررسی مؤلفههای تأثیرگذار بر ادراک حس معنویت در فضای مساجد (مطالعه موردی: شش مسجد معاصر تهران)»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، ۱۲(۴۸)، 29-40. https://doi.org/10.22034/jiscs.2023.1056969.
پیرنیا، محمدکریم (۱۳۸۶) سبکشناسی معماری ایرانی، تدوین غلامحسین معماریان، تهران، سروش دانش.
پیرنیا، محمدکریم و زهرا بزرگمهری (۱۳۸۵) هندسه در معماری، تهران، سبحان نور.
توسلی، محمد (۱۳۹۵) اصول و روشهای طراحی شهری و فضاهای مسکونی در ایران: طراحی دسترسی، تهران، دانشگاه تهران.
حلیمی، محمدحسین (۱۳۹۰) زیباییشناسی خط در مسجد جامع اصفهان، تهران، قدیانی.
حیاتی، حامد و مرضیه مرادینافچی (1403) «ارزیابی هندسه فضایی مساجد تاریخی قم با تأکید بر معناشناسی محور»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال پانزدهم، شماره ۵۵، صص ۱۷- ۳۷.
رحیمنیا، رضا و ناهید هلاکویی و سجاد موذن (1401) «بازخوانی عملکرد مناره با تکیه بر مضامین موجود در آیات کتیبههای قرآنی (نمونه موردی: منارههای شیوه رازی در ایران)»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال دوازدهم، شماره ۴۷، صص ۱۹- ۳۳.
https://doi.org/10.22034/jiscs.2023.1041157
. رضازاده، مجتبی و مجتبی ثابتفرد (1392) «بازشناسی کاربرد اصول هندسی در معماری سنتی (مطالعه موردی: قصر خورشید و هندسه پنهان آن)»، هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی، سال هجدهم، شماره ۱، صص ۲۹- ۴۴. https://doi.org/10.22059/jfaup.2013.36355.
عالمی، بابک و صدیقه کمالیزارچی (1399) «نظام نیارش گنبدخانه کهن کاشان (گنبدخانه مسجد جمعه)»، هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی، سال بیست¬وپنجم، شماره ۳، صص ۷۳- ۸۶. https://doi.org/10.22059/jfaup.2021.312670.672544.
عزیزمقدم، محمدامین و سید مجید هاشمیطغرالجردی (1401) «معماری به مثابه فرهنگ: تحلیلی بر کاراکتر زاویه بصری در تطبیقپذیری فرهنگ و معماری فضاهای بینابین»، فصلنامه جامعهشناسی فرهنگ و هنر، سال چهارم، شماره ۲، صص ۱۰۹- ۱۲۷.
کاشانی، غیاثالدین جمشید (۱۳۶۶) رساله طاق و ازج، ترجمه و تحقیق علیرضا جذبی، تهران، سروش.
گنجنامه (۱۳۸۳) فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران: مساجد (ویراست دوم)، تهران، دانشگاه شهید بهشتی.
------ (۱۳۸۳) فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران: مساجد جامع (جلد ۱) (ویراست دوم)، تهران، دانشگاه شهید بهشتی.
------ (۱۳۸۳) فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران: مساجد جامع (جلد ۲) (ویراست دوم)، تهران، دانشگاه شهید بهشتی.
------ (۱۳۸۹) فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، دفتر دوازدهم: امامزادهها و مقابر، تهران، دانشگاه شهید بهشتی.
------ (۱۳۹۴) فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، دفتر دوم: مساجد اصفهان (ویراست دوم)، تهران، دانشگاه شهید بهشتی.
گنون، رنه (۱۳۶۵) سیطره کمیت و علائم آخرالزمان، ترجمه علی¬محمد کاردان، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
مشهدی، علی و محمدرضا نامداری (1402) «تحلیل تطبیقی دگردیسی فرم در مساجد فاقد شبستان دوره صفوی و معاصر ایران (موردپژوهی: مسجد شیخ لطفالله و مسجد الغدیر تهران)»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال سیزدهم، شماره ۵۰، صص ۵۱- ۶۳. معماریان، غلامحسین (۱۳۹۰) معماری ایرانی، تهران، سروش دانش.
----------------- (۱۳۹۹) معماری ایرانی: دستگاهشناسی، تهران، گلجام.
مقیمی، محمد (1386) «روش موردکاوی و کاربردهای آن در علوم انسانی»، روششناسی علوم انسانی، سال سیزدهم، شماره ۵۰، صص ۷۱- ۱۰۲.
منتظر، بهناز و حسین سلطانزاده (1397) «بازتاب نقش پنجضلعی منتظم در نقوش هندسی معماری اسلامی ایران»، مطالعات هنر اسلامی، سال چهاردهم، شماره ۳۰، صص ۱۵- ۴۰. https://sid.ir/paper/136760/fa.
مسعودیاصل، بهزاد و احمدعلی فرزین و شهره جوادی و ناصر براتی (1397) «مبانی معماری مقابر امام¬زادگان در ایران»، باغ نظر، سال پانزدهم، شماره ۶۴، صص ۵- ۱۴. https://doi.org/10.22034/bagh.2018.69476.
مولوی، بهزاد و مسعود قاسمزاده (۱۳۸۱) بررسی هندسه در معماری گذشته ایران (دوران اسلامی)، تهران، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.
نجیباوغلو، گلرو (۱۳۷۹) هندسه و تزیین در معماری اسلامی، ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی، تهران، روزنه.
نوایی، کامبیز و کامبیز حاجقاسمی (۱۳۹۰) خشت و خیال، تهران، سروش.
وحدتطلب، مسعود و فرهاد احمدنژاد (1397) «بررسی تجربی عوامل مؤثر در مطلوبیت زیباییشناسانه تناسبات گنبدهای معماری ایرانی- اسلامی»، فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، سال چهارم، شماره ۱، صص ۱۶- ۲۷. https://doi.org/10.22034/jiscs.2023.1041157.
وحدتطلب، مسعود و تورج هاشمی و سمیه قدیمزاده (1398) «مفهوم و زمینههای مختلف نمودیابی ظرافت در معماری: مطالعه موردی گنبد سلطانیه و مسجد شیخ لطفالله»، باغ نظر، ۱۶(۸۱)، ۳۹–۵۲. https://doi.org/10.22034/bagh.2019.176115.4042.
Kharazmi, M., & Sarhangi, R. (2016) An analytical study of the methods of design and geometric constructions in architectural ornaments of the Friday Mosque of Forumad. Nexus Network Journal, 18 (1), 275- 310.
Korsavi, S. S., & Aliabadi, M. (2015) Geometry and proportion of conical domes' plans in Iran: Reviewing case studies. Journal of Architectural Engineering Technology, 4 (1), 1000137.
Sarhangi, R. (1999) The sky within: Mathematical aesthetics of Persian dome interiors. Nexus Network Journal, 1, 87- 98.
