مطالعۀ تطبیقی ـ انتقادی ادراک حسی و رویکرد تاریخی به آن از دیدگاه فلوطین و سهروردی
الموضوعات :
1 - دانشیار گروه فلسفه و حکمت اسلامی، دانشگاه شاهد، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: ادراک حسی, ابصار, فلوطین, سهروردی, نظریه انطباع, نظریه شعاع,
ملخص المقالة :
چگونگی شناخت عالم خارج و کیفیت مواجهه ادراکات حسی انسان با اشیاء بیرونی، آغاز مباحث فلسفی است. فلاسفۀ بزرگ معمولاً مباحث ادراک حسی انسان را ذیل مسئلة ابصار مورد بررسی قرار داده‌اند. پژوهش پیش رو به بررسی تطبیقی نظریات فلوطین و سهروردی در اینباره میپردازد و اثبات میکند که هر چند ایندو فیلسوف از حوزههای فلسفی جداگانهیی هستند و سهروردی نیز صرفاً به بخشی از آثار فلوطین، یعنی اثولوجیا دسترسی داشته، اما نظریات آنها در اینباره شباهت بسیاری به یکدیگر دارد. فلوطین و سهروردی هر دو از منتقدان جدی نظریات مطرح درباب ادراک حسی ـ‌یعنی انطباع صورتهای علمی در قوای ادراکی (نظریة ارسطو و پیروان او) و انعکاس شعاع نوری از قوای ادراکی حسی و تلاقی آن با شیء خارجی برای تحقق ادراک (نظریة برخی از فلاسفة پیشسقراطی و افلاطون)ـ هستند. ایندو اندیشمند معتقدند با حضور معلوم نزد عالم و نبود هیچ مانعی، شیء خارجی مورد ادراک انسان واقع میشود. در این هنگام، نفس انسانی اضافۀ اشراقی حضوری نسبت به مدرَک پیدا میکند و درنهایت، ابصار اتفاق میافتد. هر چند این نظریه ابداعی بوده و ممکن است برخی از مشکلات فلسفی مطرح شده درباب ابصار را حل کند، ولی انتقاداتی نیز به آن وارد است؛ ازجمله اینکه در مورد همة ادراکات حسی ـ‌مثلاً شنیدن صدایی از پشت دیوار یا استشمام بویی با وجود موانع و حجاب خارجی، دو بینی و...ـ کاربرد ندارد و نقض میگردد.
ابن¬سینا (1404ق) التعليقات، تصحیح عبدالرحمن بدوى، قم: دفتر تبلیغات اسلامي.
ابن¬سینا (1417ق) النفس من کتاب الشفاء، تصحیح حسن حسن¬زاده آملی، قم: دفتر تبلیغات اسلامي.
ابن¬سینا (1418ق) الهیات من کتاب الشفاء، تصحیح حسن حسن¬زاده آملی، قم: مرکز نشر اسلامی.
احمد بن الهروى، محمدشريف نظام‌الدين (1363) انواريه؛ ترجمه و شرح حکمة¬¬ الاشراق سهروردى، تهران: امیرکبیر.
ارسطو (1369) درباره نفس، ترجمة علیمراد داودی، تهران: حکمت.
ارسطو (1385) مابعدالطبیعه، ترجمۀ محمدحسن لطفی، تهران: طرح نو.
استیس، والتر ترنس (1386) تاریخ انتقادى فلسفه یونان، ترجمۀ یوسف شاقول، قم: دانشگاه مفید.
بریه، امیل (1374) تاریخ فلسفه، ترجمۀ علیمراد داودى، تهران: مرکز نشر دانشگاهى.
سبزواری، ملاهادی (1379) شرح المنظومه، تصحیح مسعود طالبی، قم: نشر ناب.
سهروردی، شهاب‌الدین یحیی (1375) مجموعه مصنفات شیخ¬ اشراق، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقيقات فرهنگى.
شهرزورى، شمس‌الدين محمد (1372) شرح حكمة الاشراق، تصحیح حسين ضيائى تربتى، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقيقات فرهنگى.
شهرزورى، شمس‌الدين محمد (1383) رسائل الشجرة الالهية فى علوم الحقايق الربانية، تصحيح نجفقلى حبيبى، تهران: مؤسسة حكمت و فلسفه ايران.
شیرازی، قطب‌الدین (1383) شرح حکمة الاشراق، تصحیح مهدی محقق، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
طباطبائی، سیدمحمدحسین (1364) اصول فلسفه و روش رئالیسم، تهران: سپهر.
فارابی، ابونصر (1405ق) الجمع بین رأی الحکیمین، تحقیق نصری نادر، تهران: الزهرا.
فلوطین (1366) دوره آثار افلوطین، ترجمة محمدحسن لطفی، تهران: خوارزمی.
فلوطین (1413ق) اثولوجیا، تصحیح عبدالرحمان بدوی، قم: بیدار.
فلوطین (1997م) تاسوعات، ترجمة فريد جبر، بیروت: مكتبة ناشرون.
گمپرتس، تئودور (1375) متفکران یونانى، ترجمۀ محمدحسن لطفى، تهران: خوارزمى.
یاسپرس، کارل (1363) فلوطین، ترجمۀ محمدحسن لطفی، تهران: خوارزمی.
Cornford, F. M. (1979) Platos theos of Knowledge: The Teaetetus and the Sophist of Plato. Rutledge.
Emilsson, Eyjolfur Kjalar (1984) Plotinus on sense perception. Cambridge: Cambridge University Press.
Emilsson, Eyjolfur Kjalar (2017) Plotinus. Routledge.
Gal, Ota (2021) Plotinus on beauty. Brill: Boston.
Graeser, Andreas (1972) Plotinus and the Stoics: a Preliminary Study. Leiden: Brill.
Hendrix, John Shannon (2019) Language and Perception in Plotinus. Bristol: Roger Williams University.
O'Brien, Denis (2006) Cambridge Companions to Plotinus. Cambridge: Cambridge University Press.
