نقش امنیت غذایی در اقتصاد مقاومتی با تاکید بر اندیشه¬ها، آراء و بیانات مقام معظم رهبری
الموضوعات :
محمد بیدگلی
1
,
اصغر رجبی ده برزوئی
2
1 - گروه حقوق،واحد ورامین- پیشوا،دانشگاه آزاد اسلامی،تهران،ایران
2 - گروه معارف،واحد تهران شمال،دانشگاه آزاد اسلامی،تهران،ایران
الکلمات المفتاحية: واژگان کلیدی: اقتصاد مقاومتی, امام خامنه¬ای, امنیت غذایی, تحلیل محتوای کیفی, دانش بنیان,
ملخص المقالة :
چكيده هدف پژوهش حاضر واکاوی نقش امنیت غذایی در اقتصاد مقاومتی با تاکید بر اندیشه¬ها، آراء و بیانات مقام معظم رهبری است. پژوهش حاضر توسعه ای-کاربردی بوده و بر حسب ضرورت از روش های اسنادی و تحلیل محتوای کیفی استفاده شده است. کشاورزی در جهان نقش عمده ای در تأمین امنیت غذایی در طول تاریخ داشته و موجب ظهور و شکوفایی تمدن‌های بزرگ شده است. در شرایط کنونی که کشور با تحریم های هم جانبه دشمن مواجه شده و راهکار ارائه شده از مقام معظم رهبری نظریه اقتصاد مقاومتی است که باید در تمام عرصه ها با حداقل آسیب های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و متناسب با شرایط موجود کشور به صورت خاص مورد بررسی قرار گیرد. در ایران نیز توجه به مقوله امنیت غذایی همواره یکی از اهداف اصلی سیاست های کلان بوده است. یکی از تدابیر سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت به صورت مستقیم به بحث تأمین امنیت غذایی اشاره شده و همچنین ردپای آن از قانون اساسی تا برنامه پنج ساله توسعه و حتی رویکردها و سیاست های اقتصاد مقاومتی نیز دیده شده است. پژوهش حاضر به این سئوال پاسخ می دهد که نقش امنیت غذایی در اقتصاد مقاومتی با تاکید بر اندیشه¬های مقام معظم رهبری چیست؟ یافته¬ها حاکی از آن است که از اصول تاثیر گذار نقش امنیت غذایی در اقتصاد مقاومتی از دیدگاه مقام معظم رهبری شامل خودکفایی در تولید محصولات اساسی و راهبردی، بهبود کیفیت محصولات، مدیریت مصرف، افزایش سطح و راندمان تولید در کشور و توسعه شرکت های دانش بنیان در بخش کشاورزی می باشد.
منابع
- اسکندری،رضا،هادی پیکانی،مهربان و اعتباریان خوراسگانی،اکبر(1401)، طراحی الگوی مدیریت امنیت غذایی در ایران،فصلنامه راهبرد توسعه،سال هجدهم،شماره 4،صص 187-160 .
- بنی اسدی،مصطفی(1400)، نگاهی تحلیلی در خصوص اثر تحریم هاي اقتصادي بر تجارت محصولات کشاورزي ایران، فصلنامه راهبرد توسعه،سال 18،شماره یک،صص 213-181
- بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با رئیس‌جمهور و اعضای هیئت دولت 8 شهریور 1401
- بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعى از اصناف و روستاییان 14 تیر 1368
- بیانات مقام معظم رهبری در دیدار رئیس جمهوری و اعضای هیأت دولت 5 شهریور 1380
- بیانات مقام معظم رهبری در دیدار مردمی 20/12/1392
- بیانات در دیدار مردم آذربایجان شرقی۱۳۹۶/۱۱/۲۹
- بیانات مقام معظم رهبری در دیدار رئیس‌جمهوری و اعضاى هیئت دولت، 1391/6/2
- بیانات مقام معظم رهبری در دیدار تولیدکنندگان و فعالان اقتصادی۱۴۰۰/۱۱/۱۰
- پیغامی،عادل (1393)،درس گفتارهای اقتصاد مقاومتی،تهران:نشر دانشگاه امام صادق(ع).
- تاری،فتح الله ،سید خشایارسید شکری و زهراکاویانی(1391)،اقتصاد مقاومتی و مولفه های آن،تهران:مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی.
- تنهایی،مریم و همکاران(1394)،بررسی امنیت غذایی با استفاده از شاخص تنوع غذایی:مطالعه موردی مناطق روستایی مرودشت،فصلنامه روستا و توسعه،دوره 4،شماره 18،صص 35-17 http://rvt.agri-peri.ac.ir.
- حسینی،منصور(1401)،امنیت و اهمیت آن در قرآن،روزنامه کیهان(14/07/1401).
- حیدري،خلیل(1397)،ارزیابی تأثیر تحریم هاى آمریکا بر امنیت غذایی خانوارهاى ایرانی،فصلنامه تامین اجتماعی،دوره ،13شماره ،4صص52-35 .
- دانایی فرد،حسن و امامی،سیدمجتبی(1386)،استراتژی های پژوهش کیفی:تاملی بر نظریه پردازی داده بنیاد،دوفصلنامه اندیشه مدیریت راهبردی،سال اول،شماره 2،صص 272-247https://journals.atu.ac.ir.
- رهبر،فرهاد،سیف،الله مراد و فرج الله زاده،محمد(1399)،تبیین گفتمان اندیشه ها،آراء،نظرات و رهنمودهای حضرت امام خامنه ای مدظله در زمینه مقابله با تحریم های اقتصادی،فصلنامه علمی مطالعات بین رشته ای دانش راهبردی،سال دهم،شماره 40، صص 354-319 https://smsnds.sndu.ac.ir.
- سلطانی نژاد و همکاران(1396)،سیاست های حمایتی بخش کشاورزی،تهران:انتشارات بورس.
- سمیعی نسب،مصطفی،یاسر سلیمانی و سعید عبدی(1395)،مدل مفهومی مطلوب امنیت غذایی جمهوری اسلامی ایران در منظومه اقتصاد مقاومتی،فصلنامه آفاق امنیت،سال نهم،شماره 30،صص 96-65 https://ps.ihu.ac.ir.
- سواری،مسلم و همکاران(1393)،امنیت غذایی و عوامل موثر بر آن در جامعه روستایی شهرستان دیواندره،فصلنامه پژوهش های روستایی،دوره 5،شماره 2،صص 332-311 https://jrur.ut.ac.ir .
- شجاعی،پیام،محسن جاجرمی زاده،مسلم علی محمدلو و حسین مهرکی(1397)،اولویت بندی شاخص های کیفیت تولیدات داخلی منطبق با اصول اقتصاد مقاومتی،فصلنامه سیاست های راهبردی و کلان،سال پنجم،شماره 21،صص 177-155 https://www.jmsp.ir.
- شهنوازی،علی(1397)،کشاورزی و امنیت غذایی،تهران:نشر انس.
- قویدل،الهه،سعید فراهانی فرد و مهدی محمدی نسب(1397)،آثار رویکرد الگوی اقتصاد مقاومتی در بخش کشاورزی،فصلنامه سیاست های راهبردی و کلان،دوره 6،شماره ویژه،صص 807-790 http://ensani.ir.
- کیانپور،روجا(1400)،ارزیابی امنیت غذایی در ایران،مرکز مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران.
- Nicholson,Charles . Emma C, Stephens. Birgit Kopainsky . Andrew ,Jones . David Parsons . James Garrett(2021). Food security outcomes inagricultural systems models: Current status and recommended improvements, Agricultural Systems,Vol. 188
فصلنامه راهبرد توسعه/ سال نوزدهم/ شماره 3 (پیاپی75)/ پاییز 1402/ 200-180
Quarterly Journal of Development Strategy, 2023, Vol. 19, No.3 (75), 180-200
نقش امنیت غذایی در اقتصاد مقاومتی با تاکید
بر اندیشهها، آراء و بیانات مقام معظم رهبری
محمد بیدگلی 1
اصغر رجبی ده برزوئی 2
(تاريخ دريافت13/5/1402 ـ تاريخ تصويب 15/8/1402)
نوع مقاله: علمی پژوهشی
چكيده
هدف پژوهش حاضر واکاوی نقش امنیت غذایی در اقتصاد مقاومتی با تاکید بر اندیشهها، آراء و بیانات مقام معظم رهبری است. پژوهش حاضر توسعه ای-کاربردی بوده و بر حسب ضرورت از روش های اسنادی و تحلیل محتوای کیفی استفاده شده است. کشاورزی در جهان نقش عمده ای در تأمین امنیت غذایی در طول تاریخ داشته و موجب ظهور و شکوفایی تمدن‌های بزرگ شده است. در شرایط کنونی که کشور با تحریم های هم جانبه دشمن مواجه شده و راهکار ارائه شده از مقام معظم رهبری نظریه اقتصاد مقاومتی است که باید در تمام عرصه ها با حداقل آسیب های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و متناسب با شرایط موجود کشور به صورت خاص مورد بررسی قرار گیرد. در ایران نیز توجه به مقوله امنیت غذایی همواره یکی از اهداف اصلی سیاست های کلان بوده است. یکی از تدابیر سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت به صورت مستقیم به بحث تأمین امنیت غذایی اشاره شده و همچنین ردپای آن از قانون اساسی تا برنامه پنج ساله توسعه و حتی رویکردها و سیاست های اقتصاد مقاومتی نیز دیده شده است. پژوهش حاضر به این سئوال پاسخ می دهد که نقش امنیت غذایی در اقتصاد مقاومتی با تاکید بر اندیشههای مقام معظم رهبری چیست؟ یافتهها حاکی از آن است که از اصول تاثیر گذار نقش امنیت غذایی در اقتصاد مقاومتی از دیدگاه مقام معظم رهبری شامل خودکفایی در تولید محصولات اساسی و راهبردی، بهبود کیفیت محصولات، مدیریت مصرف، افزایش سطح و راندمان تولید در کشور و توسعه شرکت های دانش بنیان در بخش کشاورزی می باشد.
واژگان کلیدی: اقتصاد مقاومتی، امام خامنهای، امنیت غذایی، تحلیل محتوای کیفی، دانش بنیان
1-مقدمه
با شکل گیري انقلاب اسلامی و تغییر ماهوي در شیوه حکومتی ایران و تضادهاي ایدئولوژیک انقلاب اسلامی با نظام لیبرال-سرمایه داري غرب، تقابل بین این دو جبهه از همان آغاز انقلاب اسلامی در ابعاد سخت و نرم آغاز شد(بنی اسدی،1400 : 183). امنیت غذایی برای کشوری بزرگ، پرجمعیت و دارای هدف‌های بلند همچون جمهوری اسلامی ایران از اهمیت مضاعفی برخوردار است. در یکی از تدابیر سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت به صورت مستقیم به بحث تأمین امنیت غذایی اشاره شده و بر این موضوع فرابخشی -که از وظایف اساسی هر دولت است- تأکید گردیده است. امام خامنه ای در تبیین سیاست های اقتصاد مقاومتی فرمودند:تکیه بر ظرفیت های داخلی به معنای چشم بست از امکانات کشورهای دیگر نیست،بلکه نظام اسلامی در کنار اتکاء به داشته های داخلی، از امکانات کشورهای دیگر استفاده حداکثری خواهد کرد(بیانات مقام معظم رهبری 20/12/1392).جریان اقتصاد مقاومتی، یک جریان سیاست زده کوتاه مدت، ایدئولوژیک سیاسی نیست و شاهد و گواه این مطلب را حتی در ادبیات متعارف اقتصادی نیز می توان دنبال کرد(سمیعی نسب و همکاران،1395 : 66). کشاورزی در ایران نقش اساسی در تأمین امنیت غذایی در طول تاریخ داشته و موجب ظهور و شکوفایی تمدن‌های بزرگ شده است. امروزه نیز توسعه همه جانبه و پایدار کشور بدون توسعه کشاورزی با بهره‌وری بالا از منابع و عوامل تولید (آب، خاک، انرژی، کود، سم، بذر و نهال و...) و سازگاری آن با شرایط اقلیم خشک و نیمه‌خشک و پیامدهای ناشی از تغییر اقلیم مقدور نخواهد بود. دسترسی به غذا حاصل تولید داخلی و تجارت است یعنی نیاز به مواد غذایی از طریق تولید داخلی یا واردات تأمین میشود و دسترسی اقتصادی به توانایی و قدرت خرید واقعی مردم وابسته است. در این میان دسترسی ناکافی به غذا، ناامنی غذایی را به دنبال دارد. ناامنی غذایی بیماری‌های متفاوتی را به همراه خواهد داشت و چرخه ارتباطی بین ناامنی غذایی و بیماری مزمن، زمانی شروع میشود که یک فرد یا خانواده نتواند غذای کافی و مواد مغذی مورد نیاز را تأمین کند. در حال حاضر با توجه به سیاستهای آمریکا در قبال ایران، موضوع امنیت غذایی اهمیت ویژه‌ای یافته است. تاریخ روابط بین کشورها نشان میدهد که کشورهای قدرتمند در بیشتر موارد از مواد غذایی به عنوان سلاح به مثابه حربه ای سیاسی برای ایجاد فشار هر چه بیشتر علیه کشورهای دیگر استفاده میکنند و به همین جهت سعی کشورها بر این است که در تأمین مواد غذایی مهم و اساسی در حد شکنندگی قرار نگیرند و سهم قابل قبولی از آن را با تکیه بر بکارگیری ظرفیتهای کشور به منظور افزایش تولیدات داخلی برای خود حفظ کنند. نظام عرضه غذا و تحقق امنیت غذایی یک مقوله فرابخشی بوده و در حیطه مسئولیت سازمان ها و بخشهای مختلف کشور به طور هماهنگ و مرتبط با هم قرار دارد، در واقع امنیت غذایی مصداق عینی موضوع راهبردی است که تحت تأثیر عوامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، فناوری و بین المللی قرار دارد. در واقع، هدف از امنیت غذایی و تأمین غذاي مطلوب و کافی، تنها رفع گرسنگی عیان یا سیري شکمی نیست، بلکه تأمین نیازهاي سلولی به مواد مغذي یعنی رفع گرسنگی پنهان را در بردارد.(Nicholson,2021:4). بعد از جنگ جهانی دوم که کشورهای اروپایی و ایالات متحده آمریکا مسأله امنیت غذایی را در اولویت قرار دادند و به حمایت از تولیدات کشاورزی و دامداری پرداختند، اکثر محصولات اولیه خوراکی نظیر لبنیات، گوشت، غلات، دانه های روغنی، شکر، پنبه و … ضمن دریافت حمایت به دلیل تولیدات افزون بر نیازی که پیدا کردند جزء محصولات استراتژیک شمرده شدند.
پژوهش حاضر به این سئوال پاسخ می دهد که نقش امنیت غذایی در اقتصاد مقاومتی با تاکید بر اندیشههای مقام معظم رهبری چیست؟ یافتهها حاکی از آن است که از اصول تاثیر گذار نقش امنیت غذایی در اقتصاد مقاومتی از دیدگاه مقام معظم رهبری شامل خودکفایی در تولید محصولات اساسی و راهبردی، بهبود کیفیت محصولات، مدیریت مصرف، افزایش سطح و راندمان تولید در کشور و توسعه شرکتهای دانش بنیان در بخش کشاورزی می باشد.
2-مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش
امنیت غذایی یعنی اینکه یک نظام تولید بتواند سرانه لازم را برای تامین سبد غذایی افراد در اختیار قرار دهد، به طوری‌که فرد بتواند نیاز خود را تامین کند. تعریف اجلاس جهانی غذا در سال 1996، امنیت غذایی هنگامی وجود دارد که همه مردم در تمامی ایام به غذای کافی، سالم و مغذی دسترسی ملموس و مقرون به صرفه داشته باشند و غذای در دسترس نیازهای مربوط به یک رژیم تغذیهای سازگار با ترجیحات آنها را برای یک زندگی سالم و فعال فراهم کند(تنهایی و همکاران،1394 :18). دو مقوله کمیت و کیفیت مواد غذایی در این خصوص در جهان از اهمیت برخوردار هستند. تجارب جهانی نشان میدهد در کشورهایی که امنیت غذایی به خوبی تامین شده تمایل مردم به سمت غذای سالم نیز بیشتر بوده است. تولیدات ارگانیک در سطح کشورهای پیشرفته گسترش پیدا میکند، زیرا مردم توان مالی خوبی داشته و ترجیح می‌دهند تا غذای سالم را مصرف کنند. توجه به مقوله غذایی به این معنی است که کشورها باید در این حوزه از خود کفایی بالایی برخوردار باشند. صرف نگاه به بیرون و داشتن قدرت واردات بالا، در راستای وابسته کردن کشور است و در تناقض با امنیت ملی کشورهاست. با این نگاه وضعیت کشورهای غرب آسیا و بسیاری از کشورهای آفریقایی از ضریب امنیت غذایی پایینی برخوردار می باشند. از نظر قرآن، امنیت به مفهوم عام و دربرگیرنده آن از مهم ترین خواسته ها و نیازها و انگیزه های بشری است و اصولا سعادت و خوشبختی در مفهوم قرآنی برای انسان جز با دو مولفه امنیت و آسایش فراهم نمی آید. از این نظر است که بهشت به عنوان میعادگاه خوشبختی بشر دارای دو مولفه آرامش و آسایش است. بخشی که ما اکنون از آن به امنیت غذایی یاد می کنیم در حقیقت همان آسایش است که در کنار آرامش روحی و روانی آدمی را در مسیر کمالی قرار می دهد و همه دغدغههای اصلی بشر را پاسخ درست و مناسب می دهد(حسینی،1401 :3). آدمی در دنیای معاصر با معضل گرسنگی و بحران غذایی مواجه است و تعادل در تولید و توزیع و مصرف به هم خورده و نوعی کمبود شدید و قحطی جهان را تهدید می کند. از این روست که امنیت غذایی از اهمیت فوق العاده ای برخوردار شده و در صدر خواسته های آدمی به شکلی شدیدتر خود را قرار داده است. منشاء فکری بحث امنیت غذایی به عنوان یکی از مهمترین مولفههای امنیت ملی، به بحران غذا در اوایل دهه 1970 میلادی در جهان مربوط می شود(سواری و همکاران،1393 :312).
امنیت غذایی یکی از معیارها و ابزارهاي توسعه انسانی است. دسترسی به غذاي کافی و سالم از محورهاي اصلی توسعه، سلامت جامعه و زیرساخت هاي نسل آینده کشور است و دستیابی به آن از اهداف اصلی هر کشور است، بحث توسعه انسان محور، امنیت غذایی و تغذیه، نقش اصلی و تعیین کننده دارد و در کنار درآمد سرانه، توزیع عادلانه درآمد، نرخ اشتغال، حفظ محیط زیست و رعایت حقوق بشر در جوامع بین المللی به عنوان شاخص توسعه شناخته می شود(اسکندری و همکاران،1401 : 165-164).
ناامنی غذایی در کشورهایی چون ایران که بخش وسیعی از آن را کودکان و نوجوانان تشکیل می دهند، میتواند سرمایه انسانی و اجتماعی شان را در معرض تهدید قرار دهد(حیدری،1397 : 24). عرضه باثبات مواد غذایی نقش اساسی در امنیت غذایی جامعه دارد و نهایت میتواند پایداری و استمرار امنیت غذایی را تضمین نماید. دسترسی به مقدار کافی مواد غذایی و سلامت تغذیهای، از محورهای اساسی توسعه و زیربنای پرورش نسل آتی کشور قلمداد می شود. کشاورزی در ایران نقش اساسی در تأمین امنیت غذایی در طول تاریخ داشته و موجب ظهور و شکوفایی تمدن‌های بزرگ شده است. امروزه نیز توسعه همه جانبه و پایدار کشور بدون توسعه کشاورزی با بهره‌وری بالا از منابع و عوامل تولید (آب، خاک، انرژی، کود، سم، بذر و نهال و...) و سازگاری آن با شرایط اقلیم خشک و نیمه‌خشک و پیامدهای ناشی از تغییر اقلیم مقدور نخواهد بود. در راستای تحقق تدابیر سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت و همچنین در ارتباط با ضرورت حفظ محیط زیست، مدیریت پایدار منابع طبیعی و تأمین امنیت غذایی با تأکید بر تولید محصولات کشاورزی در داخل کشور، اقدامی ضروری است. در خصوص بهبود امنیت غذایی می توان موارد ذیل را بیان نمود: الف. تدوین برنامه بلندمدت توسعه کشاورزی به عنوان بسته ای از استراتژی کلان پیشرفت کشور و حرکت در چارچوب آن، ب. تعریف جامع و تدوین مکانیسم های حمایتی از اقشار زیر خط فقر غذایی، ج. دستیابی کلیه افراد جامعه به غذای کافی و مطلوب و سلامت تغذیهای و متناسب سازی سهم فرآورده های حیوانی و گیاهی در سبد غذایی خانوارها(کیانپور،1400 :3). تأمین امنیت ملی، در زمره اصلیترین اهداف کلان حاکمیت‌های سیاسی محسوب میشود. امنیت ملی شامل قلمرو‌های متفاوتی از جمله امنیت خوراکی است. امروزه ارتقاء ضریب امنیت خوراکی یکی از خواسته‌های اصلی نخبگان سیاسی کشورهای جهان می‌باشد و حتی این امر در کشورهای صنعتی از حساسیت بی‌شماری برخوردار است(شهنوازی،1397 :20).
امام خامنهای در این خصوص فرمودند: در مسئله کشاورزی، مسئله امنیت غذایی خیلی اهمیت دارد.حالا اوضاع امروز دنیا را نگاه کنید؛ یک گوشه دنیا یک جنگی اتفاق افتاده و مسئله امنیت غذایی برای همه دنیا مطرح شده؛ یعنی مسئله امنیت غذایی این قدر مهم است. بحث امنیت غذایی از جمله مباحثی است که مقام معظم رهبری تاکیدات فراوانی به آن داشته اند. امنیت غذایی برای ما خیلی مهم است. در داستان کرونا باز یک بار دیگر امنیت غذایی را بهتر لمس کردیم یعنی کشورهایی بودند که به دلیل ترس از کرونا مواد غذایی داشتند انبار کرده بودند و صادر نمی‌کردند و جلوی صادرات را گرفته بودند و اگر در گندم خودکفا نبودیم و اگر در برنج شرایط ما با گذشته متفاوت نبود و اگر شرایط ما در شکر متفاوت با گذشته نبود حتی در روغن شرایط ما با گذشته متفاوت نبود امسال مردم ما رنج بیشتری را تحمل می‌کردند. کار بزرگی در این هفت سال در بخش کشاورزی انجام گرفته است. البته اصلِ کار کشاورزی به عهده کشاورزان و مردم است به عهده چهار میلیون و سیصد هزار نفری است که کار کشاورزی میکنند اما در سرمایه‌گذاری‌های بزرگ دولت باید وارد شود مردم توان این کار را ندارند. (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با رئیس‌جمهور و اعضای هیئت دولت 8 0/06/ 1401). جالب است که هر موقع امام خامنهای در یک سخنرانی در خصوص ضرورت خودکفایی به ویژه در حوزه تولید محصولات اساسی کشاورزی صحبت میکنند، یک هجمه هدفمند به ویژه از سمت رسانه‌های خارجی و معاند شروع میشود که بر درستی این سیاست صحه می‌گذارد.با استناد به بیانات امام خامنهای (مدظله) پارامتر های امنیت غذایی در برون گرا بودن ، مولد بودن و پیشرو بودن می توان برشمرد.
اصطلاح اقتصاد مقاومتی را رهبر انقلاب به منظور مقابله با هجمه اقتصادی نظام سلطه جهانی که چهره بارزش را در قالب تحریم های همه جانبه و رو به گسترش نشان داده ،مطرح فرموده و از آن به عنوان روشی مهم در تغییر مسیر حرکت اقتصاد کشور یاد کردند(پیغامی،1393: 6). مقام معظم رهبری اقتصاد مقاومتی را معنا و مفهومی از کارآفرینی معرفی و برای نیاز اساسی کشور به کارآفرینی نیز دو دلیل فشار اقتصادی دشمنان و آمادگی کشور برایی جهش را معرفی نمودند. برخی از اهم مولفه های درون زایی اقتصادی با الهام از اندیشه های مقام معظم رهبری عبارتند از خودکفایی در تامین نیازهای داخلی، توسعه و تنوع فعالیت های اقتصادی و احتراز از واردات بی رویه. مقام معظم رهبری در دیدار با مردم آذربایجان شرقی فرمودند: مسئله مهمّی که امروز مطرح است، مسئله اقتصاد است؛ یک راه تکیه به مردم است؛ [یعنی] اقتصاد مقاومتی.، نیایند بگویند که ما می خواهیم با دنیا ارتباط داشته باشیم، خب، در اقتصاد مقاومتی ارتباط با دنیا وجود دارد؛ منتها گفته می شود که اعتماد بایستی به مردم باشد؛ اقتصاد درون‌زا و برون‌گرا. نگاهمان به خارج نباشد. البتّه اگر بخواهیم اقتصاد داخلی رونق پیدا کند باید صادراتِ خوب داشته باشیم، وارداتِ به‌مورد داشته باشیم، ارتباطات اقتصادی داشته باشیم؛ در این تردیدی نیست. سرمایه‌گذاری خارجی‌ها در داخل باشد. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار مردم آذربایجان شرقی۱۳۹۶/۱۱/۲۹
با استناد به بیانات امام خامنهای ویژگی های اقتصاد مقاومتی را می توان شامل منعطف بودن، درون زا بودن، مردمی بودن و فرصت ساز بودن برشمرد.
3-پیشینه تحقیق
در خصوص امنیت غذایی در اقتصاد مقاومتی از جهت نظری و تحقیقاتی، پیشینهای چندان قوی وجود ندارد؛ به ویژه از دیدگاه مقام معظم رهبری که معدودی مقاله، همۀ داشته های ما در این حوزه را شامل میشود. در خصوص نقش امنیت غذایی در اقتصاد مقاومتی از دیدگاه امام خامنه ای پژوهشهای صورت گرفته است که در جدول زیر به برخی از آنها که در برخی جنبه ها به این پژوهش نزدیک تر بودند اشاره شده است:
- مقاله طراحی الگوی مدیریت امنیت غذایی در ایران نوشته آقایان رضا اسکندری، مهربان هادی پیکانی و اکبر اعتباریان خوراسگانی که از نظر روش، تلفیقی از روش های کیفی و کمی در سال 1401 انجام پذیرفته که هدف پژوهش حاضر طراحی الگوی مدیریت امنیت غذایی در ایران با تاکید بر تجارب کشورهای موفق بوده است.
- مقاله امنیت غذایی از دیدگاه قرآن کریم نوشته آقای نیما خالدی به روش تاریخی تحلیلی در سال 1400 انجام پذیرفته که یافته های آن حاکی از آن است که بحث امنیت غذایی، حفظ محیط زیست، ایمني و بهداشت غذایي یکي از چالش هاي مهم بشر مي باشد که در همین راستا کشاورزي پایدار بر مبناي تولید محصولات ارگانیک و سالم بوده و با امنیت غذایي همسو می باشد.
-مقاله پویاشناسی تاثیر عوامل منتخب امنیت غذایی بر امنیت ملی نوشته آقایان یحیی زارع مهرجردی و علیرضا امیری به روش تکنیک تاپسیس فازی در سال 1401 انجام گردیده که یافته های پژوهش بیانگر این مطلب است که تاثیر مثبت سلامت و کیفیت مواد غذایی و سرعت پاسخگویی و تاثیر منفی قیمت واحد بر امنیت ملی است، همچنین متغیر سرانه مصرف تا رسیدن به حد تعادل دارای تاثیر مثبت و بیشتر از حد تعادل دارای تاثیری منفی بر آن است.
-مقاله آثار رویکرد الگوی اقتصاد مقاومتی در بخش کشاورزی نوشته خانم الهه قویدل سدهی و آقایان سعید فراهانی فرد و مهدی محمدی نسب با روش توصیفی تحلیلی در سال 1398 انجام پذیرفته که یافتههای آن اشاره دارد که اجرای الگوی اقتصاد مقاومتی با ایجاد بستر و فضای افزایش تولید داخلی محصولات کشاورزی استراتژیک و اساسی (گندم، برنج و غیره)، جایگزینی واردات، ایجاد اشتغال و زمینه‌سازی برای افزایش صادرات غیرنفتی، میتواند شرایط را بهبود ببخشد و از تمامی ظرفیت‌ها برای مقاوم‌کردن اقتصاد استفاده کند.
-مقاله مدل مفهومی مطلوب امنیت غذایی جمهوری اسلامی ایران در منظومه اقتصاد مقاومتی نوشته آقایان مصطفی سمیعی نسب، یاسر سلیمانی و سعید عبدی با روش تحلیل مضمون در سال 1395 انجام پذیرفته که یافتههای آن اشاره دارد که مدل مفهوم امنیت غذایی شامل شاخصه هایی اجرایی مقاوم سازی امنیت غذایی تدوین شده است.
-مقاله بررسی نقش و جایگاه امنیت غذایی در امنیت ملی، اقتصاد مقاومتی و توسعه پایدار جمهوری اسلامی ایران نوشته آقای افشین اسماعیلی فر با روش توصیفی تحلیلی در سال 1397 انجام پذیرفته که یافته های آن اشاره دارد که در نوشتار حاضر نقش و جایگاه امنیت غذایی در امنیت ملی، اقتصاد مقاومتی و توسعه پایدار و نیز وضعیت امنیت غذایی کشور در دو سطح کلان و خرد و همچنین چالش ها و فرصت های آن بررسی، تحلیل و راهکارها ارائه شده است.
4-روش تحقیق
پژوهش حاضر از نوع پژوهش توسعه ای بوده و از این منظر که نتایج حاصل از آن می تواند به منزله چراغ راهی برای بهبود وضعیت امنیت غذایی در سطح مدیریتی کلان کشور باشد، از نوع پژوهش کاربردی است و از آنجا که مطالعه حاضر به لحاظ هدف، در پی تحلیل گفتمان اندیشه ها، آراء، نظرات و رهنمودهای مقام معظم رهبری در زمینه امنیت غذایی است برحسب ضرورت از روش های اسنادی، تحلیل محتوی کیفی به منظور تبیین اندیشه ها، تدابیر و فرمایشات ایشان استفاده شده است. این پژوهش دارای دو جامعه آماری اسنادی و خبرگی است. جامعه اسنادی در برگیرنده تمامی اسناد و مدارک منتشر شده و قابل دسترس مربوط به فرمایشات معظم له ارتباط با امنیت غذایی بوده و در بخش شناسایی اجزاء و مفاهیم مرتبط با گفتمان از طریق روایی صوری و اخذ نظرات 12 نفر از استادان دانشگاه با روش نمونه گیری به صورت اشباع هدفمند با تعداد نمونه های اشباع کیفی بوده است. در این پژوهش، برای گرد آوری داده ها از هر دو روش میدانی و کتابخانهای استفاده شده است. در پژوهش کنونی نیز در روش کتابخانهای و مبحث مربوط به تبیین گفتمان معظم له برای مفهوم شناسی و تدوین ادبیات پژوهش مبتنی بر اندیشهها، رهنمودها و تدابیر ایشان از ابزار فیش برداری و در بخش شناسایی اجزا و مفاهیم مرتبط با گفتمان که از طریق روش میدانی انجام می شود، از ابزار پرسشنامه نیمه باز و تایید خبرگانی استفاده شده است.
5-یافتههای پژوهش
در مرحله نخست، فرازهایی که به موضوع این پژوهش اشاره داشته(امنیت غذایی)، انتخاب و در هر فیش،کلمات مورد نظر برای ادامه کار استخراج شده و مورد بررسی قرار گرفته است. در مرحله بعد کلیدواژه های مرتبط با امنیت غذایی توسط پژوهشگران استخراج گردید. با مروری بر ادبیات پژوهش و الگوهای مربوط در این زمینه و همچنین به دلیل استفاده از روش انجام تحلیل محتوی کیفی در مطالعه حاضر، الگوی مفهومی متشکل از سه مرحله کلی کد گذاری باز، کد گذاری محوری و کد گذاری انتخابی ترسیم گردید (رهبر و همکاران،1399 : 341). در کدگذاری باز دادههای گردآوری شده، تجزیه و تحلیل و از طریق آن مفاهیم اساسی و ویژگیها و ابعاد آنها در داده ها کشف می شود. در کد گذاری انتخابی ، یافتههای مراحل کد گذاری قبلی را گرفته، مقوله محوری(مضمون) را انتخاب نموده ، به شکلی نظام مند آن را به دیگر مقولهها ربط داده، روابط را اثبات کرده و مقولههای را که به بهبود و توسعه بیشتری نیاز داشته، تکمیل میکند(دانایی فر و امامی ،1386). در ابتدا به منظور تبیین و استخراج هر چه دقیق تر مفاهیم از آثار و بیانات امام خامنهای در بحث امنیت غذایی با بهرهگیری از نرم افزار مکس کیو دی مبادرت به تحلیل محتوای کیفی این بیانات شد .
تحلیل محتوی کیفی آراء و بیانات امام خامنهای در حوزه امنیت غذایی
در بخش تحلیل محتوای کیفی، از آنجا که در پژوهش حاضر از رهیافت نظام مند استراوس و کوربین برای نظریه مبنایی که بر استفاده از گام های تحلیل داده ها مشتمل بر کد گذاری (باز، محوری و انتخابی) تاکید دارند، استفاده شده است. در مرحله کد گذاری باز، فراز های مرتبط با موضوع پژوهش تعیین و به سامانه مستندات نرم افزار، انتقال یافت و برای هر فراز به فراخور محتوای متن، واژگان کلیدی آن احصا گردید(مفاهیم) که نمونهای از آن را در جدول دو مشاهده نمود.
جدول1- نحوه استخراج مفاهیم از تدابیر و فرامین امام خامنهای در موضوع امنیت غذایی
متن بیانات امام خامنهای | مفاهیم | نشانی |
جهش تولید اهمّیّت دارد چون اگر واقعاً تولید را بتوانید جهش بدهید، همه شاخص های اقتصادی مهمّ کشور تغییر پیدا می کند، تحوّل پیدا می کند؛ تولید این جوری است؛ یعنی اشتغال پایدار به وجود می‌آید، بیکاری کاهش پیدا می کند، صادرات رونق پیدا می کند، درآمد ارزی برای کشور فراهم می شود، نرخ تورّم کاهش پیدا می کند؛ علاوه بر اینها استقلال اقتصادی در کشور به وجود می‌آید و این موجب عزّت ملّی است -کشورها با استقلال اقتصادی، با توانایی‌های اقتصاد داخلی‌شان افتخار می کنند و سربلند می شوند- عزّت و امنیّت ملّی را تأمین می کند، اعتماد به نفْس ملّی را بالا می برد و اقتصاد کشور را در مقابل تکانه‌هایی که از بیرون تحمیل می شود یا در داخل به وجود می‌آید حراست می کند و حفظ می کند، که البتّه در سیاست اقتصاد مقاومتی که اعلان شد، همه اینها در نظر گرفته شده و گفته شده. | جهش تولید اشتغال پایدار کاهش بیکاری رونق صادرات افزایش درآمد ارزی کاهش نرخ تورم استقلال اقتصادی عزت و امنیت ملی ارتقاء اعتماد به نفس |
10/11/1400 در دیدار با تولیدکنندگان و فعالان اقتصادی |
نتایج حاصل از بررسی های انجام گرفته و احصا واژگان کلیدی مربوط به هر یک از فراز ها، به تفکیک جداول 2 و 3 به ترتیب مستخرجه از فرمایشات معظم له قابل مشاهده است.
جدول 2: مفاهیم استخراج شده از فرمایشات امام خامنهای در بحث امنیت غذایی
عنوان کلید واژه ها | عنوان کلید واژه ها | عنوان کلید واژه ها |
|---|---|---|
کارآفرینی | توانایی های ملی | توجه به بنگاه های کوچک |
ارزش افزوده | جوان گرایی | تکیه بر کالاهای داخلی |
همت و مجاهدت | درون زایی | رونق تولید |
صبر و شکیبایی | عدم برون گرایی | اثربخشی |
تدبیر صحیح | ظرفیت های ملی | کنترل واردات بی رویه |
برنامه ریزی درست | مدیریت جهادی | اشتغال زایی |
ظرفیت های داخلی | محرومیت زدایی | درون زایی اقتصاد |
مقاوم سازی اقتصاد | مصون سازی اقتصاد | جلوگیری از قاچاق |
عزم ملی | عدم تکیه به نفت | منع واردات بی رویه |
عدم اتکا به سرمایه کذار خارجی | رفع بیکاری | جنگ اقتصادی دشمن |
ارتقاء فناوری | ارتقاء علمی کشور | مدیریت همراه با نظارت |
توجه به نیروهای جوان و نخبه | تکیه بر مردم | ارتباط با دنیا |
ارتباطات اقتصادی | توجه به علم | عدم وابستگی به کشورها |
تحرک در سیاست خارجی | معیشت طبقات ضعیف | رکود تولید |
گسترش صادرات | ارتقاء قدرت دفاعی | تحریم به عنوان فرصت |
تاب آوری | تمرکز بر فعالیت اقتصادی | خودکفایی عامل ایستادگی |
شناخت ابزار دشمن | جلوگیری از اسراف | درون زایی |
ایمان و بصیرت | اقتصاد دانش بنیان | نفی تحصیل ثروت نامشروع |
تلاش و کوشش مضاعف | پیوند علم و صنعت | اتحاد و همبستگی |
فرهنگ سازی | نفی سلطه پذیری | آگاهی و هوشمندی |
در همین راستا، متون منتقل شده به سامانه از طریق روشهای موجود در نرم افزار، در سامانه مربوط به کد پس از تعیین مفاهیم، کد گذاری شدند(جدول 3). برای تدقیق واژگان، از طریق ابزار پرسش نامه نیمه باز، این مقولات بر اساس ارتباط معنایی مرتبط شدند و از 12 خبره در حوزه پژوهش خواسته شد واژگان را به نسبت نزدیکی معنایی به موضوع، معین نمایند و اگر غیر از مقولات ذکر شده ، واژه دیگری را مناسبتر میدانند معرفی نمایند.
جدول 3: فراوانی و مقولات استخراج شده از آراء و بیانات امام خامنهای
ردیف | واژگان | فراوانی |
|---|---|---|
1 | برنامه ریزی درست | 12 |
2 | مقاوم سازی اقتصاد | 45 |
3 | توانایی های ملی | 18 |
4 | منع واردات بی رویه | 15 |
5 | اشتغال پایدار | 36 |
6 | تمرکز بر فعالیت اقتصادی | 18 |
7 | گسترش صادرات | 21 |
8 | حمایت از تولید ملی | 16 |
9 | آموزش صحیح | 19 |
10 | ارتقاء فناوری | 17 |
11 | توسعه کشاورزی ارگانیک | 14 |
12 | معیشت طبقات ضعیف | 18 |
13 | جلوگیری از قاچاق | 15 |
14 | تکیه بر کالاهای داخلی | 28 |
15 | تدبیر صحیح | 18 |
16 | جلوگیری از اسراف | 14 |
17 | همت و مجاهدت | 19 |
18 | شناخت ابزار دشمن | 18 |
19 | فرهنگ سازی | 42 |
20 | ایمان و بصیرت | 24 |
21 | صبر و شکیبایی | 27 |
22 | عزم ملی | 16 |
23 | جوان گرایی | 32 |
24 | توجه به بنگاه های کوچک و متوسط | 37 |
25 | تلاش و کوشش مضاعف | 28 |
26 | رفع بیکاری | 23 |
27 | توجه به علم | 15 |
28 | درون زایی | 25 |
29 | اقتصاد دانش بنیان | 58 |
30 | مدیریت جهادی | 34 |
31 | عدم تکیه به نفت | 37 |
32 | رونق تولید | 28 |
33 | ارتقاء علمی کشور | 29 |
34 | پیوند علم و صنعت | 32 |
35 | توجه به نیروهای جوان و نخبه | 15 |
در مرحله کد گذاری انتخابی کد های ایجاد شده در سامانه کد بر حسب هر یک از مقولات و با استفاده از قابلیت های موجود در نرم افزار ،مضمون سازی شدند و پس از تایید مضامین به روش خبرگی در نهایت، جدول 4، حاوی مضامین و مقولات براساس گفتمان مقام معظم رهبری برای امنیت غذایی ناشی از تحلیل محتوای کیفی به دست آمد.
جدول 4: مضامین و مقوله های مرتبط با امنیت غذایی در فرمایشات امام خامنهای
مضامین | مقولات | نشانی (بیانات امام خامنهای به تاریخ) |
|---|---|---|
خودکفایی در تولید محصولات اساسی و راهبردی | برنامه ریزی درست مقاوم سازی اقتصاد توانایی های ملی منع واردات بی رویه تمرکز بر فعالیت اقتصادی مدیریت جهادی شناخت ابزار دشمن | 30/12/1395 21/07/1399 19/10/1399 01/01/1398 10/11/1400 10/05/1399 18/10/1398 |
بهبود کیفیت محصولات | اشتغال پایدار گسترش صادرات ارتقاء فناوری معیشت طبقات ضعیف حمایت از تولید ملی توسعه کشاورزی ارگانیک آموزش صحیح کشاورزی | 10/11/1400 10/11/1400 11/02/1398 12/08/1395 01/01/1401 13/07/1390 11/02/1387 |
مدیریت مصرف | جلوگیری از قاچاق تکیه بر کالاهای داخلی تدبیر صحیح جلوگیری از اسراف فرهنگ سازی ایمان و بصیرت صبر و شکیبایی | 26/7/1396 04/02/1398 19/02/1401 21/02/1400 03/06/1395 26/11/1401 19/02/1401 |
افزایش سطح و راندمان تولید در کشور | عزم ملی همت و مجاهدت جوان گرایی توجه به بنگاه های متوسط تلاش و کوشش مضاعف رفع بیکاری درون زایی | 21/07/1399 19/02/1401 10/05/1399 30/05/1398 19/02/1401 27/11/1395 10/05/1399 |
توسعه شرکت های دانش بنیان در بخش کشاورزی | اقتصاد دانش بنیان عدم تکیه به نفت توجه به علم رونق تولید ارتقاء علمی کشور پیوند علم و صنعت توجه به نیروهای جوان و نخبه | 26/07/1396 28/08/1398 26/07/1396 04/02/1398 27/11/1395 25/07/1397 25/07/1397 |
گزاره های صریح با مفاهیم ضمنی مستخرج از تحلیل محتوای کیفی فرمایشات امام خامنهای نشان می دهد که اصول مهم و تاثیر گذار نقش امنیت غذایی در اقتصاد مقاومتی شامل خودکفایی در تولید محصولات اساسی و راهبردی، بهبود کیفیت محصولات، مدیریت مصرف، افزایش سطح و راندمان تولید در کشور و توسعه شرکت های دانش بنیان در بخش کشاورزی بیش از سایر مفاهیم در این گفتمان برجسته بوده اند.
ترسیم مدل مفهومی امنیت غذایی در اقتصاد مقاومتی از منظر امام خامنهای
بعد از استخراج دادهها و فراوانی هر کدام از مقولات در بیانات و آراء مقام معظم رهبری به ترسیم مدل مفهومی امنیت غذایی در اقتصاد مقاومتی در نمودار زیر می پردازیم .
شکل 1: مدل مفهومی امنیت غذایی در اقتصاد مقاومتی از منظر امام خامنه ای
5-پارامترهای اصلی امنیت غذایی در اقتصاد مقاومتی از دیدگاه مقام معظم رهبری
در اقتصاد ایران، با توجه به اینکه هرگز تعریف دقیقی از وضعیت رابطه میان بخش دولتی و خصوصی اقتصاد ارایه نشده، حمایت دولت از مردم به عنوان بخش جدانشدنی اقتصاد همواره ادامه داشته است.حمایت از بخش کشاورزی در کشورهای مختلف دنیا با استفاده از سیاستها و ابزارهای گوناگون و عمدتا برای رسیدن به اهدافی از قبیل تقویت قابلیت سوددهی اقتصادی بخش کشاورزی، افزایش تولید مواد غذایی کافی و مغذی برای برطرف کردن نیازهای جمعیت جهانی رو به رشد با رفاه اقتصادی بیشتر و بهبود پایداری محیط زیست انجام می شود. عمده ترین سیاست های حمایتی در بخش کشاورزی ایران شامل معافیت ها و امتیازات قانونی، یارانه های مسقیم و نهایتا سیاستهای حمایتی تحت عنوان خدمات عمومی بخش کشاورزی اشاره کرد(سلطانی نژاد و همکاران،1396 :14). با توجه به تحلیل یافتههای این پژوهش که استخراج گردید می توان به مواردی از جمله خودکفایی در تولید محصولات اساسی و راهبردی، بهبود کیفیت محصولات، مدیریت مصرف، افزایش سطح و راندمان تولید در کشور و توسعه شرکتهای دانش بنیان در بخش کشاورزی اشاره نمود که به تبیین آنها می پردازیم:
5-1-خودکفایی در تولید محصولات اساسی و استراتژیک
در ایران نیز که در سال‌های پس از انقلاب اسلامی همواره به مقوله خودکفایی در محصولات کشاورزی تأکید می‌شده و آن را در قانون‌های برنامه‌های پیشرفت مدیدی قرار داده، به امنیت غذایی توجه بی‌شماری داشته و خواهان زیاد شدن ضریب آن بوده است(شهنوازی،1397 :20).
طی سال‌های اخیر رهبر انقلاب تاکید ویژه ای بر بحث خودکفایی در محصولات استراتژیک کشاورزی داشتند و همواره این موضوع را پیگیری کرده‌اند. ایشان در دیدار با رئیس جمهور و اعضای دولت فرمودند:در مسئله کشاورزی، مسئله امنیّت غذائی خیلی اهمّیّت دارد. حالا اوضاع امروز دنیا را نگاه کنید؛ یک گوشه دنیا یک جنگی اتّفاق افتاده و مسئله امنیّت غذائی برای همه دنیا مطرح شده؛ یعنی مسئله امنیّت غذائی این قدر مهم است. ما که راجع به خودکفائی گندم، خودکفائی ذرّت، خودکفائی نهادههای دامی همیشه تأکید می کردیم، بعضی‌ها بودند به عنوان متخصّص، به عنوان کارشناس که می گفتند باید رفت دنبال صنعت؛ خب بله، ما که با صنعت مخالف نیستیم، ما بیشتر از بعضی‌های دیگر دنبال این بودیم که صنعت کشور پیش برود، منتها مسئله امنیّت غذائی مسئله درجه یک است؛ نباید از آن غلفت کرد. و ببینید امروز در دنیا دیگر کاملاً واضح است که چقدر مهم است.
بیانات مقام معظم رهبری در دیدار رئیس‌جمهور و اعضای هیئت دولت۱۴۰۱/۰۶/۰۸
همچنین در دیدار جمعی از اصناف و روستائیان در سنوات قبل نیز اشاراتی در این خصوص داشته اند و فرموده اند: مسئله کشاورزی و دامداری بسیار مهم است و کشور باید در محصولات پایه غذایی همچون گندم، جو، ذرّت، خوراک دام و دانه‌های روغنی به امنیت کامل و خودکفایی لازم دست پیدا کند. ما که می‌خواهیم با ابرقدرتها و زورگوها و چپاولگرهای دنیا سینه‌به‌سینه شویم و با آنها مقابله کنیم، باید اساسی ترین و اصلیترین نیاز مردم و کشور، یعنی امر تغذیه را به نقطه اطمینان‌بخشی برسانیم، و این جز با توجه به روستاها امکانپذیر نیست.
بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از اصناف و روستاییان1368/04/14
5-2-بهبود کیفیت محصولات
یکی از الزامات مقاوم کردن اقتصاد سوق به مصرف کالاهای تولید داخل است که مستلزم باکیفیت بودن تولیدات داخلی است(شجاعی و همکاران،1397 :180). تولید مستمر محصولات غذایی همواره یکی از مسائل مورد توجه است. این امر مستلزم شرایط مناسب کشت در طول سال و وجود زمینهای مستعد کشاورزی و توسعه نهادههای کشاورزی و نیروی انسانی است. ایران به لحاظ اقلیمی بسیار متنوع است. این خصوصیت توانایی کشت گیاهان را افزایش داده است. به گونه‌ای که امکان کشت محصولات درهر فصلی از سال اما در مکان‌های متفاوت در کشور، امری عملی و ممکن است. با توجه به افزایش جمعیت و عدم امکان افزایش سطح زیر کشت و نیز شرایط بحرانی منابع آب، دستیابی به محصول بیشتر و با کیفیت بالا تنها از طریق افزایش عملکرد در واحد سطح و استفاده از سیستم‌های کشت فشرده (مثل گلخانه ها و کشت هیدروپونیک) مقدور است.
مقام معظم رهبری در خصوص بهبود کیفیت می فرمایند: من تکیه‌ام روی مسئله کیفیّت است که باید به ارتقای کیفیّت محصولات منجر بشود. ما در برخی از محصولات داخلی متأسّفانه شاهد این هستیم که به کیفیّت توجّه نمی شود؛ مسئله کیفیّت در درجه اوّل است. حالا اگر از این فضای حمایتی، هم برای ارتقای کیفیّت استفاده نشود و هم سوءاستفاده بشود برای بالا بردن قیمت، این هم یک مشکل دیگر است؛ قیمت را بالا ببرند، کیفیّت بالا نرود و ارتقا پیدا نکند امّا این حمایت دولتی و تبلیغاتی و بانکی و غیره و جلوگیری از مثلاً رقابتهای خارجی موجب بشود که قیمت بالا برود؛ خب اگر این جور ما کیفیّت را بالا نبریم، چطور انتظار داریم که بازارهای خارجی را فتح کنیم؟ کیفیّت خیلی مؤثّر است.
بیانات مقام معظم رهبری در دیدار تولیدکنندگان و فعالان اقتصادی۱۴۰۰/۱۱/۱۰
5-3-مدیریت مصرف
از آنجا که از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی ایران، نظام سلطه برای وادار کردن جمهوری اسلامی ایران به تسلیم در برابر استکبار جهانی، تحریم های اقتصادی فراوانی را بر کشور تحمیل کرده است(قویدل و همکاران،1397 :792). لذا یک مسئله مهم در اقتصاد مقاومتى، مدیریت مصرف است. اگر چیز جدیدى خریده می شود، اگر همین اقلام روزمره‌‌اى که مورد نیاز وزارتخانه است، تهیه می شود، سعى کنید همه‌‌اش از داخل باشد؛ اصرار بر این داشته باشید.
بیانات مقام معظم رهبری در دیدار رئیس‌جمهوری و اعضاى هیئت دولت، 1391/6/2
5-4-افزایش سطح و راندمان تولید در کشور
در یک اقتصاد مقاومتی نباید تمرکز بیش از اندازه بر روی یک یا چند بخش یا ظرفیت اقتصادی کشور تکیه شود، بلکه باید تلاش شود تا همه ظرفیت های اقتصاد به حداکثر بهرهبرداری از توان خود برسند(تاری و همکاران،1391: 10).با افزایش بهره‌وری می‌توان تولیدات کشاورزی در محصولات مختلف را به میزان دلخواه رساند که مقدار قابل توجهی از آن را می‌توان به بازارهای صادراتی به ویژه کشورهای همسایه صادر کرد. برای افزایش بهره‌وری باید ابتدا قابلیت‌ها و توانمندی‌های موجود به درستی شناخته شوند و آنگاه با توجه به این قابلیت‌ها و توانمندی‌ها برای افزایش تولید و با کمترین هزینه برنامه‌ریزی و اقدام کرد. در این رابطه آنچه بیش از پیش مؤثر می‌باشد استفاده از روش‌ها و تکنیک‌های مدرن و دانش روز همراه با ابتکار، پشتکار و سخت‌کوشی در بین فعالان کشاورزی می‌باشد که این امر باید در زنجیره کامل تولید از مزرعه تا مصرف محقق گردد. متنوع بودن اقلیم به دلیل گسترده بودن خاک ایران در طول و عرض جغرافیایی، تولید محصولات متنوعی را در بخش کشاورزی ممکن ساخته است.
یک مسئله دیگر، مسئله تولید است که آقایان هم اشاره کردید، عمده‌ترین سرفصل اقتصادی ما برای پیشرفت اقتصاد مسئله تولید است. یعنی حقیقتاً بهبود معیشت مردم، مسئله اشتغال، مسئله قدرت خرید، مسائل گوناگون دیگر اقتصادی، وابسته به تولید داخلی است که باید به آن خیلی اهمّیّت داد. با هر چیزی که تولید داخلی را به زانو درمی‌آورد و شکست می دهد، باید با جدّیّت مقابله کرد؛ قاطعانه بایستی مبارزه کنید؛ چه در صنعت، چه در کشاورزی.
بیانات مقام معظم رهبری در دیدار رئیس‌جمهور و اعضای هیئت دولت۱۴۰۱/۰۶/۰۸
5-5-توسعه شرکت های دانش بنیان در بخش کشاورزی
اقتصاد دانش بنیان تنها به تعداد محدودی صنایع مبتنی بر فناوری پیشرفته وابست نیست، بلکه تمامی فعالیت های اقتصادی به شکلی بر دانش متکی است مثل فعالیت هایی نظیر معدن و کشاورزی. دانش مورد نیاز برای ساختن اقتصاد دانش بنیان تنها از نوع فناوری محض نیست و دانش فرهنگی، اجتماعی و مدیریتی را نیز در برمی گیرد(سمیعی نسب و همکاران،1395 :78). در این خصوص امام خامنهای می فرمایند: این بخش شرکتهاى دانش‌‌بنیان و فعالیتهاى اقتصادى دانش‌‌بنیان خیلى جاده باز و امیدبخشى است. ما استعدادهاى برجسته‌‌اى داریم که می توانند در این مورد کمک کنند.
بیانات مقام معظم رهبری در دیدار رئیس جمهور و اعضای هیات دولت 02/06/1391
نتیجه‌گیری و پیشنهادات
جمهوری اسلامی ایران بر خلاف بسیاری از کشورهای دیگر که اقتصادشان شرایط عادی و طبیعی خود را داشته است، طی بیش از چهار دهه اخیر با شدیدترین تحریم‌های دشمنان مواجه بوده است. بر همین اساس، مقام معظم رهبری طی سال‌های متمادی گذشته بر قوی شدن اقتصاد برای مقابله با تکانه‌های خارجی به ویژه تحریم تأکید می‌کردند که یکی از مهمترین شاخص‌های قوی کردن اقتصاد، خودکفایی در تولید محصولات اساسی کشاورزی و امنیت غذایی است. در سایه رهنمودهای مقام معظم رهبری در جهت حمایت از تولید داخلی و تلاش برخی مسئولان و تولیدکنندگان مواد غذایی و کشاورزی، کشورمان تا کنون توانسته توان تولید خود را تا حد قابل قبولی افزایش دهد که انتظار می رود با رویکرد دولت مسقر، شرایط ایده آلی را در امنیت غذایی و با تکیه بر اقتصاد مقاومتی ایشان بدست بیاوریم. برای تثبیت امنیت غذایی کشور، لازم است علاوه بر برنامه ریزی برای تولید داخلی این محصولات مطابق با سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی، مبادی وارداتی محصولات اساسی کشاورزی بر اساس معیار هایی همچون روابط سیاسی مناسب، کشورهای همسایه و منطقه، روابط تجاری دوسویه با ایران، توان تولیدی کشورهای مبدا و اقتضائات خاص شرایط تحریمی کشور بازطراحی گردند. همچنین باید به این نکته اشاره کرد که برنامه ریزی هوشمندانه در جهت تامین منابع غذایی کشور میتواند علاوه بر کمک به بهبود امنیت غذایی، موجب افزایش صادرات غیرنفتی کشور شود. امنیت غذایی مصداق عینی موضوع راهبردی است که تحت تأثیر عوامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، فناوری و بین المللی قرار دارد.
با استناد به بیانات امام خامنهای (مدظله) پارامتر های امنیت غذایی در برون گرا بودن ، مولد بودن و پیشرو بودن را می توان برشمرد و ویژگی های اقتصاد مقاومتی را می توان شامل منعطف بودن، درون زا بودن، مردمی بودن و فرصت ساز بودن ذکر کرد. یافته ها حاکی از آن است که از اصول مهم و تاثیر گذار نقش امنیت غذایی در اقتصاد مقاومتی از دیدگاه مقام معظم رهبری شامل خودکفایی در تولید محصولات اساسی و راهبردی، بهبود کیفیت محصولات، مدیریت مصرف، افزایش سطح و راندمان تولید در کشور و توسعه شرکتهای دانش بنیان در بخش کشاورزی می باشد. با توجه به سیاستهای کلی اقتصاد مقاومتی و همچنین دیگر اسناد بالادستی در حوزه اقتصاد، می توان پیشنهادات ذیل را در قالب چند مورد اشاره کرد که عبارتند از:
1- افزایش استفاده از توان شرکت های دانش بنیان برای بهبود و افزایش کیفیت محصولات کشاورزی
2-فرهنگ سازی و اصلاح الگوی مصرف و پرهیز از اسراف در جامعه
3-آموزش کاربردی و تخصصی نیروهای جوان و فراهم کردن زمینه مشارکت آنان
4-نظارت بر حسن انجام و اجرای رهنمودهای مقام معظم رهبری در اقتصاد مقاومتی
منابع
- اسکندری،رضا،هادی پیکانی،مهربان و اعتباریان خوراسگانی،اکبر(1401)، طراحی الگوی مدیریت امنیت غذایی در ایران،فصلنامه راهبرد توسعه،سال هجدهم،شماره 4،صص 187-160 .
- بنی اسدی،مصطفی(1400)، نگاهی تحلیلی در خصوص اثر تحریم هاي اقتصادي بر تجارت محصولات کشاورزي ایران، فصلنامه راهبرد توسعه،سال 18،شماره یک،صص 213-181
- بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با رئیس‌جمهور و اعضای هیئت دولت 8 شهریور 1401
- بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعى از اصناف و روستاییان 14 تیر 1368
- بیانات مقام معظم رهبری در دیدار رئیس جمهوری و اعضای هیأت دولت 5 شهریور 1380
- بیانات مقام معظم رهبری در دیدار مردمی 20/12/1392
- بیانات در دیدار مردم آذربایجان شرقی۱۳۹۶/۱۱/۲۹
- بیانات مقام معظم رهبری در دیدار رئیس‌جمهوری و اعضاى هیئت دولت، 1391/6/2
- بیانات مقام معظم رهبری در دیدار تولیدکنندگان و فعالان اقتصادی۱۴۰۰/۱۱/۱۰
- پیغامی،عادل (1393)،درس گفتارهای اقتصاد مقاومتی،تهران:نشر دانشگاه امام صادق(ع).
- تاری،فتح الله ،سید خشایارسید شکری و زهراکاویانی(1391)،اقتصاد مقاومتی و مولفه های آن،تهران:مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی.
- تنهایی،مریم و همکاران(1394)،بررسی امنیت غذایی با استفاده از شاخص تنوع غذایی:مطالعه موردی مناطق روستایی مرودشت،فصلنامه روستا و توسعه،دوره 4،شماره 18،صص 35-17 http://rvt.agri-peri.ac.ir.
- حسینی،منصور(1401)،امنیت و اهمیت آن در قرآن،روزنامه کیهان(14/07/1401).
- حیدري،خلیل(1397)،ارزیابی تأثیر تحریم هاى آمریکا بر امنیت غذایی خانوارهاى ایرانی،فصلنامه تامین اجتماعی،دوره ،13شماره ،4صص52-35 .
- دانایی فرد،حسن و امامی،سیدمجتبی(1386)،استراتژی های پژوهش کیفی:تاملی بر نظریه پردازی داده بنیاد،دوفصلنامه اندیشه مدیریت راهبردی،سال اول،شماره 2،صص 272-247https://journals.atu.ac.ir.
- رهبر،فرهاد،سیف،الله مراد و فرج الله زاده،محمد(1399)،تبیین گفتمان اندیشه ها،آراء،نظرات و رهنمودهای حضرت امام خامنه ای مدظله در زمینه مقابله با تحریم های اقتصادی،فصلنامه علمی مطالعات بین رشته ای دانش راهبردی،سال دهم،شماره 40، صص 354-319 https://smsnds.sndu.ac.ir.
- سلطانی نژاد و همکاران(1396)،سیاست های حمایتی بخش کشاورزی،تهران:انتشارات بورس.
- سمیعی نسب،مصطفی،یاسر سلیمانی و سعید عبدی(1395)،مدل مفهومی مطلوب امنیت غذایی جمهوری اسلامی ایران در منظومه اقتصاد مقاومتی،فصلنامه آفاق امنیت،سال نهم،شماره 30،صص 96-65 https://ps.ihu.ac.ir.
- سواری،مسلم و همکاران(1393)،امنیت غذایی و عوامل موثر بر آن در جامعه روستایی شهرستان دیواندره،فصلنامه پژوهش های روستایی،دوره 5،شماره 2،صص 332-311 https://jrur.ut.ac.ir .
- شجاعی،پیام،محسن جاجرمی زاده،مسلم علی محمدلو و حسین مهرکی(1397)،اولویت بندی شاخص های کیفیت تولیدات داخلی منطبق با اصول اقتصاد مقاومتی،فصلنامه سیاست های راهبردی و کلان،سال پنجم،شماره 21،صص 177-155 https://www.jmsp.ir.
- شهنوازی،علی(1397)،کشاورزی و امنیت غذایی،تهران:نشر انس.
- قویدل،الهه،سعید فراهانی فرد و مهدی محمدی نسب(1397)،آثار رویکرد الگوی اقتصاد مقاومتی در بخش کشاورزی،فصلنامه سیاست های راهبردی و کلان،دوره 6،شماره ویژه،صص 807-790 http://ensani.ir.
- کیانپور،روجا(1400)،ارزیابی امنیت غذایی در ایران،مرکز مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران.
- Nicholson,Charles . Emma C, Stephens. Birgit Kopainsky . Andrew ,Jones . David Parsons . James Garrett(2021). Food security outcomes inagricultural systems models: Current status and recommended improvements, Agricultural Systems,Vol. 188
[1] - استادیارگروه جامعه شناسی، واحد ورامین-پیشوا، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران (نویسنده مسئول)
Mohammad.bidgoli@yahoo.com
[2] - استادیار گروه معارف، واحد تهران شمال،دانشگاه آزاد اسلامی،تهران،ایران
