تبیین چگونگی ارتباط معماری باغ‌سازی ایرانی در دوره اسلامی با ساحتهای حیات انسان از منظر اسلام نمونه موردی: باغ فین کاشان
الموضوعات : The place of Islamic scientific wisdom in creating urban planning and architecture works
1 - دانشیار گروه معماری، واحد سمنان، دانشگاه آزاد اسلامی، سمنان، ایران
الکلمات المفتاحية:
ملخص المقالة :
از آنجاییکه معماری در رابطه با انسان محقق میشود لذا شناخت رابطه معماری با ساختارهای وجودی انسان امری ضروری است. در این میان به نظر میرسد که هنر باغ‌سازی ایرانی در دوره اسلامی به گونهای به معانی و باورها تجسم بخشیده که با ساحتهای حیات انسان مرتبط است. لذا هدف از این پژوهش تبیین چگونگی ارتباط هنر باغ‌سازی ایرانی در دوره اسلامی با مراتب وجودی انسان از منظر بینش اسلامی است. در میان باغهای ایرانی، باغ فین نمونه شاخصی است که با برخورداری از ساختار کامل هندسی و موقعیت جغرافیایی آن در اقلیم گرم و خشک بستر مناسبی را برای پژوهش فراهم میآورد. نوع تحقیق کیفی و بنیادین و متکی بر روش توصیفی- تحلیلی با بهرهگیری از استدلال منطقی است که گردآوری دادهها از طریق مطالعات اسنادی و کتابخانهای و میدانی انجام شده است. یافتههای پژوهش نشان میدهد هنر باغ‌سازی ایرانی در مفهومی باطنی متناسب و متناظر؛ چهار نفس انسان، گیاهی، جانوری، عقلانی و روحانی است یعنی همه مراتب وجودی و هستی انسان را پاسخ میدهد بگونهای که در حوزه مرتبه گیاهی، آسایش جسمانی و در حوزه مرتبه حیوانی، اغنای تمامی حواس انسان در جهت تامین آسایش را تحقق میبخشد و در حوزه مرتبه تدبیرگر انسانی با بهرهگیری از نظام منظر و محوربندی دعوت به تأمل دارد و در مرتبه معنوی با بهرهگیری از هندسه مرکزگرا، حقیقتی متعالی (وحدت) را متجلی میسازد.
فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»
شماره پنجاه و پنجم، بهار 1403: 32-1
تاريخ دريافت: 07/08/1403
تاريخ پذيرش: 10/09/1403
نوع مقاله: پژوهشی
تبیین چگونگی ارتباط معماری باغ‌سازی ایرانی در دوره اسلامی
با ساحتهای حیات انسان از منظر اسلام
نمونه موردی: باغ فین کاشان
حسین مرادی‌نسب1
چکیده
از آنجاییکه معماری در رابطه با انسان محقق میشود لذا شناخت رابطه معماری با ساختارهای وجودی انسان امری ضروری است. در این میان به نظر میرسد که هنر باغ‌سازی ایرانی در دوره اسلامی به گونهای به معانی و باورها تجسم بخشیده که با ساحتهای حیات انسان مرتبط است. لذا هدف از این پژوهش تبیین چگونگی ارتباط هنر باغ‌سازی ایرانی در دوره اسلامی با مراتب وجودی انسان از منظر بینش اسلامی است. در میان باغهای ایرانی، باغ فین نمونه شاخصی است که با برخورداری از ساختار کامل هندسی و موقعیت جغرافیایی آن در اقلیم گرم و خشک بستر مناسبی را برای پژوهش فراهم میآورد. نوع تحقیق کیفی و بنیادین و متکی بر روش توصیفی- تحلیلی با بهرهگیری از استدلال منطقی است که گردآوری دادهها از طریق مطالعات اسنادی و کتابخانهای و میدانی انجام شده است. یافتههای پژوهش نشان میدهد هنر باغ‌سازی ایرانی در مفهومی باطنی متناسب و متناظر؛ چهار نفس انسان، گیاهی، جانوری، عقلانی و روحانی است یعنی همه مراتب وجودی و هستی انسان را پاسخ میدهد بگونهای که در حوزه مرتبه گیاهی، آسایش جسمانی و در حوزه مرتبه حیوانی، اغنای تمامی حواس انسان در جهت تامین آسایش را تحقق میبخشد و در حوزه مرتبه تدبیرگر انسانی با بهرهگیری از نظام منظر و محوربندی دعوت به تأمل دارد و در مرتبه معنوی با بهرهگیری از هندسه مرکزگرا، حقیقتی متعالی (وحدت) را متجلی میسازد.
کلید واژهها: باغ ایرانی، باغ فین، معماری، مراتب حیات، منظر اسلامی
مقدمه
[1] * دانشیار گروه معماری، واحد سمنان، دانشگاه آزاد اسلامی، سمنان، ایران Moradinasab_h@yahoo.com
شناسایی جایگاه عناصر طبیعی در اعتقادات و فرهنگ هر جامعه اهمیت فراوانی دارد و هرچه شناخت و درک مفهومی مردم جامعه از طبیعت و عناصر طبیعی بیشتر و عمیقتر باشد این جایگاه ارزشمندتر خواهد بود (ر.ک: Eliade & Adams, 2012). هنر ایران از قدیم تا الان توجه خاصی به طبیعت داشته البته این تفکر ریشه در جهانبینی هنرمند دارد هنر معماری نیز بدون شک، یکی از جلوههای عینی هر قوم و ملتی است و همچنین مهمترین بازگو کننده نحوه مواجه آن ملت با مسائل مربوط به حیات و از جمله طبیعت است البته باید گفت جایگاه طبیعت برای هر ملت و قومی بر پایه جهانبینیاش شکل میگیرد. فضای رشد مذهبی و اندیشه اسلامی دربردارنده مفاهیم و حالات خاصی از اندیشه و رفتار بود که این امر در هنر آن تأثیری بسزا داشت نکته قابل توجه در تمایز دیدگاه اسلامی با سایر دیدگاهها این است که محیط صرفا عینی پیرامونی انسان در نظر گرفته نمیشود و نگاهی معنوی (ماوراء طبیعت) نسبت به محیط وجود دارد و تأثیرات عوالم هستی بر انسان در بررسی تعاملات بین انسان و محیط مورد توجه قرار میگیرد. در بینش اسلامی انسان سراسر وجودش نیاز است (قرآن کریم، فاطر: 15) و این انسان بر اساس نیازها، ارزشها و هدفهای خود محیط را دگرگون میکند. این شکلدهی به محیط که بر پایه نیازهای انسان است در هنر باغ‌سازی که یکی از کهنترین هنرهای ایرانیان است قابل مشاهده میباشد.
معماری همانند سایر هنرها به طور اساسی هستی انسان را در جهان بیان کرده و با آن ارتباط برقرار میسازد و عمیقاٌ از طریق پرسشهای وجودی در مورد خود و جهان، ارتباط با دنیای بیرون و درون، زمان و نیز زندگی و مرگ درگیر است.
از منظر اسلامی این معماری، هم اصول پایه و شکل دهندهاش و هم ویژگیهای شکل نهایی و پدید آمدهاش به تناسب با ساحتهای قلمروهای حیات انسان مرتبط است به عبارت دیگر «انسان چهار سطح متناسب با نیازهای خود دارد که محیط نیز متناظر با آن چهار لایه قابلیت برخوردار است» (نقره کار، 1387: 22). بطوریکه «معماری شایسته قابلیتهای متناظر با مراتب وجودی انسان و هستی داشته و به انسان کمک مینماید تا با استفاده از ابزار ادراکی خود درک مناسبی از مراتب هستی پیدا نموده و بستر اغنای نیازهای مراتب چهارگانه نفس خود را فراهم آورد» (نقرهکار و همکاران، 1393: 33).
از آنجائیکه تداوم تکاملی در هنر معماری ایران از جمله هنر باغ‌سازی وجود داشته است در این میان باغهای ایرانی، باغ فین نمونه شاخصی است که با برخورداری از ساختار کامل هندسی و موقعیت خاص جغرافیایی در اقلیم گرم و خشک بستر مناسبی را برای پژوهش فراهم میکند (شکل 1). «از آنجاییکه کالبد باغ ایرانی متاثر از نظام کاشت و گیاهان، نظام آب، نظام بنا و هندسه است» (شاهچراغی، 1392: 88) این پژوهش سعی دارد با تکیه بر آموزههای اسلامی خصوصاً حدیث امام علی (ع) در مورد مراتب نفس انسان (نامی نباتی، حس حیوانی، تدبیرگر انسانی و ملکه الهی) به چگونگی تناظر آن با حوزههای کالبدی باغ ایرانی بپردازد (جدول 1).
شکل شماره 1: موقعیت باغ فین کاشان در شهر کاشان
جدول شماره 1: تبیین سطوح تعامل انسان و هستی و بازتاب آن در معماری از منظر اسلامی
(ماخذ: تقدیر، 1398: 113)
انسان | مرتبه نفس | نامی نباتی | حیوانی | تدبیرگر | ملکه الهی |
نیازهای انسانی | نیاز مادی و فیزیولوژیک | غنای حسی | نیازهای عقلانی | نیاز روحانی | |
ابزار ادراکی | قوای نباتی | حواس پنجگانه | عقل | قلب |
مبانی نظری معماری
ساختار انسان علاوه بر برخورداری از درجات مختلف در ساحت وجودی، مراتبی را نیز شامل میشود که در این سلسله هر مرتبهای از مراتب قبل، علت وجودی مرتبه بعد از خود بوده و با انتفاع هریک، مراتب بعدی آشکار میشوند (سجادی، 1379: 123). چون شخصیت هر موجودی عبارت از نحوه خاص وجودی آن است (همان، 148) لذا همه موجودات عالم تنها یک جنبه دارند و در یک مرتبه وجودی جای دارند؛ برخی چون فرشتگان تنها جنبه فراطبیعی داشته و برخی دیگر چون جانوران و اشیاء از جنبه صرفاً مادی برخوردارند در این میان تنها انسان است که تلفیقی از عالم ماده و ماورای آن آفریده شده و از نظر وجودی ذو مراتب است (سامه و صداقت، 1392: 49). شواهد زیادی در معارف اسلامی وجود دارد که موضوع ساحتهای حیات انسان را مطرح نمودهاند بطوریکه بر اساس حکمت متعالیه (ملاصدرا) میتوان گفت تناظر میان مراتب وجودی انسان و هستی با یکدیگر وجود دارد. ملاصدرا در این باره میگوید: «انسان از جمله ممکنات مخصوص است؛ امتزاج حقیقت وی از دو روح گشته: یکی روح حیوانی فانی و دیگری روح ملکی باقی و از این جهت وی را هر زمان خلقی تازه است و ترقی از منزلی به منزلی دست میدهد، رحلت از مقامی به مقامی روی مینماید و از نشئهای به نشئهای دیگر تحول میکند... آدمی اگرچه به جهت کثافت بدن از جنس بهائم و انعام است، اما از ایشان ممتاز است از آن جهت که روح نفسانیاش مستعد فیضان روح قدسی است و اگرچه به جهت لطافت نفس با ملائکه آسمانها مساهم است، اما از ایشان بدین صفت ممتاز است که به هرطور میتواند برآید و به هر صورت میشاید که گراید و سیر در مقامات کونی و تطور در اطوار ملکی و ملکونی و معارج نفسانی و روحانی میکند و تخلق به اخلاق الهی و تعلم اسماء ربانی او را ممکن است» (ملاصدرا، 1381: 70). بعبارتی در حوزه قلمروهای حیات انسان «از حیث وجودی، نفس قابلیت رسیدن به تمامی مراتب امکانی را دارد بر همین مبنی وی [ملاصدرا] مراتب نفس را به نفس نباتی، نفس حیوانی، نفس انسانی و انسان ملکی تقسیم میکند» (ریاحی و اسکندری، 1389: 125). در کتاب الاسفار الاربعه، ملاصدرا در بیان حکمت متعالیه خود، فرایند ادراک حواس ظاهری را کاملاً درونی میداند و بیان میکند که کار حواس پنجگانه، دریافت حسی محسوسات است. اما این نفس است که با شانی از شئون خود به نام قوه خیال، حواس پنجگانه را آلت قرار میدهد و با بیرون ارتباط برقرار میکند و ادراک میکند (حسنزاده آملی، 1379: 253).
«روایتی از حضرت علی (ع) در پاسخ به پرسش جناب کمیل یکی از اصحاب ایشان وجود دارد که کمیل میگوید: از امیرالمومنین علی (ع) پرسیدم: ای امیر، میخواهم نفس مرا به من بازشناسانی، فرمودند: کدام نفس را خواهی به تو شناسانم، گفتم: سرورا، مگر آدمی را بیش از یک نفس است؟ فرمودند: کمیل نفس آدمی چهار است، نامی نباتی، حسی حیوانی، ناطق انسانی و کلی الهی» (مشکینی اردبیلی، 1365: 223) (جدول2).
جدول شماره 2: ساحتهای حیات از منظر اسلامی (ماخذ: مشکینی، 1406ق).
نفوس چهارگانه انسان | قوای پنجگانه نفوس انسان | ||||
رشدکننده گیاهی | جذب‌کننده | هضم‌کننده | دفع‌کننده | پرورش‌دهنده | نگهدارنده و کنترل‌کننده |
حس‌کننده حیوانی | شنیدن | دیدن | بوییدن | چشیدن | لمس کردن |
تدبیرگر انسانی | فکر (تدبیر) | ذکر (یادآوری) | علم (دانایی) | حلم (بردباری) | تنبه (بیداری و پندپذیری) |
ملکه الهی | بقا در فنا | تنعم در سختی | عزت در ذلت | غنا در فقر | صبر در بلا |
بنابراین بر اساس دیدگاه اسلامی، تناظر دقیق و معناداری میان مراتب نفس انسان و ساحات ادراکی او با مراتب هستی وجود دارد و فضای معماری این قابلیت را دارد که بعنوان یک واسطه، بستری برای تعامل و پاسخگویی به نیازهای انسان برقرار نماید ( تقدیر، 1398: 113). لذا باغ ایرانی یکی از مهمترین دستاوردهای فرهنگی و تمدن ایرانی در دنیایی است که بازتابی از جهانبینی ایرانی است (Barati and et al., 2018: 6). «صورت باغ، مجموعهای مرکب از مفاهیم ذهنی مشترک است که با مشمولیت زمان و تحت تأثیر محیط خلق میشود البته این اشتراکات از جهانبینی حاکم بر یک سرزمین شکل میگیرند» (عادلوند، 1393: 48) به عبارت دیگر معماری باغ ایرانی نمونهای از تجلی و تبلور اندیشه و تفکر حکیمانه از جهانبینی اسلامی را آشکار میسازد (پورجعفر و همکاران، 1396: 1 و Uwajeh & Ezennia, 2018) لذا ساختههای انسان نیز از آن حیث که با تغییر و یا تثبیت در شرایط ماده امکانی را برای کشف و یا آفرینش فراهم میسازد، دارای قابلیتی میشود که مرتبهای از حیات در آن ایجاد میگردد (مهدوی‌پور و همکاران، 1400: 57). درتناظر قابلیتهای معماری با ساحتهای وجودی انسان، طبیعت و شکلدهی به آن در نخستین سطح مورد توجه بوده است (سامه و صداقت، 1392: 64). لذا به نظر میرسد عناصر کالبدی ساخت باغ ایرانی در دوره اسلامی به‌گونهای به معانی و باورها تجسم بخشیده که متناظر با تمامی ساحتهای وجودی انسان است (نمودار1).
نمودار شماره 1: مدل پیشنهادی ارتباط معماری باغ‌سازی ایرانی با ساحتهای حیات انسان از منظر اسلامی
1. پیشینه و روش تحقیق
معماری در رابطه با انسان است که محقق میگردد در همین راستا شناخت رابطه معماری با ساختارهای وجودی انسان امری ضروری مینماید. اغلب متخصصان و پژوهشگران در تناظر قابلیتهای معماری با ساحتهای وجودی انسان، طبیعت و شکلدهی به آن را در نخستین سطح مورد توجه قرار دادهاند البته متخصصان و صاحبنظران به ارتباط باغ ایرانی و ساحتهای حیات انسان اذعان داشتهاند اما آنچه از مطالعات صورت گرفته برمیآید این است که تحلیلی بر چگونگی این ارتباط از منظر اسلامی تاکنون ارائه نشده است (جدول3) (جدول4).
جدول شماره 3: نظرات متخصصین و صاحبنظران درباره ارتباط ساخت باغ ایرانی و ساحتهای حیات انسان
صاحبنظران | رابطه باغ ایرانی با ساحتهای وجودی انسان |
نقیزاده، 1392: 8 | باغ ایرانی علاوه بر زیبایی حسی و کمی، جلوههای متنوعی از زیبایی کیفی (مربوط به عالم نفس) و زیبایی معنوی را به نمایش میگذارد. |
نوایی و حاج قاسمی، 1390: 344 | باغ، جهانی متعادل، محیطی نزیه، مطبوع و آرام بخش، جایی که انسان معنی و حکمت خلقت را درک میکند. |
فلامکی، 1396: 26 | باغ ایرانی موجودیتی است رسان نیازهایی که روزمرهاند و کاربردی و هم معنایی و انتزاعی. |
بهشتی، 1396: 20 | در باغ ایرانی به پاسخگویی به نیازهای روزمره اکتفا نمیشود و توجه به همه مراتب انسان و حیات و وجود او در معماری است. |
میرفندرسکی، 1396: 22 | باغ ایرانی از نهایت مادی به بینهایت معنوی ارتقاء مییابد. |
نقرهکار، 1387: 616 | چهارباغ ایرانی در مفهومی باطنی مناسب و متناظر؛ چهار نفس انسان، گیاهی، جانوری و عقلانی و روحانی است یعنی همه مراتب وجود و هستی انسان را پاسخ میدهد. |
اردلان و بختیار، 1383: 58 | مفهوم معماری باغ (حس مکان) را بازتاب میدهد، باغ به صورت فضایی تعریف میشود که بازتاب تمام و کمالی از مراتب هستی است. |
ابوالقاسمی، 1384: 205 | باغ ایرانی، پاسخ مناسب به نیاز مادی و معنوی انسان است. |
دانش دوست، 1368: 214 | باغ ایرانی، نتیجه کار با توجه به شرایط اقلیمی پاسخگوی نیازها و آرزوهای مردم است. |
هردوک1، 1376: 49 | باغ ایرانی هم تجربه جهانی و هم تجربهای روحانی است. |
شیبانی، 1393: 95 | باغ ایرانی درک احساسی است که از اغنای حواس پنجگانه (ناسوتی) آغاز و تا اغنای مفاهیم عالی عقلی و قلبی پیش میرود. |
شاهچراغی، 1388: 80 | نظام تمرکز حواس در باغ ایرانی از یک سو موجب گسست محیط باغ از محیط اطراف در نظر مخاطب میشود و سوی دیگر اسباب دریافت نظامهای معنایی و اتصال به حیطه معنا را برای انسان پدید میآورد. |
جدول شماره 4: مقالات پژوهشی مرتبط با ساحتهای حیات انسان و باغ ایرانی
نویسنده (ها) | عنوان مقاله | هدف |
سامه و صداقت، 1392 | مرتبه بندی معماری متناسب با ساختار وجودی انسان بر اساس آموزههای قرآن و حکمت اسلامی | معماری در تناظر با ساحات انسان سطح بندی میشود. |
مهدینژاد، ضرغامی و سادات، 1394 | رابطه انسان و طبیعت در باغ ایرانی از منظر معماری اسلامی | الهام بخشی در معماری از طبیعت |
نقره کار، مظفر و تقدیر، 1396 | تناظر انسان و هستی در اندیشه اسلامی و بازتاب آن در معماری اسلامی | معماری شایسته میتواند قابلیت تناظر با مراتب وجود انسان را داشته باشد. |
لبیب زاده، 1401 | پدیدارشناسی زبان فضا در باغ ایرانی مبتنی بر مراتب وجودی انسان از منظر اسلام | برآوردن نیازهای حسی و مادی مخاطبان و بستری برای نیازهای عقلانی و روحانی |
این پژوهش از لحاظ هدف بنیادی و از لحاظ ماهیت و روش تحقیق توصیفی تحلیلی است که میتوان آن را به دو مقام اصلی تقسیم نمود: مقام گردآوری دادهها و مقام تحلیل و داوری دادهها. در مقام اول با رویکردی توصیفی، از روش مطالعات اسنادی کتابخانهای بهرهگیری شده است و در مقام دوم، با رویکردی تحلیلی، از روش استدلال منطقی برای خوانش کمی و کیفی چگونگی ارتباط عناصر کالبدی باغ ایرانی اعم از آب، گیاهان و بنا در رابطه با ساحتهای انسان استفاده شده است (نمودار 2). بیانگر چگونگی مسیر و روش این پژوهش است.
[1] 1.Herdok
نمودار شماره2: روش و مسیر پژوهش در گامهای مختلف تحقیق
2. بحث
3-1 مرتبه گیاهی در باغ ایرانی
باغ ایرانی در مرتبه نفس گیاهی از منظر مثمر (خوراکی) و دارویی قابل بررسی است بطوریکه این مثمر بودن و باغ آرایی یکی از علل مشترک و عمومی در شکلگیری باغهای ایران است (متدین، 1389: 60) زیرا در «باغها هم مانند ساختمانها (که چیز بیهودهای در آن نمیساختند) بوتهای بیمورد پیدا نمیشده است» (پیرنیا، 1388: 287) از طرفی این درختان همگی متناسب و سازگار با آب و هوا و شرایط اقلیمی منطقه انتخاب و کاشته شدهاند (مظهری و همکاران، 1399: 19). البته این «ویژگی فقط معطوف به باغ میوهها و باغهای کشاورزی نبوده، بلکه حتی باغهای حکومتی و تشریفاتی نیز واجد درختان میوه و سایر گونههای گیاهی حاوی فراوردههای خوراکی بودهاند» (شاهچراغی، 1392: 62). در هیچکدام از باغهای رسمی و غیر رسمی گیاه را فقط برای تزئین نمیکاشتند بلکه گیاهان بعدی از تولید را بر عهده داشتند (ر.ک: Ruggles, 2008) گیاهان معطر و گل رز نه فقط بخاطر عطر دلپذیر و زیبایی بلکه بعنوان بخشی از رژیم سلامت و کاربرد در عطرسازی پرورش مییافتند (ر.ک: Ruggles, 2008). چراکه «یکی از عوامل شکلگیری باغها دلایل اقتصادی و استفاده از محصولات و خودکفایی جامعه بوده است» (نقیزاده، 1392: 55) کاشت گیاهان مثمر و غیرمثمر توام با وجود آب در باغ ایرانی علاوه بر تامین نیازهای مادی انسان، شرایط مناسب اقلیمی را نیز در اقلیم گرم و خشک کاشان فراهم میکرده است بدین ترتیب نتیجه میگیریم که آسایش جسمانی مناسب در باغ فین کاشان محقق شده است.
3-2 مرتبه حیوانی در باغ ایرانی
3-2-1 گیاهان و حواس انسان
وجود درختان میوه و گونههای مثمر موجب تامین غذا و جذب گونههای حیات وحش (پرندگان و پروانهها) به باغها میشده است (خلیلنژاد و توبیاس، 1395: 7) البته انبوه درختان سایه گستر در باغ ایرانی یکی از دلایل جلب کننده پرندگان در باغ ایرانی است (دانش دوست، 1369: 335) همچنین عبور نسیم و باد از میان شاخ و برگ درختان و گیاهان هم، آواهای مناسبی را ایجاد میکند. کاشت و پرورش گلهای معطر خصوصاً «گونههای مختلف گل سرخ که بسیار معطر نیز بودهاند باغهای ایرانی را معطر میساختهاند» (همان، 219). خصوصاً «در باغ فین بیش از سایر گلها بوتههای گل سرخ قابل مشاهدهاند» (جیحانی و عمرانی، 1386: 284). انواع سبزیها و گیاهان علفی علاوه بر مصارف خوراکی برای موارد درمانی نیز مورد استفاده قرار میگیرد خصوصاً گیاهان دارویی چون نعنا که در میان کرتها کاشته میشدند. «حواس چشایی و لامسه در فواصل نزدیک معنا پیدا میکند که در درک جزئیات فضا و محرکهای محیطی اثر مستقیم دارند» (ادیبی و اکبرزاده، 1392: 20) (جدول5).
جدول شماره 5: نظام کاشت و حواس انسان در باغ فین کاشان
نظام کاشت | بینایی | ایجاد دیدرو با ردیف درختان سرو و رنگهای متنوع گلها |
شنوایی | ایجاد دیدرو با ردیف درختان سرو و رنگهای متنوع گلها | |
بویایی | رایحه و عطر گلهای متنوع خصوصاً گل سرخ | |
لامسه و چشایی | ترکیب سایه و رطوبت |
3-2-2 آب و حواس انسان
تمایل زیاد به نمایش آب در باغ فین کاشان قابل مشاهده است «بطوریکه معمار باغساز بازیهای غریبی با آن میکرد... و با بازیهای وصف ناپذیری بارها آب را به درون زمین فرو برده و بیرون میآورد» (پیرنیا، 1373: 7). حرکت و نمایش آب در باغ فین تابع نظمی است که بخش آشکار آن متشکل از چهار محور طولی و سه محور عرضی است جدای از نظم هندسی گفته شده وجود شیب ملایم که از ضروریات حرکت آب است در نحوه استفاده از نیروی ثقلی آب به منظور ایجاد کیفیتهای مورد نظر کمک نموده است. استفاده از این ویژگی به خلق فوارهها، حوض جوشها و حوضخانههایی که آب از کف آنها ظاهر میگردد، کمک کرده است (جیحانی و عمرانی، 1386: 302) (شکل2).
شکل شماره 2: نظام آب در باغ فین کاشان
«خاصیت آیینهای سطوح آب موجب منعکس شدن پدیدههای همجوار آن میشود» (شاهچراغی، 1392: 79) و همچنین انعکاس نور خورشید در آب تلالو خاصی را ایجاد میکند خصوصاً در آب متحرک به واسطه موج‌های آن این انعکاس تأثیرگذارتر میشود (شکل 3).
شکل شماره 3: جلوهای از حضور آب در استخر مقابل کوشک میانی و فوارههای محور اصلی باغ فین کاشان
حرکت آب و پنهان و پیدا کردن آن نیز در سطح باغ علاوه بر نمایش آن اصوات گوناگونی را در باغ پدید میآورد «صدای فوارههای گوناگون باغ ضمن اینکه طرح و حجم آنها فضای باغ را شکل میدهد، شنیدنی است به ویژه آنکه بواسطه حرکت آب در درون جویها، فوارهها و آبشارها زمزمه خاصی از صدای آب به گوش میرسد» (دانش دوست، 1369: 32) (شکل4). بنابراین مخاطب در گام اول به واسطه اغنای حواسش (حواس پنجگانه) با بهرهگیری از آب و گیاهان در باغ فین کاشان، تلطیف محیط، طراوت و سرزندگی را تجربه میکند که لزوماً آرامش روانی و شادی، معاشرت، تفریح را به دنبال خواهد داشت که از مشخصههای اصلی منظر سلامت‌ساز است.
شکل شماره 4: حوض جوش و ردیف فوارههای پیرامون آن
شناخته شدهترین عنصر موضوع [انسان ساخت]در باغ ایرانی طرح گسترده دیوار است (شاهچراغی، 1388: 79). کلیتی که به واسطه دیوار محصور میگردد تا تفاوت بنیادین داخل را با محیط پیرامون نشان دهد این عنصر کالبدی علاوه بر کارکرد امنیتی و تامین آرامش روانی برای ساکنان آن دارای کارکرد اقلیمی یعنی محافظت از بادهای خشک و سوزان، نگهداری رطوبت موجود، در نهایت فرحبخشی داخل باغ ایرانی است تا «با دیواری محصور هم خلوتگاهی برای آرامش و هم حفاظی برای احساس امنیت باشد» (آریانپور، 1365: 53) لذا میتوان گفت باغ ایرانی اغنا کننده حس زیبایی از طریق حواس انسان در باغ فین کاشان بوده و برای هر پنج حس مجموعه کامل و غنی از طبیعت فراهم آورده است (شیبانی و مطلبی، 1393: 35) لذا با توجه به بررسیهای به عمل آمده اغنای تمامی حواس انسان در باغ فین کاشان و به تبع آن آرامش روانی را بدنبال دارد. در واقع این باغها نقش شفابخشی را با کاهش تنش و قابلیت فضا برای تسکین دادن، آرامش روحی و احساسی داشتهاند (Marcus & Bannes, 1999). بطوریکه در تجربه حضور محمود توسلی (1) در باغ فین اینگونه این آرامش و فرح بخشی بیان میشود «در شرایط اقلیمی و آب و هوای گرم و خشک کاشان باید به تجربه مکان دست زد و به دفعات در باغ فین بود تا آرامش را در زیر سایه درختان بلند و جویهایی که در زیر درختان است، احساس کرد» (توسلی، 1373: 13).
3-3 مرتبه تدبیرگر انسانی
اگرچه آب وسیله اساسی ایجاد باغ است (ویلبر، 1383: 20) اما به همراه نظام کاشت در قالب یک نظام منظر اندیشیده شده، معمار آن فرصت مییابد آنچه را در اندیشه میپروراند به ظهور برساند (نوایی و قاسمی، 1390: 325) منظر در باغ ایرانی اهمیتی ویژه دارد بصورتیکه این منظر با عناصری چون محور اصلی آب، گیاه و کوشک شکل میگیرد بطوریکه وحدت این عناصر مهمترین عامل در کیفیت منظر باغ است (بادآهنگ و همکاران، 1402: 46). این منظر توسط محوری به وجود میآید که از سردر باغ تا کوشک کشیده میشود و این چشم انداز اصلی به شکل مستقیم و کشیده در محور طولی باغ به سمت کوشک با کاشتن درختان بلند (غالباً سرو و چنار) در دو طرف آن بوجود میآید (مرادی نسب و هاشمی، 1401: 389). منظری که از نظرگاه باغ ایرانی مشاهده میشود، منظری منتخب و جهتدار است که با بکارگیری تقارن محوری در باغ فین کاشان در «سادهترین شکل خود است که دو جزء مشابه دارد که نسبت به یک محور میانی فاصله و حالتی یکسان دارد» (نوایی و قاسمی، 1390: 68) لذا این تقارن محوری از سویی و همچنین مسیر با دورنمای اصلی به شکل مستقیم و ممتد در محور طولی باغ روبروی کوشک نقش اساسی در ایجاد نیروی برآیند محوری دارد که بیننده را ترغیب به سمت آن میکند (شکل 5). تا «این نظام منظر باغ ایرانی محورهای مستقیم و هدفمند را تعریف کند که بر اساس تحقیقات انجام شده در روانشناسی محیط، اینگونه مسیرها احساس هدفمند بودن، تأمل و اکتشافات را به انسان میدهند» (شاهچراغی، 1388: 78).
شکل شماره 5: تقارن محوری در محور اصلی به سمت کوشک میانی باغ فین کاشان
لذا بهرهگیری از تقارن محوری در نظام ساختار هندسی باغ فین، برآیند نیروی برداری هدفمند را بوسیله عوامل انسان ساخت (چون محور خطی جوی آب و لبههای عمودی درختان سرو تا ایوان تهی کوشک میانی) بوجود میآورد که فضای تأمل برانگیز را بدنبال دارد. پس میتوان گفت نظام تمرکز حواس بواسطه یک قالب هندسه متقارن از پیش اندیشیده شده، موجبات ارتقای کیفی فضای باغ در جهت دعوت به تأمل و تفکر بوده است (شکل6).
شکل شماره 6: نیروی برداری هدفمند به سمت کوشک در محور اصلی باغ فین کاشان
(ماخذ: مرادی نسب و هاشمی، 1401)
3-4 مرتبه روحانیت الهی
ارزشهای روحانی و زیباشناختی بنای معماری متاثر از باورهای فرهنگی و مذهبی آن است (گرابر1، 1401: 33). در اکثر ادیانی که بیشتر به جنبههای عرفانی و باطنی توجه دارند و در پی آشکار کردن الگوهای اصیل در عالم هستند مرکز از مباحث مهم و کلیدی عرفان است. این مرکزگرایی در معماری به واسطه «هندسه اسلامی که علاوه بر بیان ریاضی با حس شهودی نیز آمیخته است و نه تنها از خصوصیات اقلیمی نیز تأثیر پذیرفته است بلکه با ملزومات فرهنگی و حکمی نیز یگانه شده است» (پورجعفر و وثیق، 1387: 28). البته باید گفت این نمادگرایی تنها در مورد معماری مذهبی مصداق ندارد بسیاری از این آرمانها و اندیشهها در بناهای غیرمذهبی چون هنر باغ‌سازی نیز معمول بوده است (هیلن برند2، 1380: 19).
«در هستیشناسی اسلامی، ساخت باطنی عالم، مرکزی دارد که محمل حضور حقیقت است» (ندیمی، 1386: 24) و این اندیشه مرکزگرایی در اسلام در اصل پایه جهانبینی آن یعنی توحید متجلی شده است. از آنجاییکه در معماری هندسه حلقه اتصال با مفاهیم عالم معناست (حاتمی نصاری و همکاران، 1402: 739) به همین معنا شرافتبخشی به بنا در حکمت اسلامی از طریق مرکزیت به وجود میآید (وثیق و همکاران، 1390: 8) زیرا چنین هندسهای نه تنها به کمیت محض مربوط نیست بلکه به عکس، اساساً جنبه کیفی نیز دارد (گنون3، 1365: 7) چون بیشتر کیفیت مورد انتظار از محیط و نظمدهی به آن از طریق هندسه تامین میشود (لنگ4، 1388: 140) و این هندسه توسط معمار به صورت منطقی و هنرمندانه به گونهای به کار برده میشود تا با نیازهای انسان هماهنگ باشد (نقرهکار، 1389: 203)
در این نظمدهی باغ به شکل منظمی تقسیم میشود بگونهای که شبکهای بافته شده از خطوط مستقیم عمود بر هم است که در میان آنها اجزای سازنده، یعنی آب، گیاه، معبر و ساختمان به صورت منظم جای میگیرند این نظم هندسی در تمامی باغ سریان دارد و در اشکال خالص بسترهای آب، آب نما و کرتها با تعمد جریان دارد (شکل7).
[1] . Grabar
[2] . Hillenbrand
[3] . Guenon
[4] . Long
شکل شماره 7: نظم هندسی در باغ فین کاشان
«دو محور متقاطع عمود بر هم یکی از همهگیرترین و پردوامترین اصول حاکم بر طرح برای تأکید بر مرکز در آثار معماری اسلامی است» (نوایی و حاجی قاسمی، 1390: 61) که در این میان میتوان به هنر باغ‌سازی اشاره کرد که مثال گویا و بارزی از مرکزگرایی است (نقیزاده، 1388: 282) که با بهرهگیری از آن «باغها قطعاً از خصیصهای سنتی و تمثیلی برخوردار شدند بدین صورت که باغ به صورت ماندالا (2) حول یک مرکز درونی شکل میگرفت» (نصر، 1375: 73) (شکل8).
شکل شماره 8: محورهای متقاطع عمود بر هم مرکزگرا در باغ فین کاشان
هندسه مرکزگرا باغ فین توام با کوشک چهارطاقی با پیوند دایره و مربع در ماندالایش در پی فراهم کردن زمینه برای تجلی بیکرانگی نامحسوس آسمانی در قالب محسوس زمینی خود است به عبارت دیگر باغ ایرانی اوج کمال مادی برای تجلی اعتقادی و معنوی جهانبینی اسلامی است (گودرزی و مختاباد، 1392: 62) (شکل 9). از طرفی این الگو از پلان که اطراف یک تالار مرکزی قرار گرفتهاند نام هشت بهشت را بوجود میآورد که اشاره به هشت طبقه بهشت در هستی شناسی اسلامی دارد (بلر1 و بلوم2، 1391: 485). زیرا هنرمند معمار فراخوانده شده تا با بهرهگیری از هندسه مرکزگرا حقیقتی متعالی و عقیده و آرمانی معنوی را که مشحون از احساس مقدس و تجربیاتی که تا عمق ایمان و اندیشه او نفوذ دارند متجلی سازد (ملاصالحی، 1375: 57). لذا در هستیشناسی اسلامی ساحت عالم، باطنی مرکزی دارد که محمل حضور حقیقت است بنابراین معمار میکوشد تا بواسطه هندسه مرکزگرای باغ عالم ماده را به عالم معنا پیوند دهد.
شکل شماره 9: مرکزگرایی در حوض مربع شکل در قلب کوشک باغ فین کاشان
نتیجه‌گیری
بر اساس دیدگاه اسلامی، تناظر دقیق و معناداری میان ساحتهای وجودی انسان و فضاهای انسان ساخت وجود دارد. از آنجائیکه معماری با ادراک مراتب هستی و الهام از آنها به خلق اثر معماری میپردازد لذا اثر خلق شده نیز دارای یک مرتبه وجودی بالاتر متناسب با منشاء الهام خدا خواهد بود لذا فضای معماری این قابلیت را دارد تا بعنوان یک واسطه، بستری برای تعامل و نیازهای انسان برقرار نماید در این میان ساخت باغ ایرانی در دوره اسلامی علاوه بر آنکه مبین بینش انسان ایرانی نسبت به طبیعت بوده، بخشی از هستی شناختی او را هم شکل داده است همچنین به معانی و باورهای انسان بگونهای تجسم بخشیده است که باغهای ایرانی در مفهومی باطنی متناظر با تمامی ساحتهای وجودی انسان است بطوریکه این پاسخگویی به مراتب حیات انسان در چهار ساحت گیاهی، حیوانی، تدبیرگر انسانی و حکمت معنوی در باغ فین کاشان اینگونه قابل تبیین است:
1. در حوزه مرتبه گیاهی استفاده از آب و گیاهان مثمر و غیرمثمر منظر سلامت و خوراکی را در باغ فین توام با آسایش جسمانی در اقلیم گرم و خشک کاشان بوجود آورده است.
2. در حوزه مرتبه حیوانی کاشت گیاهان و آب توام با نظام ساخت، اغنای همه حواس انسانی (بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی و لامسه) را در جهت تامین آرامش تحقق بخشیده است.
3. در حوزه مرتبه تدبیرگر انسانی، با بهرهگیری از نظام منظر و محوربندی در باغ فین بستر دعوت کنندگی به تفکر را فراهم آورده است.
4. در حوزه مرتبه معنوی با بهرهگیری از هندسه مرکزگرا بیانگر تلاشی از سابقهای معنوی (تجلی وحدت) بر پایه بینش اسلامی است (نمودار 3).
[1] 1. Blair
[2] 2. Bloom
نمودار شماره3: مدل تحقیق (ماخذ: نگارنده)
پی‌نوشت
1. محمود توسلی پژوهشگر ایرانی و استاد دانشگاه تهران در رشته معماری و هنر است.
2. ماندالا (Mandala) لفظی است سانسکریت و از لحاظ لغوی به معنای دایره است. این لفظ به عنوان اسم خاص به اشکال هندسی مربعی شکل اطلاق میشود که در سنت دینی هندویی و بودایی به عنوان هندسه مقدس، مبنای ساخت معابد و طرحهای هنری رمزگونه دینی قرار گرفته و میگیرد و کوششی است در یافتن طرح اصلی کائنات (عالم کبیر) و تلاشی است در انطباق و ارتباط آن با انسان (عالم صغیر) (ذکرگو، 1379: 91).
منابع
قرآن کریم
آریانپور، علیرضا (1365) پژوهشی در شناخت باغهای ایران، تهران، گلشن.
اردلان، نادر و لاله بختیار (1383) حس وحدت، ترجمه حمید شاهرخ، تهران، خاک.
ابوالقاسمی، لطیف (1384) هنر و معماری اسلامی ایران، به کوشش علی عمرانیپور، سازمان عمران و بهسازی شهری.
ادیبی، علی اصغر و مینا اکبرزاده (1392) سلامت باغهای شفابخش، منظر، شماره 4، دوره 24، صص 18-21.
بهشتی، محمد (1396) غزل باغ ایرانی، مجموعه مقالات نخستین همایش باغ ایرانی، تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، ص18.
بلر، شیلا؛ بلوم، جاناتان (1391) معماری اسلامی، ترجمه اکرم قیطاسی، تهران، سوره.
بادآهنگ، ابوالفضل و حسین کلانتری خلیل‌آباد و کرامت‌الله زیاری (1402) شناسایی و تبیین پیشرانهای کلیدی مؤثر بر کیفیت منظر در بافتهای تاریخی شهرها (مطالعه موردی: محله سنگ سیاه شهر شیراز)، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 50، دوره 13، صص 37-50.
پیرنیا، محمدکریم (1373) معماری ایرانی، تدوین: غلامحسین معماریان، تهران، سروش دانش.
-------------- (1388) آشنایی با معماری اسلامی در ایران، تهران، سروش دانش.
پورجعفر، محمدرضا و ثریا رستمی و علی پورجعفر و محسن رستمی (1396) باغ ایرانی، تصویری از بهشت توصیفی قرآن با تأکید بر آیات سوره واقعه، اندیشه معماری، شماره 1، دوره 2، صص 1-14.
پورجعفر، محمدرضا و بهزاد وثیق (1387) تصویر باغ و عناصر منظر در قرآن با تأکید بر سوره الرحمن، باغ نظر، شماره 5، صص 23-34.
توسلی، محمود (1373) فضای رمزی، آبادی، 15.
تقدیر، سمانه (1398) ساختار فرایند خلق و ادراک آثار معماری بر اساس حکمت مقایسه، مجله تحقیقات بنیادین علوم انسانی، شماره 16، صص 101-132.
جیحانی، حمیدرضا و محمدعلی عمرانی (1386) باغ فین، تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور.
حاتمی نصاری، طیبه و آراز نجفی و زرین فخار (1402) کارکرد هندسه؛ در زیرساخت معماری و نقوش گنبد مسجد امام و مسجد مدرسه چهارباغ، مطالعات هنر اسلامی، دوره 20، شماره 50، صص 737-755.
حسنزاده آملی، حسن (1379) هزارو یک کلمه، 7ج، قم-ایران، بوستان کتاب قم.
خلیلنژاد، محمدرضا؛ کای توبیاس (1395) بسترهای شکلگیری و ویژگیهای منظر مثمر در باغ ایرانی، باغ نظر، شماره 13، دوره 38، صص 3-16.
دانش دوست، یعقوب (1368) طبس شهری که بود، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور.
---------------- (1369) باغ ایرانی، اثر، شماره 18، دوره 19، صص 214-224.
ذکرگو، حسین (1379) ماندلا: تجلی ماوراءالطبیعه در هنر دینی هند، هنرهای تجسمی، شماره 46, صص 89-102.
ریاحی، علی و حمیدرضا اسکندری (1389) مراتب تکامل نفس از دیدگاه ملاصدرا، انسان پژوهی دینی، شماره 7، دوره 24، صص 125-137.
سجادی، سیدجعفر (1379) فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
سامه، رضا و علی صداقت (1392) مرتبه معماری متناسب با ساختار وجودی انسان بر اساس آموزههای قرآنی و حکمت اسلامی، پژوهشهای میان رشتهای قرآن کریم، ش1، دوره 4.
شاهچراغی، آزاده (1388) تحلیل فرایند ادراک محیط باغ ایرانی بر اساس نظریه روانشناسی بوم شناختی، هویت شهر، شماره 3، دوره 5، صص 71-84.
------------- (1392) پارادایمهای پردیس درآمدی بر بازشناسی و بازآفرینی باغ ایرانی، تهران، جهاد دانشگاهی.
شیبانی، مهدی و ریحانه مطلبی (1393) آوای هستی باغ ایرانی، هنر و تمدن شرق، شماره 2، دوره 6، صص 5-9.
عادلوند، پدیده (1393) زیباشناسی الگوی باغ در نگارگری و باغ‌سازی هند (با تأکید بر دوره گورکانی)، هنر و تمدن شرق، شماره 2، دوره 3، صص 48-55.
فلامکی، منصور (1396) عکس رخ باغ، مجموعه مقالات نخستین همایش باغ ایرانی، تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.
گنون، رنه (1365) سیطره کمیت و علائم آخرالزمان، ترجمه علی محمد کاردان، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
گرابر، اولگ (1401) ارزشهای تقدیس شده در مکانهای مقدس، مترجم: فاطمه محرابی، مطالعات هنرهای زیبا، دوره 3، شماره 7، صص 31-35.
گودرزی سروش، محمد مهدی و سید مصطفی مختاباد امرئی (1389) نمادگرایی باغ ایرانی در دوره اسلامی، هویت شهر، شماره سیزدهم، سال هفتم، 55-63
لنگ، جان (1388) آفرینش نظریه معماری، ترجمه علیرضا عینیفر، تهران، دانشگاه تهران.
لبیب‌زاده، راضیه (1401) پدیدار شناسی زبان فضا در باغ ایرانی مبتنی بر مراتب وجودی انسان از منظر اسلام؛ نمونه موردی باغ دولت آباد یزد، معماری سبز، شماره 29، دوره 2، صص 1-14.
مشکینی اردبیلی، علی (1365) مواعظ العددیه، ترجمه سید مرتضی موسوی قافلهباشی، قم: موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث.
میرفندرسکی، محمدامین (1396) باغ ایرانی چیست، مجموعه مقالات نخستین همایش باغ ایرانی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.
ملاصدرا، صدرالدین محمد شیرازی (1381) رساله سه اصل، سید حسین نصر، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
مهدینژاد، جمالالدین و اسماعیل ضرغامی و اشرف سادات (1396) رابطه انسان و طبیعت در باغ ایرانی از منظر معماری اسلامی، نقش جهان، شماره 5، دوره 1، صص 27-41.
متدین، حشمتالله (1389) علل پیدایش باغهای تاریخی ایران، باغ نظر، شماره 7، دوره 15، صص 51-62.
مرادی نسب، حسین و سروش هاشمی (1401) معماری تندیسگرا بر پایه بینش هندی: وجه تمایز کالبدی باغهای گورکانیان هند با باغهای ایرانی، اثر. شماره 2، ص 43.
ملاصالحی، حکمتالله (1375) معماری و صور جلالی، کیهان فرهنگی، شماره 29، صص 4-31.
مهدوی پور، حسین و سیدمحمد کاظمی و سیدعلی اکبر کوشش گران (1400) بازخوانی حضور مراتب حیات در ساختهها با رجوع به خانههای تاریخی شهر یزد، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره 11، شماره 43، صص 57-69.
مظهری، محمدابراهیم و امین مقصودی و فاطمه پودات (1399) بررسی و بازخوانی نظام ساختاری و الگوی شکلگیری باغ خان شوشتر؛ گونهای متمایز از باغ‌سازی ایرانی، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره 11، شماره 41، صص 15-25.
نقره کار، عبدالحمید (1387) درآمدی بر هویت در معماری و شهرسازی اسلامی، تهران، پیام سیما.
---------------- (1389) مبانی نظری معماری، تهران، پیام.
نقرهکار، عبدالحمید و فرهنگ مظفر و سمانه تقدیر (1393) بررسی قابلیتهای فضای معماری برای ایجاد بستر پاسخگویی به نیازهای انسان از منظر اسلام؛ مطالعه موردی: خانههای زینت الملک شیراز و بروجردیهای کاشان، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 15، صص 21-34.
------------------------------------------ (1396) تناظر انسان و هستی در اندیشه اسلامی و بازتاب آن در معماری اسلامی، معماری و شهرسازی آرمان شهر، شماره 19، صص 79-93.
نقیزاده، محمد (1388) مبانی هنر دینی در فرهنگ اسلامی، تهران، شهر.
------------ (1392) جلوههای زیبایی در باغ ایرانی، منظر، شماره 5، دوره 22، صص 6-9.
نصر، سید حسین (1375) هنر و معنویت اسلامی، ترجمه رحیم قاسمیان، تهران، حکمت.
نوایی، کامبیز و کامبیز حاج قاسمی (1390) خشت و خیال، تهران، سروش.
ندیمی، هادی (1386) تأملی در اطوار نور در معماری ایران، از مجموعه کلک دوست، تهران، رضوی.
ویلبر، دونالد (1383) باغهای ایان و کوشکهای آن، ترجمه مهین دخت صبا، تهران، علمی و فرهنگی.
وثیق، بهزاد و مجتبی انصاری و عبدالحمید نقرهکار و محمدرضا بمانیان (1390) حکمت عناصر معماری منظر در بهشت قرآنی با تأکید بر سوره الرحمن، صفه. 53.
هردوک، کلاوس (1376) ساختار شکل در معماری ایران و ترکستان، ترجمه محمد تقیزاده مطلق، تهران، بوم.
هیلن برند، روبرت (1380) معماری اسلامی: شکل، کارکرد و معنی، ترجمه باقر آیت الله زاده شیرازی، تهران، روزنه.
Barati, N; & Alehashemi, A; & Miniator Sajadi, A. (2018) “Iranian Worldview and Axial Pattern in Persian Garden”. Manzar, Vol, 9. No,41.pp: 6-15.
Eliade, M; & Adams, C. J. (2012) “The Encyclopedia of Religion” . Vol, 16. pp: 277-278. New York: Macmillan.
Marcus, C.C; & Bannes, M. (1999) “Healing Gardenes: Theraprutic Benefits and Design Recommendations. New Jersey: John wiley & Sons.
Ruggles,D. Fairchild. (2008) ”Islamic Gardens and Landscapes”. University of Pennsylvania Press. USA.
Uwajeh, C.P. & Ezennia, I.E. (2018) The Socio-Cultural and Ecological Perspective on Landscape and Gardening in Urban Environment: A Narrative Review. Journal of Contemporary Urban Affairs, 2 (2), pp: 78-89.
