تحلیل کنش اژدهااوژنی پهلوان در «هفتخان» بر پایه دیدگاه «ژرژ دومزیل»
الموضوعات :رضا موصلی 1 , ابراهیم محمدی 2 , اکبر شایان سرشت 3
1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بیرجند، ایران
2 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بیرجند، ایران
3 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بیرجند، ایران
الکلمات المفتاحية: شاهنامه فردوسی, هفت¬خان, رستم, اژدها و کنشهای سه‌گانه ژرژ دومزیل.,
ملخص المقالة :
اژدهاکشی از کنشهای ویژه پهلوان برای اثبات پهلوانی است و در منظومههای حماسی ایرانی، پهلوانان زیادی به ستیز با اژدها میروند و او را میکشند. این کنش را میتوان بر پایه دیدگاههای گوناگون بررسی کرد. این پژوهش، کنش یادشده را بر پایه دیدگاه دومزیل در نوشتار «خدایان سه کنش» تحلیل میکند و نشان میدهد که اژدهاکشی رستم و اسفندیار به‌ویژه در هفتخانهای آنان، ویژگیهای برجستهای دارد. نخستین ویژگی هر دو داستان، دگردیسی اسطورۀ اژدهاست. در هفتخان رستم، دیگر اژدها، موجود مار مانند شناختهشده نیست، بلکه دیوی است که کنش اژدهاگونه دارد؛ یعنی هستی و زندگی شاه ایران و سپاهیان را در تاریکی مرگ به بند میکشد و پهلوان باید آن را رها کند. اسفندیار نیز در هفتخان ناگزیر است برای رهانیدن «زن» یعنی نماد و سرنمون باروری و هستی ناب، هفت گدار سخت را پشت سر بگذارد تا بتواند آنان را از چنگال اژدها برهاند و با خود باروری و برکت به همراه آورد. در نهایت میتوان گفت که پهلوان با گذر از هفتخان، اژدها را نابود میکند و این کنش او، پدیدآورنده باروری و مانایی هستی و زیستن می‌شود.
آلبری، سی. آر. سی (1375) زبور مانوی، ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران، فکر روز.
آیدنلو، سجاد (1388) «هفت¬خان پهلوان»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه باهنر کرمان، دوره جدید، شماره 26، صص 1-27.
افشاری، مهران (1387) «روایت کشتن اژدها و ازدواج با دختر»، تازه به تازه نو به نو، تهران، چشمه.
اوستا؛ كهن¬ترين سرودهاي ايرانيان (1384) گزارش و پژوهش جليل دوست¬خواه، ج 2، تهران، مروارید.
خالقی مطلق، جلال (1380) یادداشت‌های شاهنامه، بخش یکم، نیویورک، بنیاد میراث ایران.
--------------- (1386) حماسه پدیده¬شناسی تطبیقی شعر پهلوانی، تهران، مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
-------------- (1985) دانشنامه ایرانیکا، ذیل واژه اژدها، نیویورک، persica press.
خرمیان، زهرا (1393) «بررسی و تحلیل نقش دیو در شاهنامه»، پایان¬نامه کارشناسی¬ارشد، استاد راهنما و مشاور مختار ابراهیمی و منوچهر تشکری، رشته زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات، دانشگاه چمران اهواز.
دادور، ابوالقاسم و مهتاب مبینی (1388) جانوران ترکیبی در هنر ایران باستان، تهران، دانشگاه الزهرا.
دومزیل، ژرژ (1383) سرنوشت جنگجو، ترجمه شیرین مختاری، مهدی باقری، تهران، قصه.
--------- (1386) خدایان سه کنش، جهان اسطوره¬شناسی 4، ترجمه جلال ستاری، تهران، مرکز.
رستگار فسایی، منصور (1379) اژدها در اساطير ايران، تهران، توس.
---------------- (1383) پیکرگردانی در اساطیر، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
رضایی اصل، مریم (1389) «هفت جانور اسطوره¬ای در منظومه¬های حماسه¬های ملی ایران با تکیه بر شاهنامه»، پایان‌نامه کارشناسی-ارشد، استاد راهنما و مشاور: علی‌اکبر شامیان و سید مهدی رحیمی، دانشکده ادبیات، دانشگاه بیرجند.
سركاراتي، بهمن (1385) سایه¬هاي شكارشده، تهران، طهوري.
ستاری، جلال (1379) جهان اسطوره¬شناسی، ج ۴، تهران، مرکز.
شهرویی، سعید و سیدمهدی رحیمی (1401) «بررسی اژدهاگونگی اسفندیار با رویکردی تطبیقی»، مطالعات بین‌رشته‌ای ادبیات، هنر و علوم انسانی، سال دوم، شماره اول (پیاپی 3)، بهار و تابستان، صص 23-46.
صفا، ذبیح الله (1378) حماسه‌سرایی در ایران، تهران، امیرکبیر.
غفوری، رضا (1394) «نبرد قهرمان با اژدها در روایت‌های حماسی ایران»، ادب‌پژوهی، سال نهم، شماره 34، صص 99-128.
فخاریان، پژمان (1382) «اژدها و آناهید»، پژوهش‌های ایرانشناسی، ش1.
فرهادی، فرحناز و علی‌اصغر حلبی (1399) «تطبیق و بررسی کارکرد نظریه کنشگراي دومزیل (اسطوره‌شناس معاصر) بر داستان رستم و اسفندیار»، پژوهش ادبیات معاصر جهان، دوره بیست وپنجم، شماره 2، پاییز و زمستان، صص 562-588.
فردوسی، ابوالقاسم (1375) شاهنامه، به کوشش خالقی مطلق، جلد 2، 5 و 8، کالیفرنیا، انتشارات مزدا با همکاری بنیاد میراث ایران.
قاسمی فیروزآبادی، سامان (1402) «ساختار حماسه ملی ایران بر مبنای نظریه ژرژ دومزیل»، پژوهشنامة ادب حماسي، سال نوزدهم، شمارة اول (پياپي 35)، بهار و تابستان، صص 313- 335.
قائمی، فرزاد (1389) «تفسیر انسان¬شناختی اسطوره اژدها و بن¬مایۀ تکرارشونده اژدهاکشی در اساطیر»، جستارهای ادبی، شماره 171، صص 1-26.
قاینی¬ کریم¬آبادی، فاطمه و حسن بساک (1399) «خویشکاری و ناخویشکاریِ شاهانِ شاهنامه»، پژوهشنامة ادب حماسي، سال شانزدهم، شمارة اول (پياپي 29)، بهار و تابستان، صص231- 255.
قلی‌زاده، خسرو (1387) فرهنگ اساطیر ایران بر پایه متون پهلوی، تهران، کتاب پارسه.
کوپر، جی.
سی (1379) فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمه ملیحه کرباسیان، تهران، فرشاد.
گیرشمن، رمن (1390) هنر ایران در دوران ماد و هخامنشی، ترجمه عیسی بهنام، تهران، علمی و فرهنگی.
مختاری، محمد (1369) اسطورۀ زال، تهران، آگه.
محمدی، ابراهیم (1384) «زال، زروان؛ شخصیت¬های میانه»، مجله زبان و ادب، دانشکده ادبیات فارسی و زبان¬های خارجی، شماره 23، صص 108-122.
محمدی، ابراهیم و دیگران (1392) «برهم¬کنشی اسطوره و استعاره در داستان کوتاه شهریار مندنی‌پور»، متن¬پژوهی ادبی، سال هفدهم، شماره 58، صص 29-46.
محمدی افشار، هوشنگ (1401) «تحلیل پیکرگردانی اژدها در ماجراهای گرشاسپ بر اساس نقد کهن¬الگویی»، پژوهش¬نامة ادب حماسي، سال هجدهم، شمارة اول (پياپي 33)، بهار و تابستان، صص 259- 286.
مهتدی، فضل‌الله (1389) افسانه¬هاي كهن ايراني، تهران، هيرمند.
نامور مطلق، بهمن و بهروز عوض‌پور (1395) اسطوره و اسطوره¬شناسی نزد ژرژ دومزیل، تبریز، موغام.
نایب¬زاده، راضیه و صمد سامانیان (1395) «بررسي تأثير تفکرات شيعي در کاربست نقش اژدها در آثار هنري ايران»، فصلنامه علمی- پژوهشی نگره، شماره 40، زمستان 95، صص 75-88.
نوری¬زاده، احمد (1376) تاریخ و فرهنگ ارمنستان، تهران، چشمه.
نیکویی، مژگان و دیگران (1399) «نماد حیوانی شیر در مذهب و اساطیر ایران باستان و ادبیات منظوم فارسی»، مطالعات ادبیات تطبیقی، سال چهاردهم، شماره 55، پاییز، صص 439-456.
راسل هینز، جان (1385) اساطیر ایران، ترجمه محمدحسین باجلان، چاپ دوم، تهران، اساطیر.
ویدن¬گرن، گئو (1377) دین¬های ایران، ترجمه منوچهر فرهنگ، تهران، آگاهان ایده.
یوسفی، سحر و همکاران (1399) «انگاره‌ها، کنش‌ها و رفتارشناسی اژدها در قصه‌های ایرانی»، دوفصلنامه مطالعات ایرانی، دوره 19، شماره 8.
Dumezil, George (1949) L Heritage indo-europeen a Rome. Paris: Gallimard.
-------------------- (1968) Mythe et epopee, I, II, III. Paris: Gallimard.
-------------------- (1983) La Courtisane et les seigneurs colores. Paris: Gallimard.
