تأثیر فرهنگ ایرانی در استقرار مسیحیت در ارمنستان با ملاحظاتی دربارۀ چند اصطلاح آیینی کلیسای ارمنی
الموضوعات :علی رحمانی 1 , نادره نفیسی 2 , سلیمان امین‌زاده 3 , فرزاد مافی 4
1 - دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر
2 - دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر
3 - دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر
4 - دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر
الکلمات المفتاحية: مسیحیت, ارمنستان, اصطلاحات آیینی, زبان‌های ایرانی,
ملخص المقالة :
در سال 301 میلادی در نیتجۀ تلاش‌های «گریگور روشنگر»، نخستین «اسقف اعظم» (Catholicos) کلیسای حوّاری ارمنی (Armenian Apostolic Church)، مسیحیت دین رسمی ارمنستان اعلام شد. ولی باید توجّه داشت که مسیحیت مدت‌ها پیش از این تاریخ یعنی در اوایل قرن نخست میلادی توسط «تادئوس رسول» (Apostle Thaddeus) و در قرن دوم به وسیلۀ «بارتولمیوس رسول» (Apostle Bartholomew) تبلیغ می‌شد. اگرچه این دو رسول، پیروان متعدّدی داشتند، ولی هنوز آیین مسیحیت در ارمنستان از طرف عموم مردم پذیرفته نشده بود. قدیسه‌هایی مانند «هریپسیمه» (Hripsime)، «گایانه» (Gayane) و شاگردانشان نیز که در تبلیغ مسیحیت می‌کوشیدند، به دستور پادشاه سنگسار شدند، زیرا از دین مرسوم زمانه رویگردان شده بودند. مسیحیت در سرزمین‌های شمال قفقاز نیز، بیشتر به‌وسیلۀ مبلّغان ارمنی و گرجی گسترش یافت، امّا از سده‌های نهم تا دوازدهم میلادی، به تدریج تمامی این سرزمین‌های مسیحی به اسلام گرویدند و آثار مسیحی در این منطقه از میان رفت. برای مثال، نخستین اشاره به رواج مسیحیت به وسیلۀ کلیسای حوّاری ارمنی در داغستان به قرن چهارم میلادی بازمی‌گردد؛ در یکی از نسخه‌های «دربند‌نامه» به پذیرش مسیحیت از سوی ساکنان دربند در سال 355 میلادی اشاره شده‌است. نگارندگان مقالۀ حاضر، به بررسی چند اصطلاح آیینی کلیسای ارمنی مانند «صلیب»، «معبد» و «محراب» پرداخته و نشان داده‌اند که تمامی این اصطلاحات برگرفته از زبان‌های ایرانی‌اند و حتی ردّپای آنها در زبان‌های شمال قفقاز نیز دیده می‌شود.
آساطوریان، گارنیک (1399)، «دو اصطلاح مسیحی در زبان‌های شمال قفقاز»، پژوهش‌های زبانی – ادبی قفقاز و کاسپین، شمـ 5، صص 7-12.
آگاتانگغوس (1382)، تاریخ ارمنیان، ترجمة گارون سارکسیان، تهران: نائیری.
آیوازیان (ترزیان)، ماریا (1371)، وام‌واژه‌های ایرانی میانة غربی در زبان ارمنی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
آیوازیان، ماریا و گارنیک آساطوریان (1375)، «وام‌واژه‌های ارمنی در زبان فارسی»، ترجمة ماریان آیوازیان، فرهنگ، شمـ 17، صص 267-275.
آیوازیان، ماریا (1381)، «اطلاعاتی چند دربارۀ زبان ارمنی»، فصلنامۀ فرهنگی پیمان، س 6، شمـ 22.
بنونیست، امیل (۱۳۹۴)، دین ایرانی: بر پایۀ متنهای معتبر یونانی، ترجمۀ بهمن سرکاراتی، تهران: قطره.
پاسدرماجیان، هراند (1366)، تاریخ ارمنستان، ترجمۀ محمد قاضی، تهران: نشر تاریخ ایران.
توکلی، فرحناز (1389)، « نقش کلیسای ارمنی در تداوم استمرار هویت ارمنیان»، فصلنامۀ فرهنگی پیمان، س 14، شمـ 52 (آنلاین).
تیموری، اعظم/ حیدری، حسین (1396)، « بررسی تطبیقی جایگاه اعتقادی کلیسای ارمنی در میان دیگر فرقه‌های مسیحی»، فصلنامۀ فرهنگی پیمان، س 21، شمـ 81 (آنلاین).
جعفری دهقی، محمود (۱۳۸۳)، بازشناسی منابع و ماخذ تاریخ ایران باستان: از ورود آریایی‌ها تا سقوط امپراتوری ساسانی، تهران: سمت.
خورنی، موسی (1982)، تاریخ ارمنستان، ترجمة گئورگی نعلبندیان، ایروان.
دریایی، تورج (1383)، شاهنشاهی ساسانی، ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، تهران: ققنوس.
روزبه زرّین‌کوب و علی علی‌بابایی درمنی (1392)، «مطالعة تطبیقی ساختار اجتماعی ایران و قفقاز در دوره‌های اشکانی و ساسانی با تکیه بر منابع تاریخی قفقازی»، تاریخ ایران، شمـ 73، صص 117-138.
سارگسیان، ک. خ و دیگران (1360،) تاریخ ارمنستان، ترجمۀ ا. گرمانیک، جلد اول، تهران: بی‌نا.
صادقی، علی‌اشرف (1357)، تکوین زبان فارسی، تهران: دانشگاه آزاد ایران.
کوریون (1381)، زندگی مسروپ ماشتوتس، ترجمۀ گارون سارکسیان، تهران: نائیری.
هوار، کلمان (1379)، ایران و تمدن ایرانی، ترجمۀ حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
ولسکی، یوزف (1386)، شاهنشاهی اشکانی، ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، تهران: ققنوس.
یاراحمدی، مهدی (1391)، «آوارایر، طعم شکست در بوی پیروزی»، فصلنامۀ فرهنگی پیمان، س 16، شمـ 60 (آنلاین).
Ačaryan, Hr. (1926), Hayerēn armatakan baṛaran, 4. vol., Erevan.
Agathangelos. (1976), History of the Armenians, R. W. Thomson (trans.), New York.
Ananias of Širak. (1992), The Geography of Ananias of Širak (AŜXARHAC‛OYC‛) to the Geography (The Long and Short Recensions), Introduction, Translation and Commentary by R. H. Hewsen, Weisbaden.
Chaumont, M. L. (1986). “Armenia and Iran: ii. The Pre-Islamic Period”, Encyclopaedia Iranica, Edited by E. Yarshater, vol. II, pp. 418-438.
Garsoian, N. (1997), “The Emergence of Armenia,” The Armenian People from Ancient to Modern Times, vol. 1: The Dynastic Periods, R. G. Hovannisian (ed.), New York: St. Martin’s Press.
Hewsen, R. H. (1997), “The Geography of Armenia,” The Armenian People from Ancient to Modern Times, vol. 1: The Dynastic Periods, ed. R. G. Hovannisian (ed.), New York: St. Martin’s Press.
Kent, R. G. (1950). Old Persian (Grammar, Texts, Lexicon), New Haven.
Lang, D. M. (1983), “Iran, Armenia and Georgia,” The Cambridge History of Iran, vol. 3, pt. 1, The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods, Ehsan Yarshater (ed.), Cambridge: Cambridge University Press.
Moses Khorenatsi (1978), History of the Armenians, R. W. Thomson (trans.), Harvard: Harvard University Press.
Pawstos Buzannd (1985), History of the Armenians, Robert Bedrosian (trans.), New York.
Russel, J. (1987), Zoroastrianism in Armenia, Harvard University Press.
Strabo (1988), The Geography of Strabo, H. L. Jones (trans.), London.
