مراتب گذار از فصل تا وصل در معماری فضای بینابینی مطالعة موردی: مسجد امام اصفهان
الموضوعات :
پگاه شیرازپور
1
,
فرح حبیب
2
,
نسیم اشرافی
3
1 - دانشجوی دکتری تخصصی، گروه معماری، دانشکده فنی و مهندسی، واحد پردیس، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استاد گروه معماری، دانشکده فنی و مهندسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - استادیار گروه معماری، دانشکده فنی و مهندسی، واحد پردیس، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: بینابینی, وصال, ظاهر و باطن, مسجد, دوره صفوی ,
ملخص المقالة :
انتقال از یک فضا به فضای دیگر به‌واسطه فضای سومی است که در قالب بینابینی مطرح می‌شود. بینابینی در این پژوهش با ماهیت گذار که دارای حرکت، جهت و مقصد است سر‌وکار دارد. برای دست یافتن به حقیقت موضوع، راهی جز سیر از ظاهر به باطن را پیش رو نمی‌گذارد. هرگاه فرد در فضای بینابینی قرار می‌گیرد، در مسیری رو به سوی مقصدی مشخص است که در این مقاله وصال نامیده می‌شود. مقالة حاضر با سیری از ظاهر به باطن، سعی در پیدا کردن حقیقت بینابینی در معماری دارد. در مرحلة اول این مسیر در احوال آدمی و در مراحل بعدی به عنوان بحثی در معماری به آن پرداخته خواهد شد و با ورود به موضوعی چند جانبه به تبیین نقش فضاهای بینابین در سلسله مراتب حرکت از جلوخان تا گنبدخانه مسجد مورد پژوهش و تدقیق این نقش در سه مرتبه ظاهر، باطن و حقیقت خواهد پرداخت. پژوهش حاضر از نظر هدف كاربردي و از نظر روش، کیفی- کمی (آمیخته) است و از حیث جمعآوری اطلاعات، مي‌توان اين تحقيق را نوعی تحقيق ميداني به حساب آورد. روش تحلیل آن نیز با استفاده از روش چیدمان فضا، تحلیل مصاحبه‌ها و تحلیل آماری توسط نرم‌افزار SPSS و آنالیز مؤلفه‌ها در فضاهای بینابینی مسجد امام اصفهان است. بینابینی‌های مکرر در سیر مراتب از جلوخان مسجد امام تا گنبدخانه در مخاطب تحولی ایجاد می‌کند که با بی‌قراری آمادة رسیدن به مقصد نهایی که همان وصال به حقیقت معماری از دل برآمده است، می‌شود. مراتب گذار در معماری فضای بینابینی به ترتیب با مفاهیم «انفصال/ دریافت، گذار/ برداشت و اتصال/ تحول» تعریف می‌شوند؛ به عبارتی دیگر یک ناحیة انتقالی معماری (مرتبه اول در بینابینی) در مرتبه‌ای کامل‌تر جایی برای متحول شدن و در وجوه عالی‌تر مکانی برای حضور در نظر گرفته می‌شود. بنابراین تجربة بینابینی در معماری تنها گذر از یک فضا تا فضای دیگر نیست، این گسترة معنایی از فصل تا وصل حقایقی را به همراه دارد.
آرنهایم، رودولف (1392) پویه‌شناسی صور معماری، ترجمة مهرداد قیومی بیدهندی، تهران، سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني دانشگاه‌ها (سمت).
احمدی، فرهاد (1391) فصل و وصل در معماری سنتی ایران، مجله کیمیای هنر، شماره 3، صص 131-135.
اردلان، نادر و لاله بختیار (1379) حس وحدت سنت عرفانی در معماری ایرانی، ترجمة حمید شاهرخ، اصفهان، خاک.
الکساندر، کریستوفر (1390) سرشت نظم: ساختارهای زنده در معماری، ترجمة رضا سیروس صبری و علی اکبری، تهران، پرهام نقش.
بادآهنگ، ابوالفضل و حسین کلانتری خلیل‌آباد و کرامت‌اله زیاری (۱۴۰۱) شناسایی و تبیین پیشران‌های کلیدی مؤثر بر کیفیت منظر در بافت‌های تاریخی شهرها (مطالعه موردی: محله سنگ سیاه شهر شیراز)، مجله علمی پژوهشی مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 50، صص 37-50.
بلیلان اصل، لیدا و ایرج اعتصام و سیدغلامرضا اسلامی (1390) نقش فضای بینابین در هویت‌بخشی به گستره فضایی بافت‌های تاریخی ایران، مجله علمی پژوهشی هویت شهر، دوره 5، شماره 8، صص 59-71.
بلیلان اصل، لیدا و ایرج اعتصام و سیدغلامرضا اسلامی (1387) تأثیر فضای بینابین در پیوستگی فضای عناصر معماری و شهری در ایران با مطالعه موردی شهر تبریز، رساله دکتری تخصصی معماری، دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات تهران.
پرتو، شیده و ویدا نوروز برازجانی و شروین میرشاهزاده (1401) بررسی مؤلفه‌های تأثیرگذار بر ادراک حس معنویت در فضای مساجد (مطالعه موردی: شش مسجد معاصر تهران)، مجله علمی پژوهشی مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 48، صص 29-40.
حجت، مهدی (1394) حضور و ظهور، شرحی بر سکوت و نور لویی کان، تهران، علمی.
حمصیان اتفاق، سمیه و حسین کلانتری خلیل‌آباد و محمد میره‌ای (۱۴۰۰) ارائه الگوی مدیریت اکوتوریسم با تأکید بر بافت‌های اکولوژیک شهری (مطالعه موردی منطقه ۹ شهرداری اصفهان)، مجله علمی پژوهشی تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، شماره 63، صص 335-359.
دانشمند، سارا و کاوه فتاحی (۱۴۰۱) چارچوب فرآیند ادراکی متعالیه به‌منظور ادراک کیفیت زیبایی‌شناسی فضا (برهم‌گذاری دیدگاه علوم جدید و حکمت متعالیه) مجله علمی پژوهشی مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 50، صص 19-36.
دل‌زنده، علی و حیدر جهان‌بخش و حسین مرادی‌نسب و محمدرضا بمانیان و حسن ذوالفقارزاده (1402) مرتبه‌بندی تعاریف و شیوه‌های نگرش به معماری اسلامی بر پایه شناخت‌شناسی و هستی‌شناسی اسلامی، مجله علمی پژوهشی مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 54، صص 83-100.
طبسی، محسن و فهیمه فاضل‌نسب (1391) بازشناسی نقش و تأثیر جریان‌های فکری عصر صفوی در شکل‌گیری ورودی مساجد مکتب اصفهان، تهران، نشریه علمی- پژوهشی هنرهای زیبا، دوره 17، شماره 3، صص 81-90.
علینیای مطلق، ایوب و رضا شکوری و رضا عینی‌فر (1398) چیستی مقام آستانگی در معماری و تأملی در برهم‌کنش درون و بیرون معماری، رساله دکتری تخصصی معماری دانشگاه یزد.
علینیای مطلق، ایوب و رضا شکوری و رضا عینی‌فر (1398) تبیین مفهوم آستانگی در برهم‌کنش درون و بیرون محدوده‌ها در معماری، نشریه هنرهای زیبا، دوره 25، شماره 2.
صص 31- 42.
قوچانی، محیا و سیدمحسن موسوی (1400) تأثیر جهت قبله بر سلسله‌مراتب حرکتی در مساجد با واکاوی سبک‌های معماری ایرانی- اسلامی، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، سال نهم، شماره 33، صص 45-57.
گروتر، یورگ کورت (1386) زیبایی‌شناسی در معماری، ترجمة جهانشاه پاکزاد و عبدالرضا همایون، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
محمدیان منصور، صاحب (1386) سلسله‌مراتب محرمیت در مساجد ایرانی، نشریه هنرهای زیبا، شماره 29، صص 59-68.
مرتضوی، حسن و محمدرضا بمانیان و مجتبی انصاری (1397) ارزش‌های معنایی در معماری آستانگی (نمونه موردی: مسکن سنتی شهر یزد) رساله دکتری تخصصی معماری، دانشگاه تربیت مدرس تهران.
مشایخی، محمد و محمدجواد مهدوی‌نژاد (1393) الگوهای طراحی مسجد در معماری معاصر، فصلنامه پژوهش‌های معماری، سال دوم، شماره 4، صص 1-15.
مهدوی‌نژاد، محمدجواد و محمد مشایخی (1389) بایسته‌های طراحی مسجد بر مبنای کارکردهای فرهنگی- اجتماعی، دو فصلنامه علمی- پژوهشی معماری و شهرسازی آرمانشهر، شماره 5، تهران، صص 65-78.
میرسلامی، مهسا و علی عمرانی‌پور (1401) واکاوی نقش فضاهای ميانی در نظام توده - فضا و چگونگی آن بر نحوه رفتار جمعی (مطالعه موردی در عرصه‌های ميانی مساجد قزوين)، فصلنامه علم و محیط‌زیست، دوره 24، شماره 4، صص 47-60.
نقيب‌زاده، ميرعبدالحسين (1392) درآمدي به فلسفه.
تهران، طهوري.
نوربرگ شولتز، کریستیان (1386) معنا در معماری معاصر غرب، ترجمة مهرداد قیومی، تهران، فرهنگستان هنر.
نوربرگ شولتز، کریستیان (1393) گزینه‌ای از معماری: معنا و مکان، ترجمة ویدا نوروز برازجانی، تهران، پرهام نقش.
نیلفروشان، محمدرضا (1391) معماری ایرانی از آغاز تا دورة قاجاریه، تهران، هم‌اندیشان.
هدایتی، فاطمه و جمال‌الدین سهیلی و کمال رهبری‌منش (1402) تبیین رابطه پیکره‌بندی فضاهای بینابین و کیفیت انعطافپذیری با تأکید بر تطبیق‌پذیری در مساجد جامع سلجوقی، نشریة علمی باغ نظر، دوره 20، شماره 126، صص 17-34.
de Botton, A. (2006) The architecture of happiness. Pantheon Books.
Abdel, H., & Pintos, P. (2022, July 8). Interstitial spaces and public life: The overlooked interventions that weave our built environment. ArchDaily. Retrieved from.
Alexander, C. (2002) The nature of order (Vols. 1–4). Oxford: Oxford University Press.
Arnheim, R., & Zucker, W. M., & Watterson, J. (1966). Inside and outside in architecture: A symposium. The Journal of Aesthetics and Art Criticism, 25(1), 3–15.
Arnheim, R. (1982). The power of the center: A study of composition in the visual arts. Berkeley, CA: University of California Press.
Boettger, T. (2014) Threshold spaces: Transitions in architecture. Analysis and design tools. Birkhäuser.
Canter, D. (1997) The facets of place. In G. T. Moore & R. W. Marans (Eds.), Advances in environment, behavior, and design (Vol. 4): Towards the integration of theory, methods, research, and utilization (pp. 109–147) New York: Plenum Press.
Iranmanesh, A., & Denerel, S. B. (2023) Well-being as an effective aspect in the perception of vital in-between spaces within art and architecture faculties. Buildings, 13(6), 1467.
Mayhew, A. (2019) Architecture and the spaces in-between. Manifesto for the Canadian Architecture Forums on Éducation (CAFÉ). University of Calgary.
Norberg-Schulz, C. (1980) Genius loci: Towards a new phenomenology of architecture. London: Academy Editions.
Loehlin, J. C. (2004) Latent variable models: An introduction to factor, path, and structural equation analysis. Lawrence Erlbaum Associates.
Nooraddin, H. (1966) Al Fina: A study of “in-between” spaces along streets as an urban concept in Islamic cities of the Middle East with a case study in Cairo. Department of Town and Regional Planning, Faculty of Architecture, Trondheim, Norway.
Shamai, S. (1991) Sense of place: An empirical measurement. Geoforum, 22, 347–358.
The Metapolis dictionary of advanced architecture (city, technology, and society in the information age). (2003). Barcelona: European Union.
