سنجش تقابل نظریۀ شیخ‌اشراق و معتزله درباب ارادۀ خداوند
الموضوعات :
مصطفی اسفندیاری
1
,
محمدمهدی سلامی
2
,
رسول پاداش‌پور
3
1 - استادیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران
2 - دانشجوی دکتری دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران
3 - مدرس و پژوهشگر حوزه علمیه خراسان، مشهد، ایران
الکلمات المفتاحية: ارادۀ خداوند, شیخ اشراق, نورالانوار, معتزله, زیادت صفات بر ذات,
ملخص المقالة :
صفت اراده ازجمله صفات و کمالات خداوند است که درک صحیح از آن مانند سایر صفات، سبب کمال عالم میگردد. اگرچه عموم متفکران مسلمان، این صفت را برای خداوند قائل هستند، اما کیفیت و نحوۀ اتصاف خداوند به این صفت، همواره محل تضارب آراء بوده است. اکثر متکلمان معتزله صفات ثبوتی خداوند، ازجمله اراده، را از ذات سلب نموده و آن را امری زائد بر ذات دانسته و میگویند ذات الهی نائب مناب صفات است. در میان حکمای پیش از شیخ‌اشراق، برخی اراده را علم به نظام احسن میدانند و برخی برای تبیین معنایش، آن را به صفت علم ارجاع دادهاند؛ درنتیجه، این‌دو صفت بلحاظ مفهوم و مصداق، متحدند. در مورد شیخ‌اشراق، بعضی او را منکر اراده دانسته‌اند، درحالیکه با بررسی مبانی نظام‌وارۀ فکری و فلسفی وی، روشن میشود که نه‌تنها چنین نسبتی قابل پذیرش نیست، بلکه خلاف آن اثبات میگردد. ازجملۀ این مبانی میتوان به فیاضیت نورالانوار، عینیت صفات الهی با ذات، کل‌الکمال بودن نورالانوار اشاره نمود که طبق آنها، همۀ کمالات موجود در مراتب مادون، بنحو اَتم و اَشرف، در مرتبۀ اعلی وجود دارد. صفت اراده نیز ازجمله کمالات وجودی است که اثبات آن، سبب شرافت و علوّ میگردد و نفی آن، نفی کمال است. بنابرین، با توجه به روح کلی حاکم بر فلسفۀ سهروردی، ضرورتاً میبایست انتساب صفت اراده به باری‌تعالی را پذیرفته باشد. دربارۀ شمول صفت اراده نیز معتزله، انسان را مشمول ارادۀ واجب نمیدانند، حال آنکه شیخ‌اشراق، ازآنرو که نورالانوار را حقیقتی محیط معرفی میکند، صفات او را نیز شامل همۀ موجودات، ازجمله انسان، میداند.
قرآن‌کریم.
نهج البلاغه (1388) ترجمۀ محمد دشتی. تهران: مؤسسۀ امیرالمؤمنین(ع).
ابن‌سینا، حسین‌بن عبدالله (1371) المباحثات، تصحیح محسن بیدارفر، قم: بیدار.
ابن‌سینا، حسین‌بن عبدالله (1376) الالهیات من کتاب الشفاء، تصحیح حسن حسن زاده آملی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
ابن‌سینا، حسین‌بن عبدالله (1383) دانشنامه علائی، تصحیح محمد معین، همدان، دانشگاه بوعلی‌سینا.
ابن‌سینا، حسین‌بن عبدالله (1404ق) التعلیقات، تصحیح عبدالرحمن بدوی، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
اسفراینی، شهقوربن طاهر (1999م) التبصیر فى‌الدین، قاهره: المکتبة الأزهریة للتراث.
بحرینی، میثم‌بن علی (1406ق) قواعد المرام فی علم الکلام، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
بدوی، عبدالرحمن (1389) تاریخ اندیشه‌های كلامی در اسلام، ترجمۀ حسین صابری، مشهد: بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی.
برنجکار، رضا (1375) «مفوضه چه کسانی هستند؟»، معرفت، شمارۀ ١٦، ص61ـ٥٥.
تفتازانی، مسعودبن عمر (۱۴۱۲ق) شرح المقاصد، ج. قم: شریف رضی.
جوهری، اسماعیل‌بن حماد (1382) تاج اللغه، تحقیق عبدالسلام هارون، تهران: مؤسسه الصادق.
حلی، حسن بن یوسف؛ حلی، عبدالحلیم (۱۳۸۶) معارج الفهم فی شرح النظم، قم: دلیل ما.
حلی، حسن‌بن یوسف (۱۳۶۳) أنوار الملکوت فی شرح الیاقوت، قم: شریف رضی.
حلی، حسن‌بن یوسف (1382) کشف المراد فی شرح تجرید الإعتقاد، تصحیح جعفر سبحانی تبریزی، قم مؤسسة امام الصادق(ع).
حلی، حسن‌بن یوسف (1407ق) کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، قم: موسسۀ نشر اسلامی.
خمینی، سیدروح‌الله (۱۳۷۹) الطلب و الاراده، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
خواجگی شیرازی، محمدبن احمد (1375) النظامیة فی مذهب الامامیة، تهران: میراث مکتوب.
سبزواری، ملاهادی (1386) شرح المنظومه، تصحیح محسن بیدار فر، قم: بیدار.
سهروردی، شهاب‌الدین یحیی (1316) یزدان شناخت، تصحیح تقوی، تهران: علمی.
سهروردی، شهاب‌الدین یحیی (1372) مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح هانری کربن، تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
سهروردی، شهاب‌الدین یحیی (1392) حکمةالاشراق بهمراه شرح قطب‌الدین رازی و تعلیقات صدرالمتألهین، ج3و4، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
شهرستانی، محمدبن عبدالکریم (1362) ملل و نحل، ترجمۀ مصطفی خالقداد هاشمی، تهران: اقبال.
شیرازی، قطب‌الدین (1383) شرح ، به‌اهتمام عبدالله نورانی و مهدی محقق، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1382) نهایة الحکمة، تصحیح زارعی سبزواری، قم: انتشارات اسلامی.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1388) بدایة الحکمة ، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه.
الطریحی، فخرالدین (1367) مجمع البحرین، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1379) شرح الاشارات، تهران: مؤسسه نصر.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1383) اجوبة المسائل النصیریه، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
طوسی، محمدبن حسن (۱۳۹۹) اندیشه‌های کلامی شیخ طوسی رحمة الله، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
عبدالجبار معتزلی (1416ق) شرح الاصول الخمسة، تحقیق عبدالکریم عثمان، مصر: مکتبة وهبة.
عبدالجبار معتزلی (بی‌تا) المغنی فی أبواب التوحید و العدل، بی‌جا بی‌نا.
غزالی، محمدبن محمد (1961م) مقاصد الفلاسفه، قاهره: دار المعارف.
فارابی، ابونصر (1988م) التعلیقات، بیروت: دار المناهل.
فخر رازی، محمد بن عمر (1414ق) القضاء و القدر، تصحیح محمد معتصم بالله بغدادی، بیروت: دار الکتاب العربی.
فیروزآبادی، محمدبن یعقوب (1404ق) القاموس المحیط، بیروت: دار الکتب العلمیه.
مجلسی، محمدباقر (1403ق) بحارالأنوار، بیروت: مؤسسة الوفاء.
مطهرى، مرتضی (1395) مجموعه آثار، تهران: صدرا.
مفید، محمدبن النعمان (بی‌تا) اوائل المقالات، قم: بی‌نا.
ملاحمی، محمود (2010م) الفائق فی اصول الدین، تحقیق فیصل بدیرعون، قاهره، دارالکتب و الوثاق القومیة.
ملاصدرا (1397) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج6، تصحیح و تحقیق احمد احمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
یزدان‌پناه، یدالله (1394) حکمت اشراق، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
