احمد غزّالی و بهره‌گیری از تمثیل‌های روایی در تبیین مفاهیم عرفانی (مطالعه موردی: آثار فارسی)
الموضوعات :داود واثقی خوندابی 1 , مهدی ملک ثایت 2
1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آیت¬الله بروجردی، ایران
2 - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه یزد، ایران
الکلمات المفتاحية: احمد غزّالی, تمثیل‌های روایی, عشق, سلوک عرفانی.,
ملخص المقالة :
تمثیل روایی، یکی از ترفندهایی است که برای تبیین مفاهیم اخلاقی، عرفانی و... کاربرد دارد. احمد غزّالی به عنوان یکی از مشاهیر اهل تصوّف، در آثار خود از این شگرد برای بیان دیدگاه‌های خود استفاده کرده است. این پژوهش که مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای است و با شیوه توصیفی- تحلیلی انجام می‌شود، ضمن تبیین نقش تمثیل‌های روایی در آثار فارسی احمد غزّالی، به این پرسش پاسخ می‌دهد که در این تمثیل‌ها، چه اندیشه‌ها و مفاهیمی وجود دارد. غزّالی در آثار خود بهویژه مجموعه «سوانح العشاق» که به صورت رمزآمیز و اشاره به مباحث پیرامون عشق پرداخته، نکاتی غامض درباره حالات و اطوار این موهبت الهی بیان می‌کند و سپس برای تفهیم این رموز به مخاطبان، تمثیل‌های روایی ارائه می‌دهد. این ترفند هنری در آثار تعلیمی شیخ نیز مشهود است و در آثار مسلم وی بهویژه مجموعه «مجالس»، بسامد بسیار زیادی دارد. تمثیل‌های روایی شیخ بیشتر درباره مبحث عشق و سلوک عرفانی و مفاهیم تعلیمی- اخلاقی مربوط به آن است. شخصیت این روایت‌ها از بزرگان و اساطیر عرصه عشق و همچنین دین و عرفان هستند و در یک تمثیل روایی نیز از نماد پرندگان برای بیان بازگشت به اصل و سرمنزل معبود استفاده کرده است که می‌توان آن را مهم‌ترین تمثیل روایی غزّالی نامید.
قرآن کریم.
نهج‌البلاغه (1414ق) به اهتمام صبحي صالح، قم، هجرت.
آقا جمال خوانسارى، محمّدبن‌حسين (1366) شرح آقا جمال خوانسارى بر غرر الحكم و درر الكلم، به اهتمام جلال‌الدّين حسينى ارموى محدث، چاپ چهارم، تهران، دانشگاه تهران.
آهی، محمّد (1385) سیر عرفان نظری در آثار سنایی، احمد غزّالی و عین¬القضات همدانی، رساله دکتری زبان و ادبیات فارسی، به راهنمایی محمّدحسین بیات، دانشگاه علامه طباطبایی تهران.
ابن‌الأثير الجزري، ضياءالدّين نصرالله (1420ق) المثل السائر في أدب الكاتب و الشاعر، به اهتمام محمّد محيي‌الدّين عبد الحميد، بیروت، مكتبة العصرية.
ابنبابويه، محمّد‌بن‌على (1361) معاني الأخبار، به اهتمام علىاكبر غفارى، قم، انتشارات اسلامى جامعه مدرسين حوزه علميه قم.
ابوالقاسمی، مریم (1381) «سیری در افکار و اندیشه¬های احمد غزّالی»، مجله پژوهشنامه علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، شماره 33، صص 233- 252.
اکبری، زینب (1400) «بررسی کارکرد گفتمانی تمثیل در بیان صوفیه (مطالعه موردی: تمثیل‌پردازی مفهوم طاعت و عبادت)»، مجله جستارهای نوین ادبی، شماره 212، صص 1-20.
پورجوادی، نصرالله (1358) سلطان طریقت: سوانح زندگی و شرح آثار خواجه احمد غزّالی، تهران، آگاه.
تفتازانی، مسعود بن عمر (1971م) المطول، به اهتمام عبدالحمید هنداوی، بیروت، دارالکتب العلمیه.
جواهری، سپیده (1388) نقد ساختارگرایانه سوانح ¬العشاق احمد غزّالی، پایان¬نامه کارشناسی¬ارشد زبان و ادبیات فارسی، به راهنمایی نسرین فقیه ملک‌مرزبان، دانشگاه الزهرا (س).
حسن¬زاده میرعلی، عبدالله و لیلا شامانی (1392) «بررسی عنصر موسیقی در آثار منثور قرن پنجم و ششم (با تأکید بر آثار فارسی احمد غزالی)»، مجله فنون ادبی، شماره 1، صص 69-80.
خوارزمی، محمّدبن‌احمد (1428ق) مفاتيح العلوم، به اهتمام عبدالأمير أعسم، بیروت، دارالمناهل.
رودگر، محمّد (1400) عرفان جمالی در اندیشه¬های احمد غزّالی، چاپ دوم، تهران، ادیان.
سهروردی (شیخ اشراق)، شهاب‌الدّین (1375) رسائل شيخ اشراق، به تصحیح و مقدمه هانری کربن و همکاری سیّد حسین نصر و نجف¬قلی حبیبی، چاپ دوم، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
شاه داعی شیرازی، سیّد نظام‌الدّین (1377) نسايم گلشن، به اهتمام پرويز عباسى داكانى، تهران، الهام.
عبدی، حسنیه (1399) «تمثیل‌های نور در متون عرفانی»، مجله عرفان اسلامی، شماره 64، صص 279- 296.
عطّار نیشابوری، فریدالدّین محمّد (1394) اسرارنامه، به اهتمام محمّدرضا شفیعی کدکنی، چاپ هفتم، تهران، سخن.
غزّالی، احمد (1355) داستان مرغان، به اهتمام نصرالله پورجوادی، تهران، انجمن فلسفه ایران.
--------- (1359) سوانح العشاق، به اهتمام نصرالله پورجوادی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
--------- (1376) مجالس، به اهتمام احمد مجاهد، تهران، دانشگاه تهران.
--------- (1384) التجرید فی کلمة التوحید، به اهتمام احمد مجاهد، تهران، دانشگاه تهران.
--------- (1394) مجموعه آثار فارسی احمد غزّالی، به اهتمام احمد مجاهد، چاپ پنجم، تهران، دانشگاه تهران.
فتوحی، محمود (1389) بلاغت تصویر، چاپ دوم، تهران، سخن.
قشیری، ابوالقاسم (1388) رساله قشیریه، ترجمه ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، به اهتمام بدیع‌الزمان فروزانفر، چاپ دوم، تهران، زوّار.
قیروانی، ابن رشیق (1421ق) العمدة في صناعة الشعر ونقده، به اهتمام نبوی عبدالواحد شعلان، قاهره، مکتبة الخانجی.
کربن، هانری (1380) تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه جواد طباطبایی، تهران، کویر.
كلينى، محمّدبن‌يعقوب (1407ق) الكافي، به اهتمام علی‌اکبر غفاری و محمّد آخوندی، چاپ چهارم، تهران، دارالکتب‌الاسلامیه.
لاهوری، محمد‌رضا (1377) مکاشفات رضوی، به اهتمام کورش منصوری، تهران، روزنه.
مجاهد، احمد (1388) شروح سوانح‌العشاق، تهران، دانشگاه تهران.
محمّدى ری‌شهرى، محمّد (1386) دانشنامه عقايد اسلامى، چاپ دوم، قم، دارالحديث.
مستملى بخارى، اسماعيل (1363) شرح التعرف لمذهب التصوّف، به اهتمام محمّد روشن، تهران، انتشارات اساطير.
مصباح الشریعه (1377) ترجمه و شرح عبدالرزاق گيلانى، به اهتمام رضا مرندی، قم، پيام حق.
مکی، ابوطالب (1424ق) به اهتمام عبدالقادر احمد عطا، بیروت، دارالكتب العلمية.
ملاصدرا شیرازی، محمّدبن‌ابراهيم (1383) شرح اصول الكافي، به اهتمام محمّد خواجوى، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى.
مولوی، جلال‌الدّین (1375) مثنوی معنوی، به اهتمام رینولد نیکلسون، تهران، توس.
میبدی، ابوالفضل رشيدالدّين (1371) كشف الأسرار و عده الأبرار، به اهتمام على‌اصغر حكمت، چاپ پنجم، تهران، اميركبير.
میرباقری ¬فرد، سیّد علی¬اصغر و لیلا میرمجربیان (1389) «تحلیل خوشه¬های صوتی در سوانح العشاق»، فصلنامه پژوهش¬های ادبی، شماره 7، صص 147-164.
نجم رازی، عبدالله‌بن‌محمّد (1425ق) منارات السائرين الى حضرة الله و مقامات الطائرين، به اهتمام عاصم ابراهيم الكيالى الحسينى الشاذلى الدرقاوى، بیروت، دارالکتب العلمیه.
نظری، ماه (1393) «نقش تمثیل در داستان‌های مثنوی معنوی»، مجله فنون ادبی، شماره 2، صص 133- 146.
نویری، شهاب‌الدّين احمد (1423ق) نهاية الأرب في فنون الأدب، قاهره، دارالكتب و الوثائق القومية.
وفایی بصیر، احمد (1394) سوانح العشاق احمد غزّالی، همدان، روز اندیش.
هجویری، علی‌بن‌عثمان (1387) کشف المحجوب، به اهتمام محمود عابدی، چاپ چهارم، تهران، سروش.
همایی، جلال¬الدّین (1342) غزّالی¬نامه، چاپ دوم، تهران، کتاب¬فروشی فروغی.
