تطبیق اشعار انتقادی «صائب» با نظریۀ «توماس اسپریگنز»
الموضوعات :
محمد طالبی
1
,
طاهره صادقی تحصیلی
2
,
محمد خسروی شکیب
3
,
سعید زهره‌وند
4
1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان، ایران
2 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان، خرم‌آباد، ایران
3 - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان، خرم‌آباد، ایران
4 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان، خرم‌آباد، ایران
الکلمات المفتاحية: صائب تبریزی, توماس اسپریگنز, انتقاد سیاسی اجتماعی, سبک هندی و شعر.,
ملخص المقالة :
«صائب»، یکی از برجسته‌ترین شاعران سبک هندی و سرآمد شاعران عصرِ صفوی و سبک هندی است. وی به عنوان یک اندیشمند و اصلاح‌گر اجتماعی، آسیب‌ها و ریشه‌های معضلات زمانه خویش را میبیند و از شعر به عنوان یک ابزار فرهنگی، برای بیان اندیشه‌های انتقادی خود بهره میبرد. در این پژوهش که با روش توصیف و تحلیلِ کیفی انجام شده است، اشعار انتقادی و اصلاح‌گرایانه صائب، با کاربست نظریه «اسپریگنز» (مشکلشناسی، علتشناسی، آرمانشناسی و راه‌حل‌یابی)، چرایی، چگونگی، راهکار و برون‌رفت از مشکلات اجتماعی زمان شاعر بررسی میشود. دادههای پژوهش نشان می‌دهد که صائب، معضلات سیاسی و اجتماعی عصر خود را در فرار مغزها، خودخواهی، خرافهپرستی، ریاکاری و تظاهر، فقر و روحیه تسلیم میبیند. او همچنین علّت را در وضعیت خاص حاکمیّت و ایدئولوژی سیاسی و مذهبی، تحقیر و به حاشیه رانده شدنِ اهل هنر و آزاداندیشان، تقدّس‌سازی و تقدیرگرایی، استبداد، تنگمشربی حاکمان، توسعۀ شهری و تبعات ناشی از آن میداند. صائب، جامعه آرمانی را در هند با شهروندان و حاکمانی وسیعمشرب، آزاداندیش، دگراندیش و هنردوست می‌یابد. او در نهایت راه‌حل را در اخلاق‌گرایی، انتقادپذیری و مدارا، عشق و خردگرایی و پرهیز از تملق میداند.
آسابرگر، آرتور (1383) روش‌های تحلیل رسانه‌ها، ترجمه پرویز اجلالی، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه.
آسمند جونقانی، علی و دیگران (1402) «گریزانی از ادبیات اعتراضی انتقادی و سیاست‌ورزی در سبک هندی»، مجله سبکشناسی نظم و نثر، دوره شانزدهم، شماره پیاپی 89، صص 19-35.
اسپريگنز، توماس (1392) فهم نظریه‌های سیاسی، ترجمه فرهنگ رجایی، چاپ نهم، تهران، آگاه.
اسکندربیک، ترکمان (1387) تاریخ عالم آرای عباسی، به اهتمام ایرج افشار، تهران، امیرکبیر.
اصفهانی بلندبالایی، یاسمین و دیگران (1394) «شمع در پرده خیال صائب تبریزی»، فصلنامة تخصصی سبکشناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال هشتم، شماره سوم، پاییز.
اسماعیلی، مراد و حسین حسنپور آلاشتی (1393) «بررسی تمایز و قیاس‌ناپذیری سبک هندی با سبک‌های قبل از آن، از چشم‌انداز نظریه تامس کوهن»، شعر پژوهی (بوستان ادب)، سال ششم، شماره سوم، صص 22-44.
اکوانی،حمدالله و دیگران (۱۴۰۱),«مبانی فکری طالبان بر اساس روش جستاری اسپریگنز: از فروپاشی تا قدرت یابی مجدد».
دو فصلنامه علمی جامعه‌شناسی سیاسی جهان اسلام, دوره ۱۰ شماره ۲ پاییز و زمستان.
صص۲۵۷-۲۸۲.
ایمان، محمدتقی و محمودرضا نوشادی (1390) «تحلیل محتوای کیفی»، فصلنامه پژوهش، شماره ۲، صص ۸ و ۱۱.
بهار، محمّدتقی (1376) سبکشناسی، تاریخ تطوّر نثر فارسی، چاپ نهم، تهران، مجید.
پورنامداریان، تقی (1384) گمشدة لب دریا، چاپ دوم، تهران، سخن.
چمن، منیژه (1395) «بررسی انتقاد اجتماعی در اشعار صائب تبریزی»، تهران،دانشگاه الزهرا.
حقیقت، سید صادق و حامد حجازی (1389) «نگاهی انتقادی به کاربرد نظریه بحران اسپریگنز در مطالعات سیاسی»، فصلنامة علوم سیاسی، سال سیزدهم، شمارة 49، صص 1-49.
حیدری، عباس و نصرالله نخعی زرندی (1393) «واکاوی ایدئولوژی داعش بر اساس نظریه توماس اسپریگنز»، فصلنامه سیاست، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره چهل¬وهشتم، شماره 4، صص 907-926.
خاکپور، محمد (1398) «نگرشی به مقوله لفظ و معنا»، نشریة زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تبریز، شماره 240، صص 91-116.
خزائیلی نجف‌آبادی، محمدباقر (1399) «علل عدم شکل‌گیری گفتمان علمی ایران با اروپا در دوره صفویه»، دوفصلنامة مطالعات تاریخی جهان اسلام، سال هشتم، شمارة 16، صص ۱۹۷- ۲۲۱ رازنهان، محمدحسن و تقی شیردل (1396) «بازتاب تقدیرگرایی و مؤلفه‌های آن در سفرنامه‌های دورة صفویه»، فصلنامة علمی و پژوهشی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، سال هشتم، شمارة 29، صص 119-144.
رستم‌الحکما، محمدهاشم آصف (1382) رستم‌التواریخ، تحقیق و تصحیح جلیل نوذری، تهران، میراث مکتوب.
رفیعی، سید محمد (1382) بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر میزان تقدیرگرایی (مطالعة موردی: شعر فردوس)، پایان‌نامة کارشناسی¬ارشد، دانشکدة علوم اجتماعی، تحقیقی در حوزه جامعه‌شناسی فرهنگ، استاد راهنما منوچهر محسنی پارسا، دانشگاه تربیت مدرس.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1355) با کاروان حله، تهران، جاویدان.
----------------- (1386) نقد ادبی، چاپ هشتم، تهران، امیرکبیر.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (۱۳۷۸) ادبیات فارسی از عصر جامی تا روزگار ما, ترجمه حجت الله اصیل، تهران نشرنی.
شمیسا، سیروس (1369) سیر غزل در شعر فارسی، تهران، فردوس.
صائب، میرزاعلی (1387) دیوان اشعار، به کوشش محمد قهرمان، چاپ پنجم، تهران، علمی و فرهنگی.
صفا، ذبیح‌الله (1372) تاریخ ادبیات ایران (از آغاز سدة دهم تا میانة سدة دوازدهم هجری)، جلد پنجم، تهران، فردوس.
طغیانی، اسحاق (1385) تفکر شیعه در دورة صفویه، اصفهان، دانشگاه اصفهان و فرهنگستان هنر.
غزالی، محمدبن محمد (1368) احیاء علوم‌الدین، تهران، حسین خدیو جم.
فتوحی رود معجنی، محمود (۱۳۹۵) «مضمون در فن شعر سبک هندی»، نقد ادبی، ۹(۳۴)، صص 119-۱۵۶.
فتوحی رودمعجنی، محمود و فاطمه رضوی (1397) «وسعت مشرب: پاسخ فرهیختگان شاعر به سیاست‌های صفویه»، نامه فرهنگستان، ویژه‌نامه شبه‌قاره، شماره ۹، صص 9-48.
فوران، جان (1388) مقاومت شکننده (تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال‌های پس از انقلاب اسلامی)، ترجمة احمد تدین، چاپ نهم، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا.
کریمی، امیربانو (1354) دنیای صائب، مجموعه صائب و سبک هندی، به کوشش و تألیف محمد رسول دریاگشت، تهران، قطره.
گلشنی، علی (۱۳۸۷) «فهم فلسفی و تاریخی اندیشه سیاسی بر اساس تلفیقی از نظرات اسکینر، اکشاف و اسپریگنز»، دوفصلنامه علمی هستی و شناخت،شماره ۶۸، صص 93-108.
مؤتمن، زین‌العابدین (1364) گوهرهای راز از دریای اندیشة صائب، تهران، بنگاه مطبوعاتی افشاری.
نراقی، احمد (۱۳۷۷) معراج السعادة، تهران، دهقان.
والتر، هینس (1361) تشکیل دولت ملی در ایران (ظهور دولت صفوی)، ترجمة کیکاووس جهانداری، تهران، کمیسیون معارف.
هاشمیان، لیلا و فریبا رشیدی (1389) «صائب و انتقادهای اجتماعی او»، فصلنامة علمی- پژوهشی زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد واحد سنندج، سال دوم، شماره 5، صص 115-136.
یوسفی، غلامحسین (1392) چشمه روشن، چاپ سیزدهم، تهران، علمی.
فصلنامه علمي «پژوهش زبان و ادبيات فارسي»
شماره هفتاد و ششم، بهار 1404: 132-109
تاريخ دريافت: 28/12/1402
تاريخ پذيرش: 02/02/1404
نوع مقاله: پژوهشی
تطبیق اشعار انتقادی «صائب» با نظریۀ «توماس اسپریگنز»
محمد طالبی1
طاهره صادقی تحصیلی 2
محمد خسروی شکیب 3
سعید زهره‌وند4
چکیده
«صائب»، یکی از برجسته‌ترین شاعران سبک هندی و سرآمد شاعران عصرِ صفوی و سبک هندی است. وی به عنوان یک اندیشمند و اصلاح‌گر اجتماعی، آسیب‌ها و ریشه‌های معضلات زمانه خویش را میبیند و از شعر به عنوان یک ابزار فرهنگی، برای بیان اندیشه‌های انتقادی خود بهره میبرد. در این پژوهش که با روش توصیف و تحلیلِ کیفی انجام شده است، اشعار انتقادی و اصلاح‌گرایانه صائب، با کاربست نظریه «اسپریگنز» (مشکلشناسی، علتشناسی، آرمانشناسی و راه‌حل‌یابی)، چرایی، چگونگی، راهکار و برون‌رفت از مشکلات اجتماعی زمان شاعر بررسی میشود. دادههای پژوهش نشان می‌دهد که صائب، معضلات سیاسی و اجتماعی عصر خود را در فرار مغزها، خودخواهی، خرافهپرستی، ریاکاری و تظاهر، فقر و روحیه تسلیم میبیند. او همچنین علّت را در وضعیت خاص حاکمیّت و ایدئولوژی سیاسی و مذهبی، تحقیر و به حاشیه رانده شدنِ اهل هنر و آزاداندیشان، تقدّس‌سازی و تقدیرگرایی، استبداد، تنگمشربی حاکمان، توسعۀ شهری و تبعات ناشی از آن میداند. صائب، جامعه آرمانی را در هند با شهروندان و حاکمانی وسیعمشرب، آزاداندیش، دگراندیش و هنردوست می‌یابد. او در نهایت راه‌حل را در اخلاق‌گرایی، انتقادپذیری و مدارا، عشق و خردگرایی و پرهیز از تملق میداند.
واژه‌های کلیدی: صائب تبریزی، توماس اسپریگنز، انتقاد سیاسی اجتماعی، سبک هندی و شعر.
مقدمه
هر اثر هنری و ادبی منعکس کننده اوضاع زمان و الگوهای ادراک، رفتار، احساس و آموزه‌های ایدئولوژیک آفرینندة آن است. ادبیات هر دوره نیز تحت تأثیر وضعیت فردی، سیاسی- اجتماعی، اقلیمی و ایدئولوژی حاکم بر جامعه قرار دارد و گاه این تأثیر و تأثر به گونه‌ای است که باعث دگرگونی در ساختار فکری، فرهنگی و اجتماعی آن عصر می‌گردد.
سبک هندی، یکی از متمایزترین سبک‌های شعری کلاسیک فارسی است که از اوایل قرن یازدهم هجری تا اواسط قرن دوازدهم هجری به مدت ۱۵۰ سال در ادبیات فارسی رواج داشت. این سبک از حیث ویژگی‌های فکری و زبانی و همچنین نحوۀ بیان، با سبک‌های قبل و بعد خود، تمایز آشکار دارد. فتوحی، گسست از سنّت قدیم شعر فارسی، تأکید بر نوجویی، توجه به مضامین نو و معنی بیگانه و تازگی شعر را از اصول بنیادین اندیشه این دوره میداند که شاعر را بر آن می‌دارد «به جای مطالعه در آثار سنتی، خلاقیت را در درون خود بجوید و هویت خود را در خویشتن خود پیدا کند و متکی به گذشتگان نباشد» (فتوحی، 1395: 75).
بنابراین شاعر سبک هندی تلاش می‌کند مضمون‌های بدیع و بیگانه و مفاهیم غریب و دور از ذهن را به کار ببرد تا باعث شگفتی مخاطب شود. «آنچه شاعران در ذهن دارند، چگونه گفتن است» (شفیعی کدکنی، 1378: 17). اسماعیلی و حسنپور آلاشتی، تمایز و قیاس‌ناپذیری سبک هندی با دیگر سبک‌ها را در قیاس‌ناپذیری مفاهیم به‌ویژه در غزل و تمثیل، قیاس‌ناپذیری روش‌شناختی و قیاس‌ناپذیری مشاهدات می‌دانند و معتقدند که سبک هندی را می‌باید نوعی گسست، انقلاب و یا به تعبیری «چرخشی انقلابی» در ادبیات فارسی محسوب کرد که با سبک‌های دیگر، قیاس‌ناپذیر است و دارای پارادایم و بوطیقای خاص خود است (اسماعیلی و حسنپور آلاشتی، 1393: 26-37). آنها مهم‌ترین ویژگی‌های سبک هندی را مضمون‌یابی، اسلوب معادله، وابسته‌های خاص عددی، اغراق، پارادوکس، کاربرد کلمات عامیانه و... برشمرده‌اند.
صائب تبریزی، از نامدارترین شاعران غزلسرای این سبک است. یوسفی معتقد است که اگر کسی در جستوجوی شعری متفاوت با شعر پیشینیان باشد، سخنی رنگارنگ‌تر از غزل‌های صائب نمی‌تواند بیابد (یوسفی، 1392: 289). یکی از مفاهیمی که کمتر در اشعار صائب تبریزی به آن پرداخته شده است، بعد انتقادی و اصلاح‌گرایانه است. وی در این نوع گفتمان، در جایگاه یک اندیشمندِ اصلاح‌گر، با ابزار شعر، آشکارا و گاه پنهان‌نگاری با کاربرد استعاره، ابهام، تناقضات پیچیده و... اندیشه‌ها و دیدگاه‌های انتقادی، اجتماعی و سیاسی را با مردم به اشتراک گذاشته است و دورنما و راهکارهای دیدگاه خود را بیان کرده است. بدین ترتیب وظیفة روشنگری و اصلاح‌گری خویش را انجام داده است.
نظریه‌های ادبی، اجتماعی و سیاسی عملاً در محل تلاقی و پیوند انسان و جامعه، شکل می‌گیرند و موضوعیت مییابند و فهمِ آن، قدمی است برای برقراری گفتمان اجتماعی (اسپریگنز، 1392: 76). زمانی که از گفتمان صحبت می‌کنیم، منظور پرداختن مفصل و جزء به جزء یک موضوع در قالب نوشتار و گفتار، به جهت پدید آوردن معنا و مفهوم مورد نظر است (خزائیلی نجف‌آبادی، 1399: 200). مطابق این تعریف، در زبان و گفتار صائب، شاهد نمونه‌های جامعی از گفتمان انتقادی سیاسی و اجتماعی هستیم.
در این پژوهش با تکیه بر نظریۀ توماس اسپریگنز که معتقد است که هر اندیشمند و اصلاح‌گری در آغاز، بحرانها و آسیب‌ها را میبیند، سپس با ریشهیابی، علل آن ناهنجاری‌ها را درمی‌یابد و سرانجام با معرفی ویژگی‌های آرمانشهر خود، راهکار حل مشکل را ارائه می‌دهد، در پی پاسخ بدین پرسش‌ها هستیم: چه علل و عواملی باعث شده تا صائب به شکل گسترده‌ای به انتقاد از اوضاع اجتماعی، فرهنگی، دینی و... بپردازد؟ راهکار او برای برون‌رفت از وضعیت چیست؟ نویسندگان معتقدند که در چارچوب نظریه اسپریگنز که در کتاب «فهم نظریه‌های سیاسی» تبیین نموده است، می‌توان به این پرسش‌ها پاسخ داد.
اهداف، ضرورت و اهمیت پژوهش
از آنجایی که «برخی از اندیشمندان ممکن است علل اصلی و انگیزه خود را در بررسی نظم سیاسی توضیح ندهند یا آنها را در قسمت‌های کوچکی از نوشته‌های نه‌چندان معروف خود پنهان کنند» (اسپریگنز، 1392: 87)، ضرورت دارد که با نظریه و شیوۀ نوین و کارآمد به موشکافی آثار ادبی پرداخته شود. یکی از شیوه‌ها برای شناخت علمی و دقیق زوایای پنهان شعر و شخصیت شاعران و شرایط حاکم بر جامعه، بررسی اشعار انتقادی آنان است که جهانبینی، مطالبات، ارزش‌ها و ضد ارزش‌ها، خلقوخوی شاعر و وضعیت اجتماعی عصر شاعر را نشان می‌دهد. با توجه به این واقعیت که از ادوار شعر فارسی، نگاه انتقادی شاعران سبک هندی به‌ویژه صائب کمتر مورد توجه قرار گرفته است، تبیین علمی، هدفمند و الگومدار زبان انتقادی، اصلاح‌گر و تغییرگرای صائب و شناخت بیشتر شعر وی، هدف اصلی این پژوهش است.
مبانی نظری و روش تحقیق
این پژوهش به شیوۀ تحلیلی- توصیفی و از طریق به‌کارگیری «روش تحلیل محتوا که از جمله روش‌های سیستماتیک» (آسابرگر، 1383: 156) است، انجام شده که «سیر داده‌ها با کمک نظریه‌های مرتبط موجود بسیار روشمند عمل می‌کند» (ایمان و نوشادی، 1390: 8).
بر این اساس ضمن استخراج دادههای مرتبط با موضوع مقاله از غزلیات صائب، برای طرح پرسشهای اصلی تحقیق و فرضیه‌ها و تجزیه و تحلیل داده‌ها، از نظریه اسپریگنز5 بهره برده‌ایم. از آنجایی که اساس این پژوهش، تحلیل اشعار انتقادی و اصلاح‌گرایانه صائب در چارچوب نظریۀ توماس اسپریگنز است، به نظریه او به اختصار اشاره میشود.
توماس آرتور اسپریگنز، نظریه‌پرداز آمریکایی است که در سال 1917 در لبنان به دنیا آمد و در سال 2006 در کارولینای جنوبی درگذشت. او استاد علوم سیاسی دانشگاه دوک بود. وی دارای کتاب‌ها و مقاله‌های مهمی است که بارها مورد نقد و بررسی قرار گرفته و حتی چارچوب نظریۀ کتاب «فهم‌های سیاسی» وی، مبنای روش مقاله‌هایی در رشته‌های دیگر شده است. هدف او از انتشار این کتاب، ارائه چارچوبی نظری، فلسفی، منطقی و کاربردی برای فهم نظریۀ سیاسی و قابل درک کردن آن برای جامعه مدنی است.
حرف اصلی اسپریگنز این است که همه اندیشه‌های استوار را می‌توان با کشف منطق درونی آنها دریافت و چارچوب منطق آنها را شناسایی کرد (تیلور و رجایی، 1393: 60 به نقل از حیدری و نخعی زرندی، 1393: 912). او معتقد است که در مطالعه علوم سیاسی می‌توان از روش‌های تاریخی، فلسفی و انسان‌شناسی نیز بهره برد و همچنین برای اندیشه‌ورزی سیاسی، چارچوبی روشن، کاربردی و صریح مشخص کرد. از اهداف بنیادی این نظریه، مهیا کردن بستری جامع برای بررسی و تحلیل مسائل سیاسی اجتماعی «با نگاهی انتقادی به منظور درک و فهم‌پذیرتر شدن آن و رفع نارسایی‌ها و کاستی‌های آن و بازگرداندن سلامت به جامعه از طریق مواجهه با ریشه‌های بی‌نظمی و غلبه بر آنهاست» (حقیقت و حجازی، 1389 :13).
از نظر اسپریگنز، می‌توان هدف و غایت نظریه‌های سیاسی را نوعی درمان روانی جامعة سیاسی دانست (اسپریگنز، 1392: 64). وی معتقد است که جوامع با مسائل اساسی مشابهی روبه‌رو هستند و کوشش آنها برای حل این مسائل از الگوی نسبتأ مشابهی تبعیت می‌کنند (گلشنی، 1387: 105). او از جمله نظریه‌پردازانی است که ضمن تأکید بر اهمیت بحرانها به‌مثابه بخشی از زمینه اجتماعی مؤثر در شکل‌گیری اندیشه‌ها، در عین حال بر نقش اندیشه‌پردازان در صورت‌بندی اندیشه‌ها تأکید دارد (اکوانی و دیگران، 1401: 261) این نظریه در چهار مرحله، متن را بررسی می‌کند: 1- مشکلشناسی و دیدن مشکل و مشاهدة مشکلات جامعه 2- علل‌شناسی و یافتن علت‌های آورنده مشکلات 3- آرمانشناسی یا ترسیم و بیان ویژگی‌های جامعه آرمانی یا آرمانشهر ۴- راه‌حل‌شناسی یا ارائه راه‌حلِ جانشین‌سازیِ نظم و آرامش به جای بی‌نظمی و هرجومرج، برای رسیدن به شرایط و جامعة مطلوب (اسپریگنز، 1392: 41).
الگوی ارائهشده اسپریگنز صرفاً برای مطالعات علوم سیاسی توصیه شده و به شکلی گسترده و البته کاربردی مورد اقبال دانشگاهیان و محققان این رشته قرار گرفته است. از اینرو در تبیین آثار ادبی بر اساس این نظریه به‌ندرت کاری صورت گرفته است. نویسندگان مقاله امیدوارند که در پژوهش حاضر با بهره‌مندی از نظریه اسپریگنز، نخستین گام را هرچند کوچک بردارند.
پیشینه پژوهش
در زمینه نظریه توماس اسپریگنز در بررسی آثار ادبی تاکنون رساله، پایان‌نامه یا مقاله‌ای نوشته نشده، اما مقاله‌ها و رساله‌ها و کتاب‌هایی هستند که به طور غیر مستقیم یا جزئی، انتقاد صرف را در اشعار صائب بررسی کرده‌اند که می‌توان در پیشبرد اهداف تحقیق از آنها بهره جست.
چمن (1395) در پایاننامه‌اش با عنوان «بررسی انتقاد اجتماعی در اشعار صائب تبریزی»، طنزهای تمثیلی را در دو بخش طنزهای اجتماعی و طنزهای دینی بررسی کرده و به این نتیجه رسیده است که همه نشأتگرفته از مفاسد اجتماعی عصر اوست.
هاشمیان و رشیدی (1389) در مقالة «صائب و انتقادهای اجتماعی» از موضوعات اجتماعی به موضوع سیاست و اداره جامعه بسنده کرده و مباحث مربوط به کشورداری را مورد نقد اجتماعی قرار دادهاند.
شیری (1388) در مقالة «سبک هندی، مظهر مقاومت منفی» کوشیده است تا اثبات کند که سنت‌گریزی در ساختار و محتوای شعر سبک هندی (مانند پیچیده‌گویی، کلی‌گویی، پراکنده‌گویی و سست بودن پیوند عمودی ابیات)، نوعی گفتمان انتقادی و مقاومت منفی شاعران در برابر محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های ایدئولوژیکی و سیاسی فرهنگی زمان صفویه بوده است.
پرسشهای پژوهش
در این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش‌ها هستیم:
1- آیا تفکرات سیاسی- اجتماعی اسپریگنز، ظرفیت ابزاری و نظری شایسته‌ای برای فهم تعهدگرایی و گفتمانهای موجود در شعر صائب تبریزی دارد؟
2- صائب مشکلات مورد انتقاد عصر خود را در چه چیزهایی میداند؟
3- چه عواملی در شکل گفتمان انتقادی صائب تبریزی و علل شکل‌گیری مشکلات زمان تأثیرگذار است؟
4- جامعه آرمانی صائب در کجاست و چه ویژگی‌هایی دارد؟ راه‌حل یا راهکارهای صائب برای نیل به جامعة آرمانی وی کدامند؟
پیشفرض مقاله این است که نظریۀ اسپریگنز با طرح مراحل متعددی که برای مشکلشناسی، علل‌شناسی و طرح اهداف ارائه می‌دهد، میتواند چارچوبی برای بررسی اشعار انتقادی صائب باشد. صائب، مشکلات جامعه را در فرار مغزها، بی‌عدالتی و ستم، روحیۀ تسلیم، جاه‌طلبی و ریاکاری میداند. او معتقد است که نابسامانی‌های سیاسی و اجتماعی به دلیل حاکمیت ایدئولوژی سیاسی- مذهبی و تنگمشربی حاکمان و عالمان دینی است. جامعه آرمانی از دید او، در وسعت مشرب، انتقادپذیری و اخلاق‌گرایی است.
بحث و تحلیل داده‌ها
مرحله اول: چالش‌ها و مشکلات اجتماعی- سیاسی زمان صائب
حکومت صفویه که در سال 907 ه.ق بنیانگذاری شد، یکی از برهه‌ها‌ی پرتنش و از مهم‌ترین مقاطع تاریخی از نظر سیاسی، مذهبی، فرهنگی و اجتماعی بوده است. یافتن، مطالعه و واکاوی وضعیت و مشکلات کشور در دوره صفویه نشان می‌دهد که تحولات در این دو حوزه به‌شدت تحت تأثیر رویکرد سلاطین صفوی بوده است. هرچند «مورخان، عصر صفوی را اغلب دوره شکوه و اقتدار ملی می‌نامند» (والتر، 1361: 80) و در آن زمان شاهد یک حکومت مرکزی نیرومند هستیم، بررسی‌های متون شعر و هنر این زمان، نشان از وجود معضلات اجتماعی- سیاسی زیادی دارد.
تعصبات مذهبی حاکمان صفوی، اجازه آزادی عقیده و بیان اندیشه‌های غیر شیعی را نمی‌داد. از اینرو در داخل کشور هم پیروان دیگر ادیان و گرایش‌های مذهبی، احساس امنیت نمی‌کردند. به همین علت، بسیاری از شاعران، ارباب عقاید و افکار متفاوت مذهبی، از ترس به دیار گورکانیان هند روی آوردند؛ زیرا پادشاهان گورکانی به هنر و شعر و شاعری، توجه ویژه نشان می‌دادند و بستر آزاداندیشی و سهل‌گیری مهیا بود. در چنین فضایی، انتقاد از بیمهری و بی‌توجهی شاهان و دولتمردان صفوی به شعر و شاعری که در قرن ششم آغاز شده بود، اوج می‌گیرد:
در زمان ما که بیمهری قیامت می‌کند |
| دامن مادر به طفلان محشر کبری بود |
|
| (صائب تبریزی، 1387: 2617) |
در شناسایی مشکلات و بحران‌های یک جامعه همیشه نمی‌توان به یک اتفاقنظر رسید. اما آنچه با واکاوی اشعار صائب و در چاچوب نظریه اسپرینگنز می‌توان معین کرد، نخستین پرسش این است که از نظر صائب، آسیب‌ها یا مشکلات چیست و چه کس یا چیزی دارای فساد و مشکل است؟ صائب بارها بدین آسیب‌ها اشاره می‌کند:
1- کینه‌توزی، جنگ
شاعران سبک هندی به‌ویژه صائب تبریزی با به‌کارگیری مکرر واژه‌هایی چون قربانی، زخم و نمک، مرهم، شیون، خراش و ناله و همچنین تخلص‌هایی مانند آشوب، شیونی و وحشتی که مؤید ذهنیت غمگنانه شاعران این عصر است (آسمند جونقانی و دیگران، 1402: 28)، اوضاع آشفتۀ آن روزگار را به تصویر می‌کشند و از جنگ، آشوب، کینه‌ورزی، تعصب و ستمگری سخن می‌گویند. بنابراین اگر سایه یأس و ناامیدی بر اینگونه از شعرهای صائب حکفرماست، از واقعیت‌های موجود روزگار او سرچشمه می‌گیرد:
عافیت در روزگار و روشنی در سور نیست |
| کس نمی‌داند که روز و روزگاران را چه شد |
در چنین فضایی به کسب فیض و روشنایی امیدی نیست:
در این زمانه راه فیض مسدود است |
| که از شکاف دل، امید روشنایی نیست |
|
| (همان: 1821) |
در بیت زیر، شاعر با معادله ظالمان با آسمان می‌گوید: همچنان که آسمان از کرده خویش پشیمان نیست، ستمگران نیز ستم خود را جلوۀ عدل دانند:
جلوه عدل است در چشم ستمگر، ظلم را |
| آسمان از کرده‌های خود پشیمان کی شود |
|
| (همان: 2681) |
در بیت زیر با تصویرپردازی و حسن تعلیلی زیبا، به حاکمان هشدار می‌دهد که آه مظلومان حتی در آهن تأثیر می‌کند. بنابراین روزی دامن آنها را نیز فرا خواهد گرفت:
نالۀ مظلوم در آهن سرایت می‌کند |
| زین سبب در خانۀ زنجیر، دائم شیون است |
|
| (همان: 1058) |
دوران صفوی از حیث جریانهای اجتماعی، عهد نامساعدی را پشت سر گذاشته است (صفا، 1372: 60). در آینه اشعار صائب، جهان و مظاهر آن و پدیده‌های سیاسی و اجتماعی عصر او به گونه‌ای که دیده و شنیده، بازتاب یافته است. بنابراین آنگاه که تعارض و چالش‌های جامعه را میبیند و از بابت آن خاطرش مکدر میشود، چنین می‌گوید:
سخن از صلح مگو عالم جنگ است اینجا |
| صحبت شیر و شکر شیشه و سنگ است اینجا |
|
| (همان: 479) |
2- ریا و تزویر
صائب در جای‌جای اشعار خود، نبود یکرنگی و صفا و فراگیری ریا و نفاق را به تصویر می‌کشد:
گرد نفاق روی زمین را گرفته است |
| در هیچ دل صفای محبت نمانده است |
|
| (همان: 1980) |
او با اسلوب معادله، دشمن را به خارِ پا و دوستان ریاکار را به زخم سوزن تشبیه
می‌کند و البته تحمل دشمنِ آشکار با دوست پرنیرنگ، آسان‌تر است:
به دشمن می‌گریزم از نفاق دوستان |
| که خار پا گوارا کرد بر من زخم سوزن را |
|
| (صائب تبریزی، 1387: 419) |
در جامعه‌ای که دورویی و تزویر حتی دامن زاهدان را نیز فرامی‌گیرد، باید عمق این آسیب اجتماعی را دریافت. پورنامداریان می‌گوید: «تضاد اخلاقی و رفتاری و روان‌شناختی فردی و اجتماعی میان دو گروه دینداران ریاکار و خوشنام و اهل سلامت و بی‌ریا عملاً در مکان‌هایی که این دو گروه رفت‌و‌آمد داشتند، منعکس می‌گردد» (پورنامداریان، 1384: 331).
زاهدان را ترک دنیا نیست از آزادگی |
| سکه از بهر روایی پشت بر زر می‌کند |
|
| (صائب تبریزی، 1387: 2550) |
فکر صید خلق دارد زاهدان را گوشهگیر |
| خاکساری پرده تزویر باشد دام را |
|
| (همان: 114) |
3- حرص و جاه‌طلبی
وجود ابیات فراوان در انتقاد از حرص و جاه‌طلبی در غزلیات صائب، نشان از اوضاع نابسامان اجتماعی و بیماری اقتصاد عصر صفوی دارد. «افراد ممکن است با دنبال کردن خواسته‌های فردی و بی‌اعتنایی به پیامدهای نهایی اعمالشان، جنگ‌های داخلی و آشوب‌ها و آشفتگی‌های [اجتماعی و] سیاسی ویران‌کننده‌ای را موجب شوند» (اسپریگنز، 1392: 25). از اینرو صائب معتقد است که باید به دور از سوداندیشیِ فردی، از حرص و جاه‌طلبی دوری کرد و خرسندی و قناعت پیشه ساخت:
حریص از بی‌قراری نقد خود را نسیه می‌سازد |
| دل خرسند را هر نسیه‌ای موجود می‌باشد |
|
| (صائب تبریزی، 1387: 3109) |
در بیت زیر، صائب با شیوه‌ای هنجارشکنانه، خورشید را که نماد بخشندگی و روشنی‌بخشی است، انسانی حریص و بی‌قرار برای کسب مال معرفی می‌کند و می‌گوید که دنیادوستان همواره بی‌تاب و بی‌قرارِ مال‌اندوزی هستند:
نعل حرصش از تردد روز و شب در آتش است |
| هر که چون خورشید صائب دل به دنیا بسته است |
|
| (همان: 1106) |
4- حسادت و سخن چینی و تخریب دیگران
صائب در بیت‌های متعددی، حسادت را نکوهش می‌کند و آن را صفتی ناپسند و غیر
اخلاقی میداند؛ زیرا حسود، تاب دیدن نعمت، سعادت و هنر دیگران را ندارد. بنابراین از دید او، حسود هم رنج می‌کشد و هم رنج می‌رساند. بدین سبب در بیت‌های زیر می‌گوید: از بیم حسود هنر خود را آشکار نمی‌کنم و در بیت پایانی، غم و اندوه حسود را از مشاهده نعمت دیگری بازگو می‌نماید:
سخن تازۀ من در قلم از بیم حسود |
| در گلو، گریه پنهانشده را می‌ماند |
|
| (صائب تبریزی، 1387: 5059) |
در بیت زیر می‌گوید: اگر گردون اندکی با من مدارا کند، حسود از رشک، سخت خونین دل میشود:
به ناخنی که رساند به داغ ما گردون |
| هزار دجله خون از دل حسود آید |
|
| (همان: 3994) |
5- بدبینی، یأس و بی‌اعتمادی
اندوه غالب او همان تلخ‌کامی، بدبینی و شکایت از زندگی است. وی برای القای این رویکرد و مضمون‌سازی شاعرانه از شگردهای ویژه خود مانند ابزار تلمیح و کنایه بهره میبرد:
حرفی است اینکه خضر به آب زندگی رسید |
| زین چرخ دلسیه دم آبی ندید کس |
|
| (همان: 4851) |
اعتمادی نیست بر گردون و صلح و جنگ او |
| تیغ در دستی و در دستی سپر باید گرفت |
|
| (همان: 1385) |
شرایط خاص سیاسی و اجتماعی، استبداد و سخت‌گیری‌های آن زمان سبب شده بود و بدین صورت هم به انتقاد از نابسامانی‌ها و ستم حاکمان و کارگزاران و اهل زمانه می‌پرداخت و هم از بازخواست و مجازاتِ احتمالی، خود را نجات می‌داد:
وفا و مردمی از روزگار دارم چشم |
| ببین ز ساده‌دلی‌ها چه از که می‌جویم |
|
| (همان: 1278) |
در بیت زیر، با بیانی استعاری، حاکمان و کارگزاران ظلم‌پیشه و برکشنده نالایقان را نکوهش می‌کند:
چرخ می‌گردد به کام مردم دون این زمان |
| گر به نوبت بود در ایام پیشین آسیا |
|
| (همان: 308) |
6- فرار مغزها و ضعف بازار علم و شعر
گفتمان ادبی در هر دوره‌ای اغلب متأثر از گفتمان سیاسی همان زمان است. گفتمان
ادبی غالب، پیش از ظهور صفویان، موافقت با شعر و فضیلت دانستن شاعری بود. اما صفویان بر اساس بیانیه‌ای واضح که شاه تهماسب صفوی مطرح کرده بود، نقطه مرکزی گفتمان ادبی صفویان را شعر شیعی دانستند. بیانیه تهماسب که اسکندربیگ منشی آن را در عالم آرای عباسی ثبت کرده است، زمانی مطرح شد که محتشم کاشانی، قصیدهای در مدح او عرضه کرد:
«من راضی نیستم که شعرا زبان به مدح و ثنای من آلایند. قصاید در مدح شاه ولایتپناه و ائمه معصومین علیهم‌السلام بگویند» (اسکندربیک، ۱۳87، ج1: ۱۷۸).
درباره جایگاه علم و علما می‌توان گفت که «به‌واسطه توجّه علما و دولت به علوم دینی و اهتمام همه رجال مملکت که پیشوایان جامعه و توده مردمان بودند... به قول علمای آن دوره، اهمیتی به کمالیات نداده‌اند» (بهار، ۱۳۷۶، ج ۳: 333) و مشوقان شعر و ادب نایاب بودند:
نواشناس درین روزگار نایاب است |
| و گرنه خامۀ صائب، هزاردستان است |
|
| (صائب تبریزی، 1387: 1720) |
به علت زمینه‌های خاص اجتماعی سیاسی و حاکمیتی، «شاعران عصر صفوی نمی‌توانستند حامل رسالت و مسئولیتی باشند که شایسته یک شاعر واقعی است» (طغیانی، 1385: 78). از اینرو صائب و بسیاری از اندیشمندان برای ایفای رسالت خود و حفظ زبان و ادبیات فارسی و رهایی از شیوع خرافات و سبک‌مغزی‌های تحمل‌ناپذیر، مهاجر هند شدند (صفا، 1372: 62).
دل رمیده ما شکوه از وطن دارد |
| عقیق ما دل پر‌خونی از یمن دارد |
|
| (صائب تبریزی، 1387: 3734) |
وطن زندان شود بر هر که گردد در هنر کامل |
| که خون چون مشک شد آواره از ناف ختن گردد |
|
| (همان: 2827) |
نارضایتی از محیط تعصب‌آلود اصفهان که سبب شده در سرتاسر دیوان صائب نوعی ملال و دلزدگی نسبت به محیط اصفهان دیده شود، میتواند از عوامل مسافرت و مهاجرت صائب به دیار هند باشد (زرین‌کوب، 1386: 115).
به گونه‌ای که چشم امید و روشنایی دیدگانشان، نه از وطن، که از سرمه شام غریبان است:
نیست از صبح وطن جز تیرگی قسمت ما |
| چشم ما از سرمه شام غریبان روشن است |
|
| (صائب تبریزی، 1387: 3606) |
اندیشه زلف تو چو عزم سفر هند |
| در هیچ دلِ سوخته‌ای نیست نباشد |
|
| (همان: 3250) |
صائب هم برای یافتن و رسیدن به آرمانشهر، عازم دیار هند میشود. وی اذعان دارد که هدفش از این سفر، طمع و ثروت‌اندوزی نبوده است:
نیست از صبح وطن جز تیرگی قسمت ما |
| چشم ما از سرمه شام غریبان روشن است |
|
| (همان: 3606) |
بر سر بخت سیه، خاک سیه زیبنده است |
| ما به هندوستان، نه بهر مال دنیا می‌رویم |
|
| (همان: 5478) |
چشم طمع ندوخته حرصم به مال هند |
| پایم به گل شده از برشگال هند |
|
| (همان: 232) |
7- تنهایی و مردم‌گریزی
در دیوان صائب، بیت‌های فراوانی یافت میشود که از وحشت، تنهایی، دلزدگی و مردم‌گریزی سخن می‌گوید. به نظر زرین‌کوب، «سیر در آفاق و انفس او را بدبینی، احتیاط و دیرباوری آموخته است. آنچه در این باب می‌گوید، شاید ترسناک و یأس‌انگیز باشد، اما حاصل تجربه شخصی است» (زرین‌کوب، 1355: 307). دیگر اینکه در زمانه صائب، «ریب و ریا، جای حقیقت را گرفته بوده است» (کریمی، 1354: 226). در بیت زیر، آنچنان که یوسفی می‌گوید، دارالامان گوشه تنهایی، نمودار درون‌گرایی و انزوای رمانتیک صائب است؛ ترکیبی است خاص در بیان احوال کسی گریزنده از مردم که در سایه عزلت به امن رسیده است (یوسفی، 1392: 300):
وحشی دارالامان گوشه تنهاییم |
| دشت دشت از سایه مردم گریزانیم ما |
|
| (صائب تبریزی، 1387: 281) |
در بیت‌های زیر نیز می‌گوید: اگر تنهایی، دمار از روزگارم برآورد، حاضر نیستم به جمع آشنایان بپیوندم:
گو برآرد وحشت تنهایی از جانم دمار |
| من حریف راه و رسم آشنایی نیستم |
|
| (همان: 53359) |
تا ز وحشت گوشهگیر از خلق چون عنقا شدم |
| در میان مردمان بودم به گمراهی علم |
|
| (همان: 5363) |
مرحله دوم: ریشهیابی و علل مشکلات
یافتن و دیدن مشکلات، اندیشه و ذهن یک منتقد را به سوی مرحله دوم که جستوجوی علل نابسامانی و آسیب‌هاست، می‌کشاند و آنها را شناسایی می‌کند. البته «صرف تشخیص علل مشکل و بحرانها، کافی نیست و باید ریشه‌های بنیادی آن را کشف کرد» (اسپرینگنز، 1392: 79). تعیین دقیق ریشه‌های بنیادیِ مشکل‌آفرینِ زمان صائب، کار ساده‌ای نیست و به طور قطعی نمی‌توان آنها را نام برد. با وجود این صائب تبریزی با مهارت و هنر ویژه شاعری و با توجه به اوضاع ویژه زمان توانسته است به آسیب‌شناسی اجتماعی، سیاسی و ناهنجاری‌ها بپردازد و عوامل مشکل‌آفرین زمان خود را معرفی کند.
در اینجا پاره‌ای از عواملی را که سبب مشکلات سیاسی- اجتماعی عصر صائب شده‌اند، با شواهدی از اشعار صائب بیان می‌کنیم.
1- علل اجتماعی توسعه زندگی شهرنشینی و ازدحام
پدیده شهرنشینی و تبعات آن از مواردی است که صائب به کرات از آن انتقاد می‌کند، گویی سواد شهر و سروصدای آن، با آرمانشهر شاعر در تضاد است. از تبعات قهری زندگی شهرنشینی، که در اشعار صائب نیز نمود یافته است بروز فاصله طبقاتی، حرص و حسد، پرداختن به تجمل گرایی، توجه به معیارهای ظاهری و دنیوی و ازدحام و سروصداست. شاعر بارها دامن صحرا را بر زندگی شهری ترجیح داده است:
در چند بیت زیر شاعر دلزدگی خود را از شهر و شهرنشینی ابراز می‌کند:
از سواد شهر خاکسترنشین شد اخگرم |
| کو جنون تا دامن صحرا به فریادم رسد |
|
| (صائب تبریزی، 1387: 2408) |
سرمه خاموشی من از سواد شهرهاست |
| چون جرس گلبانگ عشرت در سفر باشد مرا |
|
| (همان: 138) |
2- علل سیاسی- مذهبی
استبداد سیاسی و ایدئولوژی، روحیۀ تسلیم و تقدیرگرایی و باورهای عامیانه مبنی بر مقدس بودن شاهان صفوی از مشکلات ساختاری دوره صفویه بود. وضعیت ویژه سیاسی- اجتماعی، آموزه‌های فقهی و کلامی و تأکید و توجه بیش از حد بر برگزاری آیین‌های شیعی، سبب کینه‌ورزی، گسست و فاصله سیاسی- اجتماعی بین شیعه و غیر شیعه شده بود. شدت گرفتن تنش‌های مذهبی و کلامی تاحدی بود که مثلاً «عامة شیعیان می‌پنداشتند که ریختن خون، تصاحب مال و ثروت و زن و فرزند سنیان، حلال است و عامه سنیان نیز گمان می‌کردند که ریختن خون و تصرف در جان و مال و عرض شیعه واجب می‌باشد» (رستم الحکما، 1382: 111).
از اینرو شاعر از این وضعیت جامعه دلگیر است و زبان به شکوه می‌گشاید:
باده لعلی نهان در سنگ اگر گردد رواست |
| در چنین عهدی که آدم خون آدم می‌خورد |
|
| (صائب تبریزی، 1387: 2396) |
با نگاهی به سفرنامه‌ها و کتاب‌های تاریخی، مذهبی و ادبی زمان صفویه، ردپایِ تقدیرگرایی و روحیه رضا و تسلیم در برابر سرنوشت محتوم قابل توجه و پیگیری است (رازنهان و شیردل، 1396: 128-136):
سر ما و خط تسلیم به هم پیوسته است |
| هدف ما نشود از قدم تیر جدا |
|
| (صائب تبریزی، 1387: 483) |
بر خط تسلیم سر نه کاین ره تاریک را |
| نقش پای گرم‌رفتاران چراغان کرده است |
|
| (همان: 1138) |
صائب مکش سر از تسلیم زینهار |
| کان کس که پا کشید از این‌راه سر گذاشت |
|
| (همان: 2079) |
اغلب سفرنامه‌نویسان عصر صفویه از جمله شاردن، تقدیرگرایی ایرانیان را نوعی جهانبینی فلسفی برای کنار آمدن با مصائب و مشکلات زندگی فهم کرده‌اند. در واقع با بررسی سفرنامه‌های این دوره، اینگونه برداشت میشود که غالب سفرنامه‌نویسان از تقدیرگرایی و نگرش قضا و قدری ایرانیان به عنوان یک خصیصه و ویژگی منفی و بازدارنده یاد کرده‌اند که عموماً مانع تحول اساسی و پیشرفت در زندگی ایرانیان شده است (رازنهان و شیردل، 1396: 106).
به هر روی تقدیرگرایی معمولاً جوامع انسانی را با تعارض و دوگانگی روبه‌رو می‌کند و قدرت جامعه را در رویارویی با آسیب‌ها و چالش‌های سیاسی و اجتماعی مخدوش می‌سازد و باعث میشود اختیار و ارادۀ فرد از او سلب شود «و منجر به نوعی ترس و تسلیم‌پذیری و تن دادن به حاکمیت استبداد و خودکامگی و پناه بردن به تقدیر و شرایط ازلی و ابدی می‌گردد» (فوران، 1388: 219). در دیوان صائب، بیت‌های فراوانی یافت میشود که این رویکرد و طرز تفکر به باد انتقاد گرفته شده است:
[1] * دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان، ایران mohammadtalebi.35313531@gmail.com
[2] ** نویسنده مسئول: دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان، خرم‌آباد، ایران sadeghi.tahsili@yahoo.com
[3] *** استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان، خرم‌آباد، ایران M.Khosravishakib@gmail.com
[4] **** دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان، خرم‌آباد، ایران zohrevand.s@lu.ac.ir
[5] . spragens theory
