بررسی عوامل مرتبط با کيفيت زندگي و سلامت اجتماعي معتادان شهر سنندج
الموضوعات :
یعقوب احمدی
1
,
سالار مرادی
2
,
زهرا مسیبی
3
,
بهزاد حکیمی‌نیا
4
1 - استاد گروه جامعهشناسی دانشگاه پیام‌نور، تهران، ایران
2 - استادیار گروه علوم سیاسی، دانشگاه پیام‌نور، تهران، ایران
3 - دکتری مدیریت آموزشی، گروه علوم تربیتی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه فرهنگیان اصفهان، ایران
4 - دانش‌آموخته دکتری جامعهشناسی دانشگاه شیراز، ایران
الکلمات المفتاحية: کيفيت زندگي, سلامت اجتماعي, ابعاد سلامت اجتماعی, سنندج و اعتیاد.,
ملخص المقالة :
کيفيت زندگي، يکي از مهم‌ترين حوزه‌هاي مطالعاتي در علوم اجتماعي است که ارتباط تنگاتنگی با بسیاری از مفاهیم اجتماعی از جمله سلامت اجتماعی دارد. این مفاهیم در بسیاری از اقشار جامعه در مطالعات گسترده‌ای بررسی شده و کمتر در جامعه معتادان کشور تحلیل و بررسی شده است. بر همین اساس این پژوهش با هدف بررسی عوامل مرتبط با کيفيت زندگي و سلامت اجتماعي معتادان شهر سنندج انجام شده است. روش این پژوهش از نوع پیمایشی و نمونه آماری آن شامل 384 نفر افراد معتاد شهر سنندج است میانگین کیفیت زندگی معتادان در بعد ذهنی بالای حد متوسط و در بعد عینی بسیار پایین بوده است و متغیر سلامت اجتماعی آنها نیز از حد متوسط، بسیار پایینتر است. یافته‌های نشان داده که متغیر کیفیت زندگی بر سلامت اجتماعی، اثر مستقیم و معناداری دارد. بعد ذهنی کیفیت زندگی با ضریب بسیار قوی 91/0 و بعد عینی کیفیت زندگی نیز با ضریب 35/0، اثر مستقیم و معناداری بر سلامت اجتماعی نمونه آماری دارد. در نتیجه سلامت اجتماعی افراد تضمین‌کننده روابط و تعاملات سازنده در جامعه است و افراد دارای سلامت اجتماعی بالا، کمتر سمت هیجانات لحظه‌ای و لذت‌جویی‌های فردی می‌روند. بنابراین برای ارتقای سلامت اجتماعی باید مکانیزم‌های اثرگذار بر آن یعنی کیفیت زندگی در دو بعد ذهنی و عینی مورد توجه قرار گیرد.
احدی، رضا و دیگران (1400) «بررسی عوامل محیطی مؤثر بر اعتیاد به موادمخدر صنعتی (مطالعه موردی: شهر زنجان)»، پژوهش‌های حقوقی، سال بیستم، شماره 45، صص 149-181.
البرزی، شهلا و محبوبه البرزی (1385) «بررسی رابطة خودمختاری و کیفیت زندگی در دانشجویان استعدادهای درخشان دانشگاه‌های شیراز»، فصلنامة روان‌شناسی، سال دهم، شماره 3، ص 322.
پورنقاش تهرانی، سید سعید و دیگران (1391) «رابطه بین کیفیت زندگی و صفات شخصیتی در افراد معتاد»، تحقیقات علوم رفتاری، سال دهم، شماره ۳، صص 155-167.
سیدان، سید ابوالقاسم و علیرضا رحمانی (1397) «اثربخشی آموزش حل مسئله بر تعارض والد- نوجوان و اعتیاد به اینترنت دانش‌آموزان نوجوان پسر»، مجله دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، دوره شصت¬ویک، شماره 6، صص 238-246.
حجتی، حمید و دیگران (1388) «بررسی کیفیت زندگی و ارتباط آن با پذیرش اجتماعی در معتادان مراجعه‌کننده به مراکز ترک اعتیاد استان گلستان»، طلوع بهداشت، سال هشتم، شماره 3-4 (سومین کنگره سراسری رفتارهای پرخطر)، صص 37.
حسن‌پور، طالب و دیگران (1400) «نشانگرهای ارتقای سلامت اجتماعی»، سال پنجم، شماره ۱، صص 83-87.
حکیمی‌نیا، بهزاد و دیگران (1396) «عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی با تأکید بر هوش اجتماعی و سلامت اجتماعی (مطالعة موردی: شهر کرمانشاه)»، جامعهشناسی کاربردی، سال بیست-وهشتم، شماره 2، صص 163-178.
ذبیحی مداح، زهره و حسین آقاجانی مرساء (1398) «ابعاد کیفیت زندگی سالمندان با مرور پژوهش‌های پیشین»، رفاه اجتماعی، سال نوزدهم، شماره ۷۵، صص ۱۲۳-۱۸۱.
ربانی، رسول و دیگران (1390) «تحلیل جامعه‌شناختی کیفیت زندگی جوانان (مطالعه موردی: شهرستان بروجن)»، فصلنامه توسعه اجتماعی، سال پنجم، شماره 3، صص 83-104.
عباسی، علیرضا و دیگران (1392) «بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر گرایش به مصرف موادمخدر (مطالعه موردی: دانشگاه پیام‌نور واحد رضوانشهر)»، فصلنامه علمی مطالعات مبارزه با مواد مخدر، سال یازدهم، شماره 40، صص 91-113.
عبدالهن¬تبار، هادی و دیگران (1387) «بررسی سلامت اجتماعی دانشجویان»، فصلنامة رفاه اجتماعی، شماره 30 و 31، صص 171-190.
فنی، زهره و دیگران (1394) «سنجش کیفیت زندگی شهری با تأکید بر جنسیت (مطالعه موردی: شهر قروه)»، دوفصلنامه علمی- پژوهشی پژوهش‌های بوم‌شناسی شهری، سال ششم، شماره 12، صص 65-78.
کوئن، بروس (1390) م‍بان‍ی جامعهشناسی، ترجمه و اقت‍ب‍اس غلامعلی ت‍وس‍ل‍ی و رضا ف‍اض‍ل، چاپ بیست‌وچهارم، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، مرکز تحقیق و توسعة علوم انسانی.
مرادی، علیرضا (1400) «آسیب‌های گرایش جوانان به موادمخدر و راهکارهای برون‌رفت از آن»، فصلنامه علمی مطالعات مبارزه با موادمخدر، سال سیزدهم، شماره 49، صص 1-18.
موحدی، یزدان و دیگران (1393) «مقایسه ابعاد جسمانی و روانی کیفیت زندگی مرتبط با سلامت در افراد معتاد و همتایان عادی»، نشریه پژوهش توان¬بخشی در پرستاری، سال اول، شماره ۲، صص 63-72.
نریمانی، محمد و دیگران (1393) «بررسی ابعاد مختلف کیفیت زندگی در فرزندان افراد معتاد»، توسعه محلی (روستایی-شهری)، سال ششم، شماره 1، صص 107-122.
Andráško, I. (2015) Quality of life: an introduction to the concept. Masarykova univerzita nakladatelství.
Glatzer, W. (2006) Quality of life in the European Union and the United States of America: Evidence from comprehensive indices. Applied research in quality of life, 1, 169-188.
Huppert, F. Marks, N. Clark, A. (2006) Personal and social well-being model for the European Social Survey, Round3. London: Centre for Comparative Social Surveys, City University London.
Keyes, C. M. (2002) The Mental Health Continuum: from Languishing to Flourishing in Life. Journal of Health and Social Research, 43:207-222.
Lee, Y. J. (2008) “Subjective Quality of Life Measurement in Taipei”, Building and Environment. 43(7):1205-1215.
Ma, Z., Liu, Y., Wan, C. et al. (2022) Health-related quality of life and influencing factors in drug addicts based on the scale QLICD-DA: a cross-sectional study. Health Qual Life Outcomes 20, 109. https://doi.org/10.1186/s12955-022-02012-x.
Macků, K., Caha, J., Pászto, V., & Tuček, P. (2020) Subjective or objective? How objective measures relate to subjective life satisfaction in Europe. ISPRS International Journal of Geo-Information, 9(5), 320.
Muller, A.E., Skurtveit, S. & Clausen, T. (2016) Many correlates of poor quality of life among substance users entering treatment are not addiction-specific. Health Qual Life Outcomes 14, 39 (3). 11-10, https://doi.org/10.1186/s12955-016-0439-1.
Russell, C., Katsampouris, E., & Mckeganey, N. (2020) Harm and addiction perceptions of the JUUL e-cigarette among adolescents. Nicotine and Tobacco Research, 22(5), 713-721.
Schuessler, K. F. and Fisher, G. A. (1985) Quality of Life Research and Sociology”, Annual Review of Sociology, 11: 129-49.
Skevington, S. M. Lotfy, M. O'Connell, K. A. (2004) “The World Health Organization's Whoqol-Bref Quality of Life Assessment: Psychometric Properties and Results of the International Field Trial. A Report from the Whoqol Group”. Qual Life Res, 13(2):299-310.
Somarriba, N., & Pena, B. (2009) Synthetic indicators of quality of life in Europe. Social Indicators Research, 94, 115-133.
Teasdale, M. R. (2016) Quality of life and mission. Missiology, 44(3), 269–280. https://doi.org/10.1177/0091829616645135.
Vanderplasschen, W., Rapp, R. C., Wolf, J. R., & Broekaert, E. (2004) The development and implementation of case management for substance use disorders in North America and Europe. Psychiatric Services, 55(8), 913-922.
Wan, C., Fang, J., Jiang, R., Shen, J., Jiang, D., Tu, X., Messing, S., Tang, W. (2011) Development and validation of aquality of life instrument for patients with drug dependence: comparisons with SF-36 and WHOQOL-100. Int J Nurs Stud.;48 (9):1080–1095.
Wingo, L. (2013) Objective, Subjective, and Collective Dimensions of the Quality of Life. In Public Economics and the Quality of Life (pp. 13-27). RFF Press.
Word Helth Organization. (2006) Department of Mental Health Annotated Bibliography of the WHO Quality of Life Assessment Instrument. Available from: http: // www.Who.Int.
فصلنامه علمي «پژوهش انحرافات و مسائل اجتماعی»
شماره دوازدهم، تابستان 1403: 58-35
تاريخ دريافت: 19/09/1403
تاريخ پذيرش: 16/11/1403
نوع مقاله: پژوهشی
بررسی عوامل مرتبط با کيفيت زندگي و سلامت اجتماعي
معتادان شهر سنندج
یعقوب احمدی1
سالار مرادی 2
زهرا مسیبی 3
بهزاد حکیمی‌نیا4
چکيده
کيفيت زندگي، يکي از مهم‌ترين حوزه‌هاي مطالعاتي در علوم اجتماعي است که ارتباط تنگاتنگی با بسیاری از مفاهیم اجتماعی از جمله سلامت اجتماعی دارد. این مفاهیم در بسیاری از اقشار جامعه در مطالعات گسترده‌ای بررسی شده و کمتر در جامعه معتادان کشور تحلیل و بررسی شده است. بر همین اساس این پژوهش با هدف بررسی عوامل مرتبط با کيفيت زندگي و سلامت اجتماعي معتادان شهر سنندج انجام شده است. روش این پژوهش از نوع پیمایشی و نمونه آماری آن شامل 384 نفر افراد معتاد شهر سنندج است میانگین کیفیت زندگی معتادان در بعد ذهنی بالای حد متوسط و در بعد عینی بسیار پایین بوده است و متغیر سلامت اجتماعی آنها نیز از حد متوسط، بسیار پایینتر است. یافته‌های نشان داده که متغیر کیفیت زندگی بر سلامت اجتماعی، اثر مستقیم و معناداری دارد. بعد ذهنی کیفیت زندگی با ضریب بسیار قوی 91/0 و بعد عینی کیفیت زندگی نیز با ضریب 35/0، اثر مستقیم و معناداری بر سلامت اجتماعی نمونه آماری دارد. در نتیجه سلامت اجتماعی افراد تضمین‌کننده روابط و تعاملات سازنده در جامعه است و افراد دارای سلامت اجتماعی بالا، کمتر سمت هیجانات لحظه‌ای و لذت‌جویی‌های فردی می‌روند. بنابراین برای ارتقای سلامت اجتماعی باید مکانیزم‌های اثرگذار بر آن یعنی کیفیت زندگی در دو بعد ذهنی و عینی مورد توجه قرار گیرد.
واژه‌هاي کليدي: کيفيت زندگي، سلامت اجتماعي، ابعاد سلامت اجتماعی، سنندج و اعتیاد.
مقدمه
حل مسائل و مشکلات اجتماعی از دیرباز مسئله مهم جامعه‌شناسان و پژوهشگران اجتماعی بوده و بسیاری از مسائل و مشکلات ریشه در شیوه‌های زندگی و نحوۀ تفکر افراد دارد. مسئله اعتیاد به عنوان یکی از مشکلات پیچیدۀ اجتماعی، افراد زیادی را درگیر کرده است. امروزه مسئله اعتیاد در عین حال مهم‌ترین و دردناك‌ترین معضل اجتماعی است و مصرف افراطی و روزافزون مواد مخدر به‌قدری است که دهه اخیر را عصر دارو نام‌گذاری کردهاند (عباسی و دیگران، 1392: 92). حتی با وجود گذشت دهه‌ها از عمر اعتیاد، روی‌آوری افراد به شکل‌های نوینی از آن در کشورها، از جمله اعتیاد به داروهای روانگردان جدید و سیگارهای الکترونیکی در میان نوجوانان، این مسئله را کماکان معضل اجتماعی بزرگی می‌دانند (Russell et al, 2020: 714). همچنین معضل اعتیاد و روند رو به رشد آن بهویژه در میان جوانان، زنگ خطر را برای خانواده‌ها و جامعه به صدا درآورده است و آمارهای غیر رسمی معتادان بسیار بالاست. به لحاظ جرم‌شناختی نیز بیش از نیمی از جرایم در سطح کشور مربوط به موادمخدر است (مرادی، 1400: 1). بنابراین برای پیشگیری از افزایش اعتیاد و کنترل تمایلات نوجوانان به موادمخدر لازم است از همان سنین ابتدایی نوجوانان در معرض آموزش‌های اساسی قرار گیرند (سیدان و رحمانی، 1397: 239).
به طور کلی امروز اعتياد، مسئله‌اي فراتر از يک معضل بهداشتي و درماني است و به عنوان يک بحران اجتماعي مطرح شده است که وسعت آن در حد جهاني است و بي‌شک پيامدهاي منفي اجتماعي، فرهنگي و سياسي زيادي را به دنبال دارد که علاوه بر اثرات سوء بر کيفيت زندگي فرد، موجب کاهش ميزان سلامت و پذیرش اجتماعي مي‌شود که همين امر، مانعي بزرگ براي بازتواني فرد معتاد، آن هم در جامعه به شمار مي‌آيد (حجتی و دیگران، 1388: 37). سوءمصرف مواد نهتنها بر سلامتی افراد، بلکه بر جامعه نیز اثرات منفی بسیاری دارد و امروزه توجه محققان بیشتر از همه به کیفیت زندگی معتادان است. یافته‌ها نشان داده که کیفیت زندگی و سلامت معتادان به طور قابل توجهی پایینتر از میانگین جامعه است (Ma et al, 2022: 109).
کیفیت زندگی مفهومی است که در سال‌های اخیر به واسطه نقشی که در سلامت اجتماعی و روانی افراد دارد، اهمیت بسزایی یافته است و با توجه به سوءمصرف مواد در افراد، مشکلات زیادی را ایجاد می‌کند که باعث اختلال در روند کیفیت زندگی آنان می‌شود (نریمانی و دیگران، 1393: 107). طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت، کیفیت زندگی عبارت است از ادراک فرد از موقعیت خود در زندگی در فرهنگ و نظام ارزشی که در آن زندگی میکنند و با اهداف، انتظارات، استانداردها و نگرانی‌های آنها مرتبط است و می‌توان آن را به عنوان یک احساس بهزیستی دید که جنبه‌های روانی، فیزیکی، اجتماعی و ذهنی را در برمیگیرد (Wan et al, 2011: 1081). همان‌طور که مشخص است، مشکل موادمخدر همیشه در سراسر جهان وجود داشته است و سلامت اجتماعی انسان را به طور جدی تحت تأثیر قرار می‌دهد. بر اساس گزارش جهانی مواد مخدر 2020 سازمان ملل، مصرف موادمخدر در سراسر جهان در حال افزایش است. در سال 2018، تخمین زده شد که 269 میلیون معتاد به موادمخدر وجود دارد که 5.3 درصد از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهد.
در مقایسه با سال 2009، اعتیاد تا سال 2018، حدود 30 درصد افزایش داشته است (Ma et al, 2022: 109). اعتیاد به موادمخدر نهتنها موجب ضرر و زیان و آسیب‌های فردی و اجتماعی فراوانی می‌شود، بلکه زمینه را برای بسیاری از کجروی‌ها فراهم می‌کند. اعتیاد فقط جنبه فردی و شخصی ندارد، بلکه دارای آسیب‌های اجتماعی نیز هست و علاوه بر تهدید سلامت جسم و روان افراد در جنبه‌های اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی جامعه نیز آثار زیانباری برجای می‌گذارد (مرادی، 1400: 1). همچنین مصرف مواد و اعتیاد نهتنها سلامت فرد، بلکه سلامت جامعه را نیز به خطر می‌اندازد (موحدی و دیگران، 1393: 64). سلامت اجتماعی فرد، مهم‌تر و حساس‌تر از جنبه‌های جسمانی و روانی سلامت اوست؛ زیرا عواملی که سلامت جسمانی فرد را به خطر می‌اندازند، آثار و تبعات محدودی دارند، اما عواملی که سلامت اجتماعی فرد را تهدید میکنند، به طور مستمر بر روابط او با دیگران تأثیر می‌گذارند و همواره بیش از یک نفر را دچار اختلال می‌نمایند (حسن‌پور و دیگران، 1400: 83).
اثرات مخرب مصرف موادمخدر بر کیفیت زندگی در بعد کمی و کیفی آن به اثبات رسیده و خانوارهایی که دارای یک یا چند عضو معتاد هستند، عموماً هم از لحاظ شاخص‌های سلامت و هم از لحاظ کیفیت زندگی، وضعیتی قابل قبولی ندارند (Muller et al, 2016: 3). بسیاری از محققان، معتادان به موادمخدر را بیمارانی با مشکلات سلامتی می‌دانند و در طول بیست سال گذشته، مردم توجه بیشتری به کیفیت زندگی معتادان به موادمخدر داشته‌اند. اما با وجود این هنوز تحقیقات درباره کیفیت زندگی در معتادان به موادمخدر نسبتاً کمیاب است (Vanderplasschen et al, 2004: 914).
اعتیاد والدین و عوارض آن بر کیفیت زندگی، تأثیر مستقیمی دارد و عموماً کیفیت زندگی افراد معتاد، پایینتر از متوسط جامعه است (نریمانی و دیگران، 1393: 107). بر این اساس اعتیاد، سلامت جسمانی و روانی افراد معتاد را به‌شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد و کیفیت زندگی آنها را به‌شدت پایین می‌آورد (موحدی و دیگران، 1393: 64). بنابراین سلامت عمومی و اجتماعی افراد معتاد در مقایسه با مردم عادی، پایین است و افراد معتاد، درگیر کیفیت زندگی نامناسبی هستند (پورنقاش تهرانی و دیگران، 1391: 156). به طور کلی در روند توسعۀ اقتصادی جوامع، مشکلات سلامت معتادان به موادمخدر به عنوان مکانیزیمی منفی برای پایین آوردن کیفیت زندگی جامعه و یا کیفیت زندگی مرتبط با سلامت همواره مورد توجه و تمرکز سیاستگذاران و برنامه‌ریزان بوده است (Wan et al, 2011: 1081).
مفهوم کیفیت زندگی ابتدا براي بررسي زندگي افراد مبتلا به مشكلات خاص مطرح شد، اما بعد، دامنة آن به گستره‌اي فراتر كشيده شد و ساير شهروندان عادي را در برگرفت و در نهایت روی مطالعات اقشار خاص جوامع متمرکز شده است. نتايج مطالعات کیفیت زندگی می‌تواند به ارزیابی سیاست‌ها، رتبه‌بندی مکان‌ها، تدوین استراتژی‌های مدیریت و برنامه‌ریزی در شهر کمک کرده، درک و اولویت‌بندی مسائل اجتماع برای برنامه‌ریزان و مدیران جامعه به منظور ارتقاي کیفیت زندگی شهروندان را تسهیل سازد. همچنين يافته‌هاي کیفیت زندگی می‌تواند برای بازشناسي استراتژی‌های سیاسی قبلی و طراحي سیاست‌های برنامه‌ریزی آینده استفاده شود (Lee, 2008: 1207).
کیفیت زندگی، ارزیابیای ذهنی از زندگی یک فرد است که میزان رضایت فرد از سلامت فیزیکی فعلی، سلامت روانی، روابط اجتماعی و محیط را شامل می‌شود (Muller et al, 2016: 2). بنابراین مفهوم کیفیت زندگی ریشه در طرز تفکر و سلامت اجتماعی افراد دارد. در این رابطه، دیدگاه واحدی در علل و اثرات آن وجود ندارد. چنانکه در مدلهای نظری، سلامت به عنوان شاخصی از قابلیت زندگی مورد توجه قرار می‌گیرد، در حالی در دیگر مدلهای کیفیت محیطی به عنوان تعیینکننده سلامت عمل میکنند. همچنین شاخص‌هاي سازمان جهاني بهداشت، دستهای گسترده از مفاهيم درباره سلامت جسمي، وضعيت روانشناسي، سطوح عدم وابستگي، روابط اجتماعي، عقايد فردي و ارتباط اين مسائل با خصوصيات محيط آرام را در برمي‌گيرد (WHO, 2006: 3).
از طرفی هم كيفيت زندگي و عملكرد شخصي فرد را نمي‌توان بدون توجه به معيارهاي اجتماعي ارزيابي كرد و عملكرد خوب در زندگي، چيزي بيش از سلامت جسمي، عاطفي و رواني است و تكاليف و چالش‌هاي اجتماعي را نيز در برمي‌گيرد. بر اساس تعاریف، مفهوم سلامت اجتماعي به معني ارزيابي فرد از عملكردش در برابر اجتماع بيان مي‌شود و این دو مفهوم لازمه زندگی سالم و توسعه هستند که ادبیات نظری موجود، سلامت اجتماعی و کیفیت زندگی افراد معتاد و مصرف‌کنندگان موادمخدر را مرتبط با هم بیان کردهاند (ر.ک: حجتی و دیگران، 1388؛ پورنقاش تهرانی و دیگران، 1391؛ عباسی و دیگران، 1392؛ نریمانی و دیگران، 1393؛ موحدی و دیگران، 1393؛ مرادی، 1400).
بنابراین پرسش اساسی این است که آیا شاخص‌های کیفیت زندگی می‌توانند بر سلامت اجتماعی تأثیر داشته باشند. در راستای پاسخ به این پرسش، جامعه آماری پژوهش در شهر سنندج بررسی شده است؛ زیرا به لحاظ شاخص‌های توسعه، استان کردستان در درجه پایین‌تری از سایر استان‌های کشور قرار دارد و در همین راستا شاخص‌های کیفیت زندگی نیز در جایگاه مطلوبی نیست و لازم است مسئله کیفیت زندگی در همه اقشار بررسی شود. از طرفی هم اهمیت افزایش آمار اعتیاد در جامعه، لزوم توجه به کیفیت زندگی را بیش از پیش ضروری می‌سازد؛ زیرا سلامت اجتماعی می‌تواند از اولین اقدامات برای بازپروری معتادان و نجات آنها از دام اعتیاد باشد. بر همین اساس اگر شناخت دقیق از وضعیت کیفیت زندگی و سلامت اجتماعی در دسترس باشد، به‌آسانی می‌توان برای ارتقای کیفیت زندگی و بهبود وضعیت معتادان برنامه‌ریزی کرد. بر همین اساس این پژوهش در نظر دارد که روابط کيفيت زندگي و سلامت اجتماعي معتادان شهر سنندج را مطالعه و بررسی کند.
ادبیات نظری و پیشینه
بیشتر پژوهشها درباره کیفیت زندگی در ایران در حوزه‌های پزشکی انجام شده است و سهم این مطالعات در حوزه‌های اجتماعی، بسیار کمتر بوده است. بیشتر نظریه‌ها و مطالعات تجربی کیفیت زندگی به شكل امروزي آن عمدتاً از جوامع غربی نشأت گرفته‌اند. اين مطالعات در کشورهای در حال توسعه، بسیار کم است. همچنین عوامل عمده تأثیرگذار بر کیفیت زندگی مردم در شهرهای کشورهای در حال توسعه به طور واضح شناسایی نشده‌اند. بنابراین طرح مسئله کیفیت زندگی در کشور عمدتاً در فقدان مطالعات تجربی، ارزیابی نشدن صحیح آن از طریق ترکیب ابعاد عینی و ذهنی خلاصه می‌شود.
بحث تحقیق درباره کیفیت زندگی که حوزۀ نسبتاً جدید میان‌رشته‌ای است، از جامعهشناسی بسیار بهره گرفته است. این بحث، زمینه‌های مختلفی را در برمیگیرد. از جمله این زمینه‌ها، تحقیق درباره شاخص‌های اجتماعی، مطالعه درباره شادی و مطالعه درباره سالمندان و نحوۀ ورود آنها به مرحله پیری است. علاوه بر آن کیفیت زندگی، موضوعی عمده در رشته‌های جامعهشناسی، کار و خانواده محسوب می‌شود. بيشتر محققان حوزۀ کيفيت زندگي بر اين اعتقادند كه اصطلاح «كيفيت» را مي‌توان در قالب نمره سنجيد. رويكردهاي سنتي، کيفيت زندگي را اغلب با جنبۀ ذهني مرتبط دانسته، اما برخي رويکردهاي متأخر، شاخص‌هاي عيني را نيز مورد توجه قرار مي‌دهند و جنبه‌هاي ذهني مانند آرزوها، انتظارات، نگرش‌ها و احساسات را به‌تنهايي در تعريف کيفيت زندگي کافي ندانستهاند، بلکه به شرايط عيني و محيطي مؤثر بر زندگي نيز توجه مي‌کنند (Skevington & O’Connell, 2004: 299).
ریشه‌های استفاده از واژه کیفیت زندگی در آثار کلاسیک ارسطو یافت می‌شود. او در آثار کلاسیک خود بهویژه نیکوماخوس از رابطه میان کیفیت زندگی و شادی سخن می‌گوید. اما می‌بینیم که در این زمینه در اواخر قرن بیستم تاکنون، تحقیقات مختلفی با رویکردهای مختلف صورت گرفته است. همچنین بیشتر این تحقیقات در حوزه پزشکی قرار دارد (ربانی و دیگران، 1390: 84). كيفيت زندگي به عنوان يك موضوع تحقيقي از اوايل دهة 1960 میلادی در آمریکا مطرح شد. گزارش كميتة رياست جمهوري آمریکا در راستاي تحقق اهداف ملي و كارهای تحقيقاتي درباره آثار ثانوية برنامه‌هاي محيط‌زيستي آمریکا معمولاً به عنوان اولين كارهايي نام برده مي‌شود كه آغازگر توجه به بحث كيفيت زندگي بوده‌اند (Schuessler & Fisher, 1985: 130).
در اواخر قرن بیستم، موضوع کیفیت زندگی در علوم اجتماعی به طور جدی مورد توجه قرار گرفت و محققان اجتماعی با شیوه‌های تجربی، این موضوع را بررسی کردند و در این راستا به گردآوری داده‌ها پرداختند. تا اینکه در سال 1995 با تأسیس انجمن بین‌المللی تحقیقی درباره کیفیت زندگی، اینگونه تحقیقات و پژوهشها نهادینه شد. با توجه به گذشته نظری این مفهوم، موضوعات مهمی چون فقر، بیماری، خودکشی و بسیاری از آسیب‌های اجتماعی، موضوع تحلیل کیفیت زندگی بوده‌اند. همچنین کیفیت زندگی، یکی از مهم‌ترین حوزه‌های مطالعاتی در علوم اجتماعی است. این مهم به دلیل اهمیت روزافزون مطالعات کیفیت زندگی در سیاست‌های اجتماعی و نقش آن، ابزاری کارآمد برای مدیریت و برنامه‌ریزی رفاه است (حکیمی‌نیا و دیگران، 1396: 163).
كيفيت زندگى براى افراد مختلف در موقعيت‌هاى متفاوت، تعابير مختلفى دارد، اما در اصل به رضايت افراد از زندگى خود برمیگردد. همچنین كيفيت زندگی، امری فردى و وابسته به درك خاص شخص از جنبه‌هاى مختلف روانى، اجتماعى، اقتصادى، فرهنگى، مذهبى و جنسى زندگى است. بنابراين در سطح جهاني يا به طور كلي، كيفيت زندگي منعکس‌كننده ارزيابي ذهني فرد از شرايط زندگي فعلي‌اش است و سلامت و مراقبت‌هاي بهداشتي از مهم‌ترين مؤلفه‌هاي آن است. به اين خاطر كيفيت زندگي در كل به عنوان احساس خوب بودن و سلامت تعریف می‌شود و کیفیت زندگی، مأموریتی برای بهبود زندگی افراد است (Teasdale, 2016: 269).
تئوري‌هاي روانشناسي نیز بر رابطه میان سلامت ذهني، عواطف و حالات رواني تأكيد مي‌كنند. در پژوهش‌هاي مربوط به كيفيت زندگي، سلامت رواني، بعد مهمي را در برمیگیرد. اغلب سلامتي رواني را بر اساس معیارهايي از قبيل رضايت از زندگي، خلق‌وخو، عزت نفس، نگراني و افسردگي تحليل مي‌كنند. روانشناسي به عنوان يک علم به بررسي جنبه‌هاي فردي رفتار افراد مي‌پردازد و کمتر به سطح گروه‌هاي اجتماعي که حيطه کار جامعه‌شناسي است، وارد مي‌شود و براي بررسي کيفيت زندگي، بر جنبه‌هاي رفتاري فرد تأکید دارد (کوئن، 1390: 220). به طور کلی سازمان جهانی بهداشت، کیفیت زندگی را ادراک فرد از موقعیت خود در زندگی با توجه به زمینة فرهنگی و ارزشی و اهداف فردی تعریف می‌کند (البرزی و البرزی، 1385: 322). در نهایت باید عنوان کرد که در گذشته، خوب زندگی کردن و شادمانه زیستن را با آنچه امروز کیفیت زندگی نامیده می‌شود، می‌شناسند و همچنین مسئله اصلی قرن جدید هم زندگی کردن با کیفیتی بهتر است (ذبیحی مداح و آقاجانی مرساء، 1398: 129).
رویکردهای زیادی وجود دارد که از دو روش کیفی و کمی برای به تصویر کشیدن کیفیت زندگی استفاده میکنند. از نظر تاریخی، کیفیت زندگی تنها با شاخص‌های اقتصادی سنجیده می‌شد. با این حال نمیتوان انکار کرد که عوامل دیگری بر کیفیت زندگی افراد تأثیر می‌گذارند، که با داده‌های مبتنی بر نظرسنجی ذهنی ثبت می‌شود. در مقابل، داده‌های عینی را می‌توان به‌راحتی به دست آورد و دامنه وسیع‌تری را از نظر جمعیت و مساحت در بر گرفت (Macků & et al, 2020: 320). همچنین کیفیت زندگی به بخش مهمی از سیاست عمومی در کشورهای توسعه‌یافته از جمله آمریکا تبدیل شده است. این مفهوم، جایگزین مفاهیمی مانند فقر و آسیب‌ها شده است. بر همین اساس کیفیت زندگی برای کشورهای توسعه‌یافته، مفهومی هنجاری است و سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌ها در راستای توسعه و رشد آن پیگیری می‌شود (Wingo, 2013: 14).
به طور کلی داشتن یک زندگی باکیفیت، هدف همه افراد در دنیای امروز است. بر همین اساس محققان برای چندین دهه است که درباره کیفیت زندگی بحث میکنند. در مراحل اولیه تحقیقات کیفیت زندگی (اواسط قرن بیستم)، این موضوع عمدتاً با توسعه اقتصادی مرتبط بود. اصطلاح کیفیت زندگی را اولین‌بار سیسیل پیگو، اقتصاددان انگلیسی در دهه 1920 استفاده کرد (Glatzer, 2006: 170). با این حال کیفیت زندگی، موضوعی پیچیده و چندرشته‌ای است و تعاریف متنوعی از آن وجود دارد. در یک تعریف ساده، به ازای هر فرد، یک نوع کیفیت زندگی وجود دارد (Somarriba & Pena, 2009: 116).
هرچند کیفیت زندگی، متنوع است، برخی توافقهای گسترده در بین رشته‌ها و رویکردها را می‌توان با توجه به چندین ویژگی شناسایی کرد. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های کیفیت زندگی، دوگانگی آن است که دو رویکرد اصلی تحقیق را تشریح می‌کند. از آنجایی که امکان اندازه‌گیری مستقیم کیفیت زندگی وجود ندارد، ارزیابی معمولاً بر اساس خودارزیابی ذهنی یا شاخص‌های نمایان عینی است که حوزه‌های اصلی کیفیت زندگی را در برمیگیرد. ارزیابی عینی از شاخص‌های مبتنی بر مقادیر عینی و کمّی که طی بررسی‌های آماری جمع‌آوری شده یا از سایر داده‌های اجتماعی- اقتصادی یا مکانی مشتق شده‌اند، استفاده می‌کند. بزرگ‌ترین نقطه قوت این گروه از شاخص‌ها، در عینیت آنها نهفته است و آنها را می‌توان به‌راحتی و بدون نیاز به بررسی احساسات شخصی، کمیت و تعریف کرد. مقادیر اندازه‌گیری‌شده را می‌توان با اطمینان بیشتری با یکدیگر مقایسه کرد. به طور کلی شاخص‌های عینی، وضعیت محیط و جامعه را توصیف میکنند که می‌تواند پتانسیل افراد برای داشتن زندگی خوب را توضیح دهد. بنابراین بین شاخص‌های عینی و ذهنی از زندگی، رابطه معناداری انتظار میرود (Macků & et al, 2020: 321). همچنین رویکرد ارزیابی ذهنی بر این فرض استوار است که برای درک کیفیت زندگی فردی، لازم است احساسات فرد درباره بخش‌های مختلف زندگیاش به طور مستقیم و در چارچوب استانداردهای زندگی مورد انتظار یک فرد بررسی شود. شاخص‌های ذهنی معمولاً از طریق پرسشنامه، شناسایی و تحلیل می‌شود (Andráško, 2015: 76).
مفهوم سلامت اجتماعي نیز بیشتر ناظر به شادي و رضايت است و بر مفاهيم مثبت از سلامت تأكيد دارد. اين مفهوم در واقع شامل پاسخ‌هاي دروني فرد (احساس، تفكر و رفتار) است (عبداللهتبار و دیگران، 1387: 173) كه هم چگونگي احساس مردم و هم نحوه عملكرد آنها را در برمي‌گيرد (Huppert et al, 2006: 2). کییز (2002)، سلامت اجتماعی را گزارش شخصی فرد از کیفیت ارتباطش با دیگران تعریف می‌کند. سلامت اجتماعی در این مفهوم یعنی درک فرد از اجتماع به صورت یک مجموعه معنی‌دار، قابل فهم، دارای نیروی بالقوه برای رشد و شکوفایی همراه با این احساس که متعلق به جامعه است و خود را در اجتماع و پیشرفت آن سهیم بداند. ابعاد سلامت اجتماعی با در نظر گرفتن الگوی سلامت مطرح می‌شود. در واقع مدل چند‌وجهی از سلامت اجتماعی شامل چهار جنبه می‌شود که میزان کارکرد بهینه افراد را در عملکرد اجتماعی‌شان معلوم می‌کند. این چهار عنصر عبارتند از:
- یکپارچگی اجتماعی: ارزیابی فرد از کیفیت روابطش در جامعه.
- پذیرش اجتماعی: بیانگر درک فرد از خصوصیات و صفات افراد جامعه به عنوان یک کلیت است.
- شکوفایی اجتماعی: بیانگر ارزیابی فرد از مسیر حرکت جامعه و پتانسیل‌های آن است.
- پیوستگی اجتماعی: بیانگر فهم فرد از کیفیت، سازمان‌بندی و طرز کار جهان اجتماعی است (Keyse, 2002: 32).
پیشینه نظری مفهوم کیفیت زندگی در پژوهش‌های زیادی بررسی شده است و مطالعه آن عموماً با ارائه نظریههای مرتبط با آن همراه بوده است. حجتی و همکاران (1388)، اعتياد را مسئله‌اي فراتر از يک معضل بهداشتي و درماني بیان کردهاند که علاوه بر اثرات سوء بر کيفيت زندگي فرد، موجب کاهش ميزان سلامت و پذیرش اجتماعي مي‌شود. عباسی و همکاران (1392)، مسئله اعتیاد را عامل کاهش کیفیت زندگی بیان کرده، استدلال میکنند که سلامت افراد نیز در نتیجه مصرف موادمخدر به‌شدت پایین می‌آید. موحدی و همکاران (1393) نشان داده‌اند که مصرف مواد و اعتیاد، نهتنها سلامت فرد، بلکه سلامت جامعه را نیز به خطر می‌اندازد. نریمانی و همکاران (1393)، سوءمصرف مواد در افراد را عامل مشکلات فراوان از جمله اختلال در روند کیفیت زندگی آنان بیان کردهاند. فنی و همکاران (1394)، مفهوم کیفیت زندگی را در سایه مکاتب رفاه و عدالت اجتماعی درک میکنند و مرادی (1400)، ضمن اذعان به آمار بالای جرایم افراد معتاد، سلامت اجتماعی این افراد را پایین ارزیابی کرده است.
بر اساس ادبیات نظری موجود، وابستگی به موادمخدر، مسئله‌ای اجتماعی است و اعتیاد در واقع عامل ظهور بسیاری از آسیب‌های اجتماعی و نابسامانی‌های خانوادگی و فردی است. پدیدۀ اعتیاد و بهویژه افزایش سوءمصرف و وابستگی به موادمخدر با توجه به تأثیرات روحی، روانی، اخلاقی و اجتماعی، خانواده و جامعه را تهدید می‌کند و به رفتارهای آسیب‌زایی مانند تنش در نقش‌های خانوادگی، ولگردی و دیگر رفتارهای کجروانه منجر می‌شود (احدی و دیگران، 1400: 150).
روش پژوهش
روش این پژوهش بر اساس هدف از نوع کاربردی، بر اساس گردآوری داده‌ها از نوع پیمایشی و بر اساس نوع تحلیل از نوع تحقیقات توصیفی و همبستگی است. جامعه آماری آن شامل افراد معتاد شهر سنندج است که بر اساس آمارهای سازمان بهزیستی استان در شهر سنندج، بالغ بر 25 هزار نفر معتاد وجود دارد و با استفاده از جدول حجم نمونه مورگان، تعداد 384 نفر از این افراد به عنوان نمونه آماری انتخاب شده‌اند. شیوۀ نمونه‌گیری به صورت اتفاقی و گلوله برفی بوده است. جمع‌آوری اطلاعات از این افراد به صورت مصاحبه از طریق پرسشنامه بوده و تجزیه تحلیل داده‌ها در دو بخش توصیفی و استنباطی انجام شده است. آزمون‌های آماری به کمک دو نرم‌افزار SPSS وAmos Graphic انجام شده است. روایی پرسشنامه را اساتید امر به صورت صوری تأیید کردهاند. پایایی پرسشنامه از طریق ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شده و مقدار آلفاي محاسبه‌شده مربوط به هر متغير و آلفاي کل در جدول زیر ارائه شده است.
جدول 1- ضرایب آلفاي کرونباخ متغيرهاي مختلف تحقيق
رديف | نام متغير | سطح سنجش | تعداد گويه | آلفاي کرونباخ |
1 | کيفيت زندگي (بعد ذهني) | فاصله‌ای | 12 | 89/0 |
2 | کيفيت زندگي (بعد عيني) | فاصله‌ای | 12 | 83/0 |
3 | سلامت اجتماعي | فاصله‌ای | 16 | 72/0 |
4 | مجموع متغيرها با هم | فاصله‌ای | 40 | 81/0 |
بر اساس جدول بالا، از آنجا که مقدار آلفاي مربوط به هر متغير و آلفاي کل از 7/0 بيشتر است، تمامي متغيرها به طور مجزا و کل متغيرها با يکديگر داراي پايايي هستند. پرسشنامه اين تحقيق با داشتن آلفاي 81/0 داراي پايايي بالايي است.
یافته‌های پژوهش
یافته‌های توصیفی
از کل فراوانی پاسخگویان این پژوهش، تعداد 78 نفر معادل 31/20 درصد از کل حجم نمونه را زنان و بقیه مردان تشکیل داده است. به لحاظ سنی هم میانگین سنی آنها 32 سال و بیشترین فراوانی مربوط به گروه سنی 35 تا 40 ساله‌ها بوده است. از بین این تعداد، 66/59 درصد با اعضای خانواده زندگی میکنند، 34/17 درصد از خانه و خانواده فاصله گرفته و در اماکن مختلف وقت می‌گذرانند و بقیه هم وضعیت نامشخصی دارند. به لحاظ درآمدی نیز 50/73 درصد از طریق جمع‌آوری و فروش بازیافت و گدایی و مشاغل سطح پایین، امرار معاش میکنند و 8/6 درصد هم به بیان خودشان، مستقیماً به سرقت و دزدی مشغول هستند. از لحاظ توصیف آماری متغیرهای اصلی پژوهش نیز نتایج جالبی ارائه شده است و میانگین بعد ذهنی کیفیت زندگی آنها برخلاف بعد عینی و سلامت اجتماعی آنها بالاتر از حد متوسط بوده است. این توصیف‌ها در جداول زیر ارائه شده است.
جدول 2- وضعیت توزيع فراواني متغیرهای اصلی پژوهش
نام متغیر | تعداد گویه | حد پایین طیف | حد بالای طیف | حد متوسط طیف | میانگین واقعی متغیر |
بعد ذهني کيفيت زندگي | 12 | 12 | 60 | 36 | 70/37 |
بعد عینی کيفيت زندگي | 12 | 12 | 60 | 36 | 12/23 |
سلامت اجتماعي | 16 | 16 | 80 | 40 | 89/17 |
جدول (2)، نشان‌دهنده توزيع فراواني گويه‌هاي مربوط به متغیرهای پژوهش است. توصیف این متغیرها بر اساس تعداد گویه‌های آنها و قالب طیف لیکرت با پنج طبقه مورد سنجش قرار گرفته‌اند که نمره 1، پایین‌ترین مقدار و نمره 5، بالاترین مقدار ممکن بوده است. برای سنجش بعد ذهني کيفيت زندگي، دوازده پرسش وجود دارد که جمع نمره‌های دوازده گويه، نمره ميزان بعد ذهني کيفيت زندگي را نشان مي‌دهد كه بالقوه مي‌تواند بين نمره 12 (حداقل نمره) و 60 (حداكثر نمره) باشد. در صورتی که هر فرد برای همه گویه‌ها، عبارت «متوسط» را علامت بزند، میانگین کل نمره او از این گویه، 36 به دست خواهد آمد.
همان‌طور كه از آمارهاي جدول پيداست، در ارتباط با طیف بعد ذهني کيفيت زندگي، ميانگين به‌دستآمده، 70/37 از 36 است كه نشان‌دهنده گرايش متوسطی در ارتباط با اين متغیر است. درباره بعد عینی کيفيت زندگي، میانگین به‌دستآمده، 12/23 است که بعد عینی کيفيت زندگي افراد معتاد را بسیار پایین نشان می‌دهد. درباره متغیر سلامت اجتماعی نیز میانگین به‌دستآمده، 89/17 از 40 بوده است که گویای وضعیت سلامت اجتماعی بسیار پایین افراد معتاد است.
نکته جالب توجه در این پژوهش، بالا بودن بعد ذهنی کیفیت زندگی از نظر افراد معتاد است. این افراد به دلیل مصرف مواد زیاد و حال‌و‌هوای غیر طبیعی خود، شاخص‌های ذهنی کیفیت زندگی را که عموماً به مسائل ذهنی فرد و رضایت او از زندگی برمیگردد، در موقعیت مطلوبی درک کردهاند و دقیقاً به همین خاطر آنها احساس میکنند که کیفیت زندگی بالایی دارند. به عنوان راهکار برای بهبود وضعیت آنان باید روی این مقوله بیشتر کار شود، زیرا تا آنها، چنین درکی از کیفیت زندگی خود داشته باشند، بعید است بتوان موافقت آنها را برای ترک اعتیاد و تغییر سبک زندگی جلب کرد.
یافته‌های استنباطی
یافته‌های این پژوهش ابتدا در قالب تحلیل رگرسیون خطی، اثر متغیرهای مستقل بر وابسته را تحلیل کرده و سپس مدل اصلی پژوهش را با استفاده از مدل‌سازی معادله ساختاری بررسی کرده است.
بررسی فرضیهها
فرضیه اول: بعد ذهنی کیفیت زندگی بر میزان سلامت اجتماعی معتادان شهر سنندج، تأثیرگذار است.
جدول 3- آزمون همبستگی و تحلیل رگرسیون رابطه بعد ذهنی
کیفیت زندگی بر میزان سلامت اجتماعی
Sig | F | T | Beta | B | R2 | R | نام متغیر |
000/0 | 251/51 | 159/7 | 519/0 | 804/0 | 269/0 | 519/0 | بعد ذهنی |
بر اساس نتایج حاصله، همبستگی (519/0R=) مثبتی بین عوامل بعد ذهنی و سلامت اجتماعی وجود دارد و بر همین اساس مقدار 269/0R2= نشان می‌دهد که متغیر بعد ذهنی کیفیت زندگی توانسته است 27 درصد از واریانس متغیر وابسته (سلامت اجتماعی) را تبیین نماید. ضریب 804/0B= نشان می‌دهد که به ازای هر واحد افزایش در متغیر مستقل (بعد ذهنی)، 804/0 واحد به متغیر وابسته (سلامت اجتماعی) افزوده می‌شود. با توجه به مقادیر 159/7T=، 251/51F= و 000/0Sig=، رابطه مشاهدهشده بین دو متغیر در سطح 99 درصد معنی‌دار است. از اینرو فرضیۀ یادشده تأیید می‌شود.
فرضیه دوم: بعد عینی کیفیت زندگی بر میزان سلامت اجتماعی معتادان شهر سنندج، تأثیرگذار است.
جدول 4- آزمون همبستگی و تحلیل رگرسیون رابطه بعد عینی کیفیت زندگی
بر میزان سلامت اجتماعی
Sig | F | T | Beta | B | R2 | R | نام متغیر |
003/0 | 876/8 | 979/2 | 245/0 | 425/0 | 160/0 | 245/0 | بعد عینی |
بر اساس نتایج حاصله، همبستگی (245/0R=) مثبتی بین عوامل بعد ذهنی و سلامت اجتماعی وجود دارد. بر همین اساس مقدار 160/0R2= نشان می‌دهد که متغیر بعد ذهنی کیفیت زندگی توانسته است 16 درصد از واریانس متغیر وابسته (سلامت اجتماعی) را تبیین نماید. ضریب 425/0B= نشان می‌دهد که به ازای هر واحد افزایش در متغیر مستقل (بعد ذهنی)، 425/0 واحد به متغیر وابسته (سلامت اجتماعی) افزوده می‌شود. با توجه به مقادیر 979/2T=، 876/8F= و 003/0Sig=، رابطه مشاهدهشده بین دو متغیر در سطح 95 درصد معنی‌دار است. از اینرو فرضیۀ یادشده تأیید می‌شود.
در تحلیل کلی فرضیههای یادشده باید عنوان کرد که کیفیت زندگی به طور کلی بر سلامت اجتماعی اثرگذار است و در بررسی مؤلفه‌های کیفیت زندگی بر سلامت اجتماعی، اثرگذاری بعد ذهنی کیفیت زندگی بر سلامت اجتماعی، با اختلاف بسیار قوی‌تر از بعد عینی کیفیت زندگی بر سلامت اجتماعی است.
مدل‌سازی و معادله ساختاری
یافته‌های استنباطی این پژوهش علاوه بر بررسی و تحلیل رگرسیون خطی در قالب یک مدل معادله ساختاری ارائه شده و بر اساس میزان سلامت اجتماعی معتادان با توجه به کیفیت زندگی آنها تبیین شده است. اين مدل معادله ساختاري از دو نوع مدل اندازه‌گيري و ساختاری تشکیل شده که مدل اندازه‌گيري نحوه سنجش متغیرها را در قالب بارهای عاملی نشان داده و مدل ساختاری به تبیین متغیر وابسته پرداخته است. شاخص‌های موجود در مدل و نمادهای ترسیمی آن در جدول زیر مشخص شده است.
جدول 7- متغیرهای موجود در مدل
متغیر | شاخص‌ها | نمادهای ترسیمی در مدل | |
سلامت اجتماعی | یکپارچگی اجتماعی | S1 | |
پذیرش اجتماعی | S2 | ||
شکوفایی اجتماعی | S3 | ||
پیوستگی اجتماعی | S4 | ||
کیفیت زندگی | بعد ذهنی | گویه‌هایی که مستقیم به ذهن فرد مربوط می‌شوند. | Qa1 |
گویه‌هایی که بیرون از ذهن فرد وجود دارند. | Qa2 | ||
بعد عینی | امکانات عمومی برای فرد | Qz1 | |
امکانات خصوصی در دسترس فرد | Qz2 | ||
شکل 1- مدل معادله ساختاري تبیین سلامت اجتماعی بر اساس ابعاد کيفيت زندگي
در اين مدل، هشت متغير مشاهدهشده وجود دارد. متغيرهاي s1، s2، s3 و s4، معرف‌هاي متغير پنهان سلامت اجتماعي هستند و متغيرهاي qa1، qa2، qz1 و qz2، معرف‌هاي متغير پنهان ابعاد ذهنی و عینی کيفيت زندگي هستند. متغيرهاي خطاي e1 تا e8، نماد خطاي اندازه‌گيري هشت متغير مشاهدهشده براي متغيرهاي اصلی هستند. در بخش اندازه‌گیری، مدل متغیر سلامت اجتماعی با چهار شاخص اصلی یکپارچگی اجتماعی (S1)، پذیرش اجتماعی (S2)، شکوفایی اجتماعی (S3) و پیوستگی اجتماعی (S4) معرفی شده است. در میان این شاخص‌ها، شکوفایی اجتماعی با ضریب 30/0، بیشترین توان تبیین سلامت اجتماعی را داشته و پیوستگی اجتماعی با ضریب 20/0، توان تبیین کمتری نسبت به بقیه شاخص‌ها داشته است. در میان شاخص‌های کیفیت زندگی نیز همه چهار شاخص با ضرایب بالایی، متغیر کیفیت زندگی را تبیین کردهاند.
همچنین نتایج ساختاری مدل، گویای اثرگذاری متغیر کیفیت زندگی بر سلامت اجتماعی است. بر اساس ضرایب موجود، بعد ذهنی کیفیت زندگی با ضریب بسیار قوی 91/0 توانسته تأثیر مستقیم و معناداری بر سلامت اجتماعی افراد معتاد داشته باشد و بعد عینی کیفیت زندگی نیز با ضریب 35/0، اثر مستقیم و معناداری بر سلامت اجتماعی دارد. در بین این دو بعد از کیفیت زندگی، اثر ابعاد ذهنی، بسیار قوی‌تر است. در بخش توصیفی نیز نتایج نشان داد که فهم افراد معتاد از کیفیت ذهنی زندگی، بالاتر از حد متوسط است.
جدول 8- برآورد اثرات متغیرهای مستقل بر وابسته
| برآورد | خطای استاندارد | مقدار بحرانی | سطح معناداری | ||
بعد ذهنی | <--- | سلامت اجتماعی | 0/887 | 0/232 | 3/799 | *** |
بعد عینی | <--- | سلامت اجتماعی | 0/372 | 0/107 | 3/472 | *** |
بر اساس اطلاعات جدول بالا، احتمال به دست آوردن یک نسبت بحرانی به بزرگی 799/3 با خطای استاندارد 232/0 در مقدار مطلق کمتر از 001/0 است. به عبارت دیگر، وزن رگرسیون برای بعد ذهنی کیفیت زندگی در پیش‌بینی سلامت اجتماعی با احتمال برآورد 887/0 در سطح 001/0 خطا معنادار است. درباره متغیر بعد عینی نیز شرایط به همین گونه است و این بعد نیز اثر معناداری بر سلامت اجتماعی دارد.
برازش مدل
براي بررسي برازش مدل از شاخص‌هاي برازش استفاده شده است. با بررسی شاخص‌های برازش مدل مقتصد (شاخص خی-دو بهنجار (نسبی)، شاخص RMSEA، شاخص RMR و SRMR و شاخص PNFI)، شاخص‌های برازش مدل مطلق (شاخص GFI، شاخص AGFI) و شاخص‌های برازش تطبیقی (شاخص NFI، شاخص NNFI یا شاخص TLI، شاخص CFI و شاخص IFI) مشخص شد که مدل دارای برازندگی قابل قبولی برای آزمون است.
بحث و نتيجه‌گيري
یکی از بزرگ‌ترین مشکلات اغلب کشورها در عصر امروز، پدیدۀ سوءمصرف مواد است که به طور مستقیم و غیر مستقیم، کوتاه‌مدت و بلندمدت، کیفیت زندگی ساکنان آنها را تحت‌الشعاع قرار داده است. مسئله اعتیاد به گونه‌ای با سطح زندگی برخی افراد درآمیخته شده که بخشی از کیفیت زندگی آنها شده است. به طور کلی همه پژوهش‌های انجامشده ثابت کردهاند که افراد معتاد دارای کیفیت زندگی پایینی هستند. امروزه پدیده اعتیاد به شیوه عمیقی سبک زندگی و کیفیت زندگی برخی افراد درگیر مصرف مواد را تحت تأثیر قرار داده که سلامت آنها بهکلی در معرض خطر قرار گرفته است.
یکی از مهم‌ترین ابعاد سلامت، سلامت اجتماعی است. بر اساس تعاریف، سلامت اجتماعي عبارت است از چگونگي ارزيابي فرد از عملکردش در برابر اجتماع. سلامت اجتماعی، حافظ فرد در اجتماع در برابر مصائب و مشکلات است. این مفهوم اهمیت روزافزونی در محافل علمی و سیاست‌گذاری و اجرایی یافته است و مستقیماً متأثر از کیفیت زندگی است. سلامت اجتماعی فرد، مهم‌تر و حساس‌تر از جنبه‌های جسمانی و روانی سلامت فرد است؛ زیرا عواملی که سلامت جسمانی فرد را به خطر می‌اندازند، آثار و تبعات محدودی دارند؛ اما عواملی که سلامت اجتماعی فرد را تهدید میکنند، همواره بر روابط او با دیگران تأثیر می‌گذارند و بیش از یک نفر را دچار اختلال می‌نمایند.
در زمینه اعتیاد نیز سلامت اجتماعی می‌تواند یک بازدارنده باشد؛ زیرا فرد دارای سلامت اجتماعی بالا، نهتنها تهدیدی برای دوستان خود در اجتماع نیست، بلکه همواره نقش سازنده‌ای در دوستی‌ها و تعاملات اجتماعی دارد. بنابراین افرادی که سلامت اجتماعی دارند، با موفقیت بیشتری می‌توانند با چالش‌های ناشی از ایفای نقش‌های اصلی اجتماعی کنار بیایند؛ زیرا آنان در خانوادههایی زندگی میکنند که از ثبات و انسجام بیشتری برخوردار است و احتمالاً می‌توانند مشارکت بیشتری در فعالیت‌های جمعی داشته باشند. همچنین از افراد دارای سلامت اجتماعی بالا باید انتظار داشت که تطابق آنان با هنجارهای اجتماعی بیشتر باشد و در شرایطی که می‌توانند نقش مهمی در پیشگیری از انحراف داشته باشند، عموماً موفق عمل میکنند. برنامه‌های سلامت اجتماعی می‌تواند در محورهایی مانند کاهش خطر، کاهش تمایل به اعتیاد، افزایش سلامت ذهنی، پیشگیری از بروز مشکلات، خودکنترلی و حتی نظارت مورد توجه
مددکاران اجتماعی برای بازآفرینی افراد پیگیری شود.
تمرکز بر کیفیت زندگی، عاملی اساسی در کنترل بسیاری از مسائل جامعه است. رابطه میان اعتیاد و کیفیت زندگی به‌نوعی رابطۀ علت و معلولی است. کیفیت زندگی از طریق تأثیر مستقیم بر سلامت اجتماعی می‌تواند کنترل‌کنندۀ میزان گرایش به اعتیاد در افراد باشد. بر همین اساس باید عنوان کرد که کیفیت زندگی و سلامت اجتماعی، دو شاخص درهم‌تنیده برای توسعۀ اجتماعی بوده‌اند که به گونه‌ای لازم و ملزوم هستند و نظریههای زیادی به همبستگی آنها اشاره کردهاند. برای مثال کییز5 (2002) در بررسی سلامت اجتماعی، اسکوينگتون و اوکونل6 (2004) در بررسی ابعاد عینی و محیطی کیفیت زندگی، لی7 (2008) در بررسی ابعاد ذهنی کیفیت زندگی، مولر8 و همکاران (2016) در بررسی تفکر کیفیت زندگی و تیسدال9 (2016) در بررسی سلامت ذهني، عواطف و حالات رواني به بررسی و همبستگی کیفیت زندگی و سلامت اجتماعی پرداخته‌اند.
به طور کلی وجود این دو مؤلفه مهم در زندگی اقشار آسیب‌پذیر باعث بروز تحول اساسی در میان آنها می‌شود. همان‌طور که شواهد نظری و تجربی نشان داده، توسعه سلامت اجتماعی بر پایه کیفیت زندگی می‌تواند به بهبود وضعیت کلی افراد کمک کند و نتایج این پژوهش در تأیید این مباحث بوده است. به عبارت دیگر هرگاه کیفیت زندگی در سطح جامعه بالاتر باشد، به تبع آن، سلامت اجتماعی بیشتر خواهد بود. سلامت اجتماعی دقیقاً عکس آسیب‌ها و مسائل اجتماعی مانند اعتیاد خواهد بود. این وضعیت به‌خوبی در این پژوهش به اثبات رسیده و تئوری‌های موجود نیز به‌روشنی نشان داده‌اند که تلاش برای بهبود کیفیت زندگی، تلاش برای ارتقای سلامت اجتماعی بوده و سلامت اجتماعی به منزله حفظ جامعه از آسیب‌ها و معضلات اجتماعی است. در تحلیل میانگین‌های اثرگذار کیفیت زندگی بر سلامت اجتماعی، بعد ذهنی کیفیت زندگی در مقایسه با بعد عینی، اثرگذاری بیشتری داشته است. بنابراین در رتبه‌بندی این عوامل لازم است جامعه در ارتقای بعد ذهنی کیفیت زندگی برای حصول به سلامت اجتماعی شهروندان، اهتمام ویژه‌ای داشته باشد.
به طور کلی سلامت اجتماعی، شاخص‌های سلامتی در یک جامعه را شامل می‌شود که در یک منطقه جغرافیایی سکونت دارند. در سلامت اجتماعی، عوامل اجتماعی مؤثرند و ابعاد اجتماعی نیز بیشتر از ابعاد فردی مورد توجه قرار می‌گیرد. آمارهایی که به طور روزمره از نرخ اعتیاد، طلاق، بیکاری، فساد و سایر آسیب‌ها یا رشدهای اجتماع خوانده می‌شود، همگی به‌نوعی اطلاعاتی از سلامت اجتماعی در جامعه هستند. البته عوامل زيادي مي‌توانند سلامت اجتماعی افراد را تحت تأثير قرار دهند؛ از جمله آنها که در اين پژوهش بر آن تأکيد شده است، کیفیت زندگی افراد است. در میان ابعاد کیفیت زندگی، بعد ذهنی کیفیت زندگی، اثرگذاری قوی‌تری دارد و این به منزله درک عمیق ذهنی معتادان از مفهوم سلامت است.
به عبارت دیگر فرد معتاد در فرایند ارزیابی رفتارهای خود، به مسائل ذهنی بیش از مسایل عینی بها می‌دهد. بر همین اساس لذت‌جویی افراد معتاد همیشه مقدم بر وضع ظاهری آنهاست. در توصیف‌های آماری پژوهش نیز افراد معتاد میانگین بالایی از کیفیت ذهنی عنوان کردهاند که این امر دقیقاً در تأیید لذت‌جویی ذهنی آنها بوده است. برای یک فرد معتاد، کیفیت زندگی به منزله تأمین به‌موقع مواد مصرفی اوست و اغلب درک درستی از امکانات عینی زندگی ندارد. بنابراین برای درک وضعیت افراد معتاد باید روی مسائل ذهنی آنها کار شود تا در برنامه‌های بازپروری آنها به واسطه تمرکز بر همین ذهنیات به کمک آنها رفت.
پيشنهادها
- شواهد نظری و تجربی نشان داده که کیفیت زندگی می‌تواند حلّال بسیاری از مشکلات جامعه باشد. مهم‌ترین پیشنهاد در این پژوهش به سیاست‌گذاری‌های کلان اجتماعی مرتبط می‌شود که بر اساس آن، بستر توسعه اجتماعی بر مبنای ارتقای کیفیت زندگی، لازمه افزایش سلامت اجتماعی و کاهش آسیب‌ها و معضلات اجتماعی است. بر همین اساس اگر سیاستگذاران جامعه بتوانند کیفیت زندگی شهروندان را هم در بعد عینی و هم در بعد ذهنی ارتقا دهند، نهتنها سلامت اجتماعی بالا میرود، بلکه آسیب‌ها و مشکلات اجتماعی نیز به طور چشمگیری تعدیل می‌شود. در بسیاری از موارد به جای مبارزه مستقیم با پدیده‌هایی مانند اعتیاد، بهتر است تلاش‌ها و
برنامه‌ریزی‌ها بر ارتقای کیفیت زندگی شهروندان متمرکز شود.
- فهم افراد معتاد از کیفیت زندگی، صرفاً محدود به مسائل ذهنی و آن چیزی است که او درک می‌کند. بنابراین برای ارتقای سلامت اجتماعی این افراد باید بیش از هر چیزی بر ذهنیات آنها متمرکز شد و روی آن کار کرد. در همین راستا لازم است افراد درگیر مصرف مواد مخدر از طریق مددکاران اجتماعی در معرض آموزش‌های توانمندسازی قرار گرفته، با آموزش‌های مستقیم به آنها در راستای ترک اعتیاد و بازپروری کمک کرد.
- کیفیت زندگی و ارتقای رفاه اجتماعی از مهم‌ترین سیاست‌های جوامع است و در کشورهای پیشرفته و دموکراتیک نظام‌های سیاسی بر پایه تمرکز بر رفاه و کیفیت زندگی شهروندان فعالیت دارند. بر همین اساس لازم است تا به عنوان یک سیاست کلی در جامعه ایران برنامه‌ای برای ارتقای کیفیت زندگی شهروندان بهویژه مناطق کم‌برخوردار در اولویت سیاست‌گذاری‌ها قرار گیرد.
منابع
احدی، رضا و دیگران (1400) «بررسی عوامل محیطی مؤثر بر اعتیاد به موادمخدر صنعتی (مطالعه موردی: شهر زنجان)»، پژوهش‌های حقوقی، سال بیستم، شماره 45، صص 149-181.
البرزی، شهلا و محبوبه البرزی (1385) «بررسی رابطة خودمختاری و کیفیت زندگی در دانشجویان استعدادهای درخشان دانشگاه‌های شیراز»، فصلنامة روان‌شناسی، سال دهم، شماره 3، ص 322.
پورنقاش تهرانی، سید سعید و دیگران (1391) «رابطه بین کیفیت زندگی و صفات شخصیتی در افراد معتاد»، تحقیقات علوم رفتاری، سال دهم، شماره ۳، صص 155-167.
سیدان، سید ابوالقاسم و علیرضا رحمانی (1397) «اثربخشی آموزش حل مسئله بر تعارض والد- نوجوان و اعتیاد به اینترنت دانش‌آموزان نوجوان پسر»، مجله دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، دوره شصتویک، شماره 6، صص 238-246.
حجتی، حمید و دیگران (1388) «بررسی کیفیت زندگی و ارتباط آن با پذیرش اجتماعی در معتادان مراجعه‌کننده به مراکز ترک اعتیاد استان گلستان»، طلوع بهداشت، سال هشتم، شماره 3-4 (سومین کنگره سراسری رفتارهای پرخطر)، صص 37.
حسن‌پور، طالب و دیگران (1400) «نشانگرهای ارتقای سلامت اجتماعی»، سال پنجم، شماره ۱، صص 83-87.
حکیمی‌نیا، بهزاد و دیگران (1396) «عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی با تأکید بر هوش اجتماعی و سلامت اجتماعی (مطالعة موردی: شهر کرمانشاه)»، جامعهشناسی کاربردی، سال بیستوهشتم، شماره 2، صص 163-178.
ذبیحی مداح، زهره و حسین آقاجانی مرساء (1398) «ابعاد کیفیت زندگی سالمندان با مرور پژوهش‌های پیشین»، رفاه اجتماعی، سال نوزدهم، شماره ۷۵، صص ۱۲۳-۱۸۱.
ربانی، رسول و دیگران (1390) «تحلیل جامعه‌شناختی کیفیت زندگی جوانان (مطالعه موردی: شهرستان بروجن)»، فصلنامه توسعه اجتماعی، سال پنجم، شماره 3، صص 83-104.
عباسی، علیرضا و دیگران (1392) «بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر گرایش به مصرف موادمخدر (مطالعه موردی: دانشگاه پیام‌نور واحد رضوانشهر)»، فصلنامه علمی مطالعات مبارزه با مواد مخدر، سال یازدهم، شماره 40، صص 91-113.
عبداللهتبار، هادی و دیگران (1387) «بررسی سلامت اجتماعی دانشجویان»، فصلنامة رفاه اجتماعی، شماره 30 و 31، صص 171-190.
فنی، زهره و دیگران (1394) «سنجش کیفیت زندگی شهری با تأکید بر جنسیت (مطالعه موردی:
شهر قروه)»، دوفصلنامه علمی- پژوهشی پژوهش‌های بوم‌شناسی شهری، سال ششم، شماره 12، صص 65-78.
کوئن، بروس (1390) م‍بان‍ی جامعهشناسی، ترجمه و اقت‍ب‍اس غلامعلی ت‍وس‍ل‍ی و رضا ف‍اض‍ل، چاپ بیست‌وچهارم، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، مرکز تحقیق و توسعة علوم انسانی.
مرادی، علیرضا (1400) «آسیب‌های گرایش جوانان به موادمخدر و راهکارهای برون‌رفت از آن»، فصلنامه علمی مطالعات مبارزه با موادمخدر، سال سیزدهم، شماره 49، صص 1-18.
موحدی، یزدان و دیگران (1393) «مقایسه ابعاد جسمانی و روانی کیفیت زندگی مرتبط با سلامت در افراد معتاد و همتایان عادی»، نشریه پژوهش توانبخشی در پرستاری، سال اول، شماره ۲، صص 63-72.
نریمانی، محمد و دیگران (1393) «بررسی ابعاد مختلف کیفیت زندگی در فرزندان افراد معتاد»، توسعه محلی (روستایی-شهری)، سال ششم، شماره 1، صص 107-122.
Andráško, I. (2015) Quality of life: an introduction to the concept. Masarykova univerzita nakladatelství.
Glatzer, W. (2006) Quality of life in the European Union and the United States of America: Evidence from comprehensive indices. Applied research in quality of life, 1, 169-188.
Huppert, F. Marks, N. Clark, A. (2006) Personal and social well-being model for the European Social Survey, Round3. London: Centre for Comparative Social Surveys, City University London.
Keyes, C. M. (2002) The Mental Health Continuum: from Languishing to Flourishing in Life. Journal of Health and Social Research, 43:207-222.
Lee, Y. J. (2008) “Subjective Quality of Life Measurement in Taipei”, Building and Environment. 43(7):1205-1215.
Ma, Z., Liu, Y., Wan, C. et al. (2022) Health-related quality of life and influencing factors in drug addicts based on the scale QLICD-DA: a cross-sectional study. Health Qual Life Outcomes 20, 109. https://doi.org/10.1186/s12955-022-02012-x.
Macků, K., Caha, J., Pászto, V., & Tuček, P. (2020) Subjective or objective? How objective measures relate to subjective life satisfaction in Europe. ISPRS International Journal of Geo-Information, 9(5), 320.
Muller, A.E., Skurtveit, S. & Clausen, T. (2016) Many correlates of poor quality of life among substance users entering treatment are not addiction-specific. Health Qual Life Outcomes 14, 39 (3). 11-10, https://doi.org/10.1186/s12955-016-0439-1
Russell, C., Katsampouris, E., & Mckeganey, N. (2020) Harm and addiction perceptions of the JUUL e-cigarette among adolescents. Nicotine and Tobacco Research, 22(5), 713-721.
Schuessler, K. F. and Fisher, G. A. (1985) Quality of Life Research and Sociology”, Annual Review of Sociology, 11: 129-49.
Skevington, S. M. Lotfy, M. O'Connell, K. A. (2004) “The World Health Organization's Whoqol-Bref Quality of Life Assessment: Psychometric Properties and Results of the International Field Trial. A Report from the Whoqol Group”. Qual Life Res, 13(2):299-310.
Somarriba, N., & Pena, B. (2009) Synthetic indicators of quality of life in Europe. Social Indicators Research, 94, 115-133.
Teasdale, M. R. (2016) Quality of life and mission. Missiology, 44(3), 269–280. https://doi.org/10.1177/0091829616645135
Vanderplasschen, W., Rapp, R. C., Wolf, J. R., & Broekaert, E. (2004) The development and implementation of case management for substance use disorders in North America and Europe. Psychiatric Services, 55(8), 913-922.
Wan, C., Fang, J., Jiang, R., Shen, J., Jiang, D., Tu, X., Messing, S., Tang, W. (2011) Development and validation of aquality of life instrument for patients with drug dependence: comparisons with SF-36 and WHOQOL-100. Int J Nurs Stud.;48 (9):1080–1095.
Wingo, L. (2013) Objective, Subjective, and Collective Dimensions of the Quality of Life. In Public Economics and the Quality of Life (pp. 13-27). RFF Press.
Word Helth Organization. (2006) Department of Mental Health Annotated Bibliography of the WHO Quality of Life Assessment Instrument. Available from: http: // www.Who.Int.
[1] * استاد گروه جامعهشناسی دانشگاه پیام‌نور، تهران، ایران yaaghoobahmadi2@gmail.com
[2] ** استادیار گروه علوم سیاسی، دانشگاه پیام‌نور، تهران، ایران salarmoradi@pnu.ac.ir
[3] *** دکتری مدیریت آموزشی، گروه علوم تربیتی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه فرهنگیان اصفهان، ایران
[4] **** نویسنده مسئول: دانش‌آموخته دکتری جامعهشناسی دانشگاه شیراز، ایران hakiminya@gmail.com
[5] . keyse
[6] . Skevington & O’Connell
[7] . lee
[8] .Muller
[9] . Teasdale
