ترادیسی معماری خانه‌های تاریخی شهر گرگان از دوره قاجاریه به پهلوی اول
الموضوعات :مجید صالحی نیا 1 , حسن رجبعلی 2
1 - دانشیار گروه معماری، دانشگاه حکیم سبزواری، سبزوار، ایران
2 - کارشناسی ارشد مطالعات تاریخ معماری ایران، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران
الکلمات المفتاحية: ترادیسی (روند تحول), خانه تاریخی گرگان, قاجاریه, پهلوی اول, دوره گذار,
ملخص المقالة :
دگرگونی‌هاي بنيادين بین دو دوره تاریخی قاجاریه و پهلوی اول، به گونه‌گونی معماری خانه‌ها انجامیده است. این پژوهش، ترادیسی یا روند تحولی معماری خانه‌های تاریخي شهر گرگان را در اين دو دوره تاريخي و بر پایه مطالعه کتابخانه‌ای و اسناد تاریخی به همراه برداشت‌های میدانی تکمیلی بر پايه روش علمي گونه‌شناسی امس راپاپورت، مورد مطالعه، دستهبندی، واکاوی و قیاس قرار داده است. سه گونه معماری خانه از جهت کالبدی- فضایی، قابل شناسایی است. گونه اول، «خانه‌های قاجاریه» شامل خانه‌ها با الگوی حیاط مرکزی است که در دو دسته: خانه‌های با خانواده گسترده با چند حیاط مرکزی و خانه‌های با خانواده مستقل با یک حیاط، قرار میگیرند. گونه دوم، «خانه‌های دوره گذار از قاجاریه به پهلوی اول» هستند. این خانه‌ها دارای هندسه خطی هستند و در دو دسته: نیمه درون‌گرا ( پایان قاجاریه) و نیمه برون‌گرا (آغاز پهلوی اول)، طبقهبندی میشوند. گونه سوم، «خانه‌های پهلوی اول» هستند. این خانه‌ها در دو دسته «کوشک-باغ» و « برون‌گرای رو به گذر شهری» قرار میگیرند. عناصر و ویژگی‌های معماری همچون: رابطه فضاهای سرپوشیده با فضاهای نیمه‌باز و فضاهای باز (حیاط)، ایوان، پنجره‌ها و تناسبات آنها، ورودی، شمار طبقه، مساحت زیربنا، پله و موقعیت آن، درصد سطح اشغال ساختمان نسبت به همه زمین، تناسبات اتاق‌ها، چیدمان فضایی اتاق‌ها و دیگر موارد، باعث تفاوت و ایجاد گونه‌های مختلف معماری خانه‌ها در این دو دوره تاریخی و به‌ویژه در گذار از قاجاریه به پهلوی اول و در یک ترادیسی معنادار، گردیده است.
اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گلستان (1392) بایگانی نقشهها، گرگان.
آموزگار مینو و رزا وکیلی‌نژاد و محمد علی‌آبادی (1400) گونه‌شناسی فضای نیمه‌باز طارمه در معماری بوشهر، نشریه پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دوره 11، شماره 30.
اقبالی، سید‌رحمان (1378) معماری ایران در سه دهه نخست قرن بیستم، دومین کنگره تاریخ و معماری و شهرسازی ایران، کرمان، سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور.
بلالی، اسکویی و آزیتا و سمانه دهقان (1400) گونه‌شناسی خانه‌های تاریخی ارومیه در دوره قاجار، نشریه آرمانشهر، دوره 14، شماره 37.
پیرنیا، محمدکریم (1369) شیوههای معماری ایران، تدوین غلامحسین معماریان، مؤسسه نشر و هنر اسلامی وابسته به معاونت فرهنگی و امور اجتماعی و هنر مستضعفان و جانبازان، تهران.
پور‌احمد، احمد و مهدی حسام و حدیثه آشور و صابر محمدپور) 1389 (تحلیلی بر الگوی گسترش کالبدی- فضایی شهر گرگان با استفاده از مدل¬های آنتروپی شانون و هلدرن، مجله پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، دوره 1، شماره 3.
جوادی، نوده مهسا و آزاده شاهچراغی و علیرضا عندلیب (1401) بررسی تناسبات طلایی و اصول هندسی برگرفته از طبیعت در اجزای کالبدی خانه‌های تاریخی (مطالعه موردی: خانه‌های قاجاریه اردبیل)، نشریه باغ نظر، دوره 11، شماره 110.
جیحانی، حمیدرضا و علی عمرانی‌پور و فاطمه رجبی و بابک عالمی (1398) گونه‌شناسی خانه‌های تاریخی دوره قاجاریه نراق، مسکن و محیط روستا، دوره 38، شماره 167.
غلامعلی، حاتم (1378) سیمای فرهنگی ایران به کوشش عباس نامجو، تهران، عیلام.
حائری مازندرانی، محمدرضا (1388) خانه، فرهنگ، طبیعت.
تهران، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
حسینی‌نیا، سید مهدی و کریم حاجی‌زاده باستانی و حبیب شهبازی شیران و رضا رضالو و شاهرخ شیدایی (1399) گونه‌شناسی خانه‌های تاریخی در بافت قدیم اردبیل، نشریه پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دوره 10، شماره 26.
رفیعی سرشکی، بیژن و علیمحمد رنجبر کرمانی و ندا رفیعزاده (1382) فرهنگ مهرازی (معماری) ایران، تهران، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.
رجبی، پرویز (1355) معماری ایران در عصر پهلوی، تهران، دانشگاه ملی.
زمرشیدی، حسین (1390) معماری خانه‌های ایرانی و ساختمانسازی مسکونی از دوره قاجاریه تا امروز، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره 1، شماره 3.
سیفیان، محمدکاظم و محمدرضا محمودی (1386) محرمیت و معماری سنتی ایران، هویت شهر، دوره 1، شماره 1.
سلطانی، مهرداد و سیدامیر منصوری و احمدعلی فرزین (1391) «نقش الگو و مفاهیم مبتنی بر ترجمه در فضای معماری، نشریه علمی پژوهشی باغ نظر، دوره 1، شماره 21.
سلطانزاده، حسین (1384) فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
صارمی، علی‌اکبر و علی رادمرد ( 1376) ارزش‌های پایدار در معماری ایران، تهران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور.
عینی‌فر، علیرضا و سیده ندا قاضی‌زاده (1388) گونه‌شناسی مجتمع‌های مسکونی تهران با معیار فضای باز، نشریه معماری و شهرسازی آرمان شهر، سال 1389، شماره 5.
قاسمی سیچانی، مریم (1402) گونه‌شناسی خانه‌های اعیانی کوشکی دوره پهلوی اول در شهر اصفهان، باغ نظر، دوره20، شماره 122.
کاتب، فاطمه (1386) معماری خانه‌های ایرانی، تهران، نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
کی‍انی، مص‍طفی (۱۳۸۳)معماری دوره پهلوی اول: دگرگونی اندیش‍ه‌ها، پی‍دایش و شک‍ل‌گی‍ری معماری دوره بی‍ست ساله مع‍اصر ایران ۱۲۹۹-۱۳۲۰»، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ مع‍اصر ایران.
کسمائی، مرتضی (1382) اقلیم و معماری، اصفهان، خاک.
لنگ، جان (1383) آفرینش نظریه معماری، ترجمه علیرضا عینی‌فر، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
معماریان، غلامحسین (1384) سیری در مبانی نظری معماری، تهران، سروش دانش.
معماریان، غلامحسین ) 1373( آشنایی با معماری مسکونی ایرانی، گونه‌شناسی درون‌گرا، تهران، دانشگاه علم و صنعت ایران.
مقتدایی، مهتا (1385) پیشنهاد روشی برای تحلیل شخصیت شهر، مجله محیط شناسی، دوره 32، شماره 39.
نایبی، فرشته (1381) حیات در حیاط، تهران، نزهت.
نیازی مطلق جولقانی، نازنین و حسن اکبری (1398) بازشناسی ویژگیها و عناصر حیاط مرکزی در خانه‌های تاریخی شهر اصفهان، معماری اقلیم گرم و خشک، دوره 7، شماره 9.
Dormohamadi Mansoure (2020) Typology of historical houses in muzaffarid era: case study of Ardakan city, yazd, Iran,The International Archives of the Photogrammetry, Remote Sensing and Spatial Information Sciences (ISPRS Archives), Volume XLIV-M-1 ,https://doi.org/10.5194.
RapoportAmos (1990) vernacular architecture, inturanm,.(eds);Current challendes in the environmental social Sciences, Avebury, Aldershot, England.DOI:10.1201/b18856-4.
Cataldi Giancarlo& Luigi MaffeiGian& Vaccaro Paolo (2002) SaverioMuratori and the Italian school of planning typology.Urban morphology( the Journal of the International Seminar on Urban Form). N-6.DOI:10.51347/jum.v6i1.3899.
