اثر شوکهای نفتی بر بیثباتی سیاسی، مالی و اقتصادی در اقتصاد ایران
الموضوعات :سیده زهرا بهروزی 1 , دکتر هادی کشاورز 2 , پرویز حاجیانی 3
1 - دانش آموخته دانشگاه خلیج فارس
2 - 0
3 - گروه اقتصاد دانشگاه خلیج فارس
الکلمات المفتاحية: واژه‌های کلیدی: شوکهای نفتی, بیثباتی اقتصادی, بیثباتی مالی, بیثباتی سیاسی, مدل SVAR,
ملخص المقالة :
از مهمترین اهداف هر دولت و کشوری رسیدن به پایداری و ثبات در زمینه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، مالی و سیاسی است. مطالعه حاضر اثر شوکهای نفتی بر ریسک سیاسی، مالی و اقتصادی در اقتصاد ایران با استفاده از چارچوب مدل خود رگرسیون برداري ساختاري (SVAR) در بازه زمانی 1398:4-1379:1 را بررسی می کند. نتایج توابع واکنش آنی نشان میدهد که شوک مثبت قیمت نفت منجر به افزایش شاخص ریسک سیاسی در دوره‌ی کوتاه‌مدت شده است که مطابق انتظارات تئوریک بوده است. همچنین شوک مثبت تقاضای کل نفت واکنش مثبت شاخص ریسک را به دنبال داشته و منجر به کاهش ریسک شده است. متغیر مجازی تحریم بیشترین اثر را بر ریسک سیاسی ثبت کرده است. شوک مثبت عرضه و تقاضای کل نفت منجر به کاهش معنادار ریسک مالی شده است. ریسک اقتصادی نیز به مقدار ناچیزی به شوک تقاضای کل و شوک تحریم واکنش معنادار نشان میدهد که درنتیجه آن ریسک افزایش می‌یابد. نتایج تجزیه واریانس نشان میدهد از میان سه ریسک بیشترین تأثیرگذاری شوکهای نفتی به ترتیب بر ریسک مالی، سیاسی و اقتصادی بوده است. ریسک مالی و اقتصادی بیشترین تأثیر خود را از شوک تقاضای کل داشته‌اند و ریسک سیاسی از شوک قیمت نفت داشته است.
- اصغرپور, حسین و برادران خانیان, زینب. (1397). "اثرات نامتقارن درآمدهای نفتی بر کسری بودجه دولت در ایران: رویکرد رگرسیون کوانتایل". بررسی مسائل اقتصاد ایران، دوره 5، شماره 2، صص 27-1
- امامی، کریم و ادیب‌پور، مهدی. (1390). " بررسی اثرات شوکهای نامتقارن نفتی بر تولید". فصلنامه مدل‌سازی اقتصادی، دوره 3، شماره 4، صص 26-1
- برزگر، ابراهیم و خرمشاد، محمدباقر و پوریان، محمدتقی (1392). " علل ثبات و بیثباتی در ایران بعد از جنگ (1392-1368)". وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دانشگاه علامه طباطبایی
- تک‌روستا، علی و مهاجری، پریسا و محمدی، تیمور و شاکری، عباس (1398)." تأثیر تکانه‌های قیمت نفت بر رشد اقتصادی و تورم درکشورهای منتخب با تأکید بر تکانه‌های ناشی از ریسک سیاسی اوپک". پژوهشنامه اقتصاد انرژی ایران، دوره 8، شماره 30، بهار 1398، صص 60-23
- توفیقی, حمید و یحیوی رازلیقی, حسن. (1395). تاثیر رانت نفتی بر کیفیت نهادها در اقتصادهای نفتی. سیاست گذاری اقتصاد، دوره 8، شماره 16، آبان 1395، صص40-21
- خطیب سمنانی، محمدعلی، اسماعیل نیا، علی‌اصغر و ده آبادی، مرجان 01390)." بررسی اثرگذاری عرضه نفت کشورهای غیر اوپک بر قیمت نفت خام". فصلنامه علوم اقتصادی، سال پنجم، شماره 15، تابستان 1390
- خوش‌کلام خسروشاهی، موسی (1398)." اثرات متقارن و نامتقارن تکانه‌های نفتی بر متغیرهای اقتصاد کلان در ایران طی دوره ۱۳69-1395." فصلنامه سیاستهای راهبردی و کلان، دوره 7، شماره 1، بهار 1398، صص 162-142.
- دالمن‌پور، محمد و شفیعی، مریم (1393). " آثار پویای شوکهای نامتقارن نفتی بر تورم در ایران". نشریه مطالعات کمی در مدیریت، دوره 5، شماره 3، پاییز 1393، صص 190-163.
- درینی، محمد و اسماعیل پورمقدم، هادی و دهباشی، وحید (1395). " تجزیه‌وتحلیل تأثیر بیثباتی سیاسی با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی ایران بر تجارت بین‌الملل". فصلنامه پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام ". دوره 6، شماره 3، پاییز 1395، صص 119-110.
- رحمانی، مهرداد و فرید زاد، علی (1398)." نوسانات قیمت نفت در طی چهل سال: چرا قیمت نفت همچنان ممکن است ما را متعجب کند؟". فصلنامه روند، سال 25، شماره‌های 83 و 84، پاییز و زمستان 1398، صص 168-131.
- رضازاده، علی (1395). " بررسی تأثیر شوکهای نفتی بر نرخ ارز در ایران: رهیافت غیرخطی مارکوف – سوئیچینگ". دوره 24، شماره 79، پاییز 1395، صص 144-123.
- رضایی، علی. (1391). "شوکهای نفتی چگونه بر اقتصاد تأثیر می‌گذارند". پایگاه خبری تحلیلی جهان نیوز، آبان ماه 1391.
- رفاح کهریز، آرش و حیدری، حسن (1398). "بررسی ارتباط پویای بین شوکهای نفتی و شاخص ریسک کشوری در ایران". مجلس و راهبرد 26، شماره 97، صص 355-325.
- روشنی, حمید. (1395). اثر درآمدهای نفتی بر نقدینگی ایران: با تأکید بر نقش صندوق ذخیره ارزی. فصلنامه علمی پژوهش‌های رشد و توسعه اقتصادی، دوره 6، شماره 23، صص74-59.
- زارعی، پگاه؛ طهرانچیان، امیر منصور؛ ابونوری، اسمعیل و تقینژاد عمران، وحید (1399)." تأثیر نوسانات بازارهای دارایی بر بیثباتی مالی در اقتصاد ایران : رهیافت مارکوف سویچینگ موجک بنیان". نشریه علمی )فصلنامه( پژوهشها و سیاستهای اقتصادی، شماره 93، سال بیست و هشتم، بهار 1399، صص 232-203.
- زمردی، مهدیه و گلشاهی، محمود (1392). " تاثیر تغییرات قیمتی نفت بر میزان تسهیلات غیر جاری بانک‌ها: مطالعه موردی ایران". پژوهشکده پولی و بانکی، بیست و هفتمین همایش سالانه سیاستهای پولی و ارزی، تهران مرکز همایش‌های بین‌المللی، تیرماه 1396.
- ژیلایی اقدم جعفر، دقیقی اصلی علیرضا، دامن کشیده مرجان و اسماعیل پور مقری علی (1399)." تأثیر بدهی‌های خارجی دولت بر رشد اقتصادی کشورهای درحال توسعه با درآمد سرانه متوسط به بالا (رهیافت هم‌انباشتگی در داده‌های تابلویی پویا). فصلنامه تحقیقات مدل‌سازی اقتصادی، سال 11، شماره 40، زمستان 1399، صص 183-159.
- شاه آبادی ابوالفضل، پورجوان عبداله. (1393) تأثیر وفور منابع طبیعی برعملکرد حکمرانی کشورهای برگزیده نفتی و توسعه‌یافته: رویکرد پانل GMM. تحقیقات مدل‌سازی اقتصادی، سال 5، شماره 16، صص 32-1.
- شهرکی جواد، مرادی حمید (1393)."عوامل تعیین کننده ی نرخ واقعی ارز؛ با تأکید بر قیمت نفت برای مقایسه ی کشورهای صادرکننده و واردکننده ی نفت". مطالعات اقتصاد انرژی، بهار 1393 , دوره 10 , شماره 40، صص 95-63.
- شهیکی تاش, مهیم و خرم آبادی, طوبی. (1395). رابطه میان نرخ بیکاری با قیمت نفت و نرخ بهره در ایران. سیاستهای راهبردی و کلانشماره 16، دوره 4، صص 134-115.
- صادقی، سید کمال؛ متفکر آزاد، محمدعلی؛ پورعبادالهان کویچ، محسن و شهباز زاده خیاوی، اتابک 01392)." اثر بیثباتی قیمت نفت بر رشد تولید ناخالص داخلی در ایران؛ تجزیه‌وتحلیل مدل چرخشی مارکوف". فصلنامه علمی مطالعات اقتصادی کاربردی ایران، دوره 2، شماره 5، اردیبهشت 1392، صص 52-29.
- صالحی، اله کرم و حموله‌علی‌پور، مریم (1397). " تأثیر شوکهای قیمت نفت خام بر بازده سهام شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران". مجله علمی تخصصی چشم‌انداز حسابداری و مدیریت، دوره 1، شماره 3، پاییز 97 (جلد دوم)، صص 85-69.
- صبحی، ثمین؛ سامتی، مرتضی؛ قبادی، سارا و صامتی، مجید (1394)." بررسی اثر شوکهای مؤثر بر رشد اقتصادی ایران در فضای نهادی". فصلنامه مدل‌سازی اقتصادی، سال چهاردهم، شماره 4، پیاپی 52، زمستان 1394، صص 78-53.
- صمدی، سعید و یحیی‌آبادی، ابوالفضل و معلمی، نوشین (1388)." تحلیل تأثیر شوکهای قیمت نفت بر متغیرهای اقتصاد کلان در ایران، فصلنامه پژوهشها و سیاستهای اقتصادی". دوره 17، شماره 52، زمستان 1388، صص 26-5.
- صمصامی، حسین و هلالی رضا (1390)." بررسی عدم تقارن اثر درآمدهای نفتی بر سطح تولید و قیمت در ایران". مجله مطالعات اقتصادی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شیراز، سال 2، شماره 3، بهار و تابستان 1390، صص 51-25.
- عباسیان عزت اله، مفتخری علی، نامی یونس (1396)." اثرات غیرخطی درآمدهای نفتی بر رفاه اجتماعی در ایران". رفاه اجتماعی، جلد 17، شماره 64، صص 72-39.
- عزتی، مرتضی؛ سیف، اله مراد؛ مهرگان، نادر و ملکی شهریور، مجتبی (1395)." اثرات کوتاه‌مدت و بلندمدت درآمدهای نفتی بر فساد اقتصادی در ایران". فصلنامه پژوهش‌های اقتصادي (رشد و توسعه پايدار)، سال شانزدهم ، شماره دوم ، تابستان 1395، صص 98-73.
- عصاری آرانی, عباس, جعفری صمیمی, احمد و رسولی میر, میثم. (1389).بررسی تأثیر تکانه های قیمت نفت بر حساب جاری کشورهای عضو اوپک. فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد مقداری، دوره 7، شماره 3، صص 21-1
- کازرونی, سید علیرضا, اصغرپور, حسین و نفیسی مقدم, مریم.. (1398). بررسی اثر ثبات سیاسی بر رشد اقتصادی در ایران: رویکرد رگرسیون کوانتایل فصلنامه مطالعات راهبردی سیاستگذاری عمومی, دوره 9،شماره 31، شهریور 1398، صص 58-39.
- کرم‌زادی، مسلم. (1391). " وابستگی به درآمدهای بی‌ثبات نفتی، بیثباتی در سیاست و توسعه اقتصادی در ایران". رهیافت انقلاب اسلامی، شماره 21، زمستان 1391، صص 68-49.
- کشاورز، هادی و رضایی، محمد (1400)." بیثباتی سیاسی، مالی و اقتصادی در اقتصاد ایران: ابعاد و عوامل مؤثر بر آن". مطالعات اقتصاد سیاسی بین‌الملل، دوره 4، شماره دوم، صص 991-724.
- کمیجانی، اکبر و گرجی، ابراهیم و اقبالی، علیرضا (1393). " برآورد مدل جدیدی از سیکل‌های تجاری سیاسی: موردمطالعه ایران". فصلنامه پژوهشنامه بازرگانی، شماره 71، تابستان 1393، صص 34-1.
- کمیجانی، اکبر و گودرزی فراهانی، یزدان (1394)." پایداری مالی دولت در اقتصاد ایران با رویکرد مدل هم انباشتگی". مطالعات و سیاستهای اقتصادی، دوره 11، شماره 2، پاییز و زمستان 1394، صص 26-3.
- کمیجانی، اکبر؛ سبحانیان، سید محمد هادی و بیات، سعید (1391)." اثرات نامتقارن رشد درآمدهای نفتی بر تورم در ایران با استفاده از روش VECM". فصلنامه پژوهشنامه اقتصادي (رويكرد اسلامي - ايراني) ، سال 12، شماره 45، تابستان 1391، صص 226-201.
- گرشاسبی، علیرضا و یوسفی دیندارلو، مجتبی (1395)." بررسی اثرات تحریم بین‌المللی بر متغیرهاي کلان اقتصادی ایران". فصلنامه تحقیقات مدل‌سازی اقتصادي، شماره 25، پاییز 1395، صص 182-129.
- محمدی، احمد (1398)." بیثباتی اقتصادی بر بیثباتی سیاسی". هفته نامه اندیشه باز.
- معید فر، سعید ؛ حاضری، علی محمد، طالبان، محمدرضا و احمدی، حسین (1390)." آزمون نظریه نفرین منابع با رویکرد تحلیل تطبیقی بی کشوری". مسائل اجتماعی ایران، سال 2، شماره 2، زمستان 1390، صص 184-159.
- ناهیدی امیر خیز، محمدرضا (1392). " بررسی رابطه بین بیثباتی اقتصادی و توسعه اقتصادی، اجتماعی ایران". نشریه مطالعات جامعه‌شناسی، دوره 5، شماره 2، پاییز 1392، صص 128-115.
- هاشمی، فهیمه سادات (1389). " اثر تغییرات قیمت نفت بر سودآوری بانک‌ها در کشورهای اوپک". وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دانشگاه الزهراء.
- Abdel-Latif, H. and M. El-Gamal (2019). "Antecedents of war: The geopolitics of low oil prices and decelerating financial liquidity." Applied Economics Letters 26(9): 765-769
- Aimer, N. and A. Lusta (2022). "Asymmetric effects of oil shocks on economic policy uncertainty." Energy 241: 122712.
- Aisen, A. and F. J. Veiga (2013). "How does political instability affect economic growth?" European Journal of Political Economy 29: 151-167.
- Alenoghena, R. O. (2020). "OIL PRICE SHOCKS AND MACROECONOMIC PERFORMANCE OF THE NIGERIAN ECONOMY: A STRUCTURAL VAR APPROACH." Facta Universitatis, Series: Economics and Organization.
- Antonakakis, N., I. Chatziantoniou and G. Filis (2014). "Dynamic spillovers of oil price shocks and economic policy uncertainty." Energy Economics 44: 433-447.
- Apostolakis, G. N., C. Floros, K. Gkillas and M. Wohar (2021). "Financial stress, economic policy uncertainty, and oil price uncertainty." Energy Economics 104: 105686
- Aslam, N. and S. Shastri (2019). "Relationship Between Oil Revenues and Gross Domestic Product of Oman: An Empirical Investigation." International Journal of Economics and Financial Issues 9(6): 195.
- Aydın, L. and M. Acar (2011). "Economic impact of oil price shocks on the Turkish economy in the coming decades: A dynamic CGE analysis." Energy Policy 39(3): 1722-1731.
- Bala, U. and L. Chin (2018). "Asymmetric impacts of oil price on inflation: An empirical study of African OPEC member countries." Energies 11(11): 3017.
- Chen, W., S. Hamori and T. Kinkyo (2014). "Macroeconomic impacts of oil prices and underlying financial shocks." Journal of International Financial Markets, Institutions and Money 29: 1-12.
- Chen, X., X. Sun and J. Li (2020). "How does economic policy uncertainty react to oil price shocks? A multi-scale perspective." Applied Economics Letters 27(3): 188-193.
- Gnimassoun, B., M. Joëts and T. Razafindrabe (2017). "On the link between current account and oil price fluctuations in diversified economies: The case of Canada." International Economics 152: 63-78.
- Gottschalk, J. (2001). An introduction into the SVAR methodology: identification, interpretation and limitations of SVAR models, Kiel working paper.
- Hailemariam, A., R. Smyth and X. Zhang (2019). "Oil prices and economic policy uncertainty: Evidence from a nonparametric panel data model." Energy economics 83: 40-51.
- Hasanov, F. and L. Dagher (2021). Oil Market Shocks and Financial Instability in Asian Countries.
- Ikbal, J. (2017). "The dynamic relationship between oil rent corruption and political stability: an empirical study on determined sample of African countries, proceeding of seven European Academic Research on Global Business." Economic, Finance and Banking.
- Ishak, P. W. and M. R. Farzanegan (2022). "Oil price shocks, protest, and the shadow economy: Is there a mitigation effect?" Economics & Politics 34(2): 298-321.
- Ivanovski, K. and A. Hailemariam (2022). "Time-varying geopolitical risk and oil prices." International Review of Economics & Finance 77: 206-221.
- Jo, S. (2014). "The effects of oil price uncertainty on global real economic activity." Journal of Money, Credit and Banking 46(6): 1113-1135.
- Khanna, A. A. (2021). "Heading towards a welfare curse? The interplay of oil ownership and institutions in oil-rich developing countries." Energy Research & Social Science 72: 101887
- Kilian, L. (2009). "Not all oil price shocks are alike: Disentangling demand and supply shocks in the crude oil market." American Economic Review 99(3): 1053-1069.
- Kirikkaleli, Dervis (2016). "Interlinkage between economic, financial, and political risks in the Balkan countries: Evidence from a panel cointegration", Eastern European Economics, 54(3)
- Kirikkaleli, Dervis (2019). Time–frequency dependency of financial risk and economic risk: evidence from Greece. Journal of Economic Structures, 8(1), 37.
- Kirikkaleli, Dervis, Onyibor Kelvin (2020). "The Effects of Financial and Political Risks on Economic Risk in Southern European Countries: A Dynamic Panel Analysis", International Journal of Financial Research, Vol. 11, No. 1; 2020
- Korotayev, A., S. Bilyuga, I. Belalov and J. Goldstone (2018). "Oil prices, socio-political destabilization risks, and future energy technologies." Technological Forecasting and Social Change 128: 304-310.
- Lee, C.-C., C.-C. Lee and S.-L. Ning (2017). "Dynamic relationship of oil price shocks and country risks." Energy Economics 66: 571-581.
- Lee, C.-C., C.-C. Lee and S.-L. Ning (2017). "Dynamic relationship of oil price shocks and country risks." Energy Economics 66: 571-581.
- Li, B., C.-P. Chang, Y. Chu and B. Sui (2020). "Oil prices and geopolitical risks: What implications are offered via multi-domain investigations?" Energy & environment 31(3): 492-516.
- Malik, F. and Z. Umar (2019). "Dynamic connectedness of oil price shocks and exchange rates." Energy Economics 84: 104501.
- Masi, T. and R. Ricciuti (2019). "The heterogeneous effect of oil discoveries on democracy." Economics & Politics 31(3): 374-402
- Mendoza, O. and D. Vera (2010). "The asymmetric effects of oil shocks on an oil-exporting economy." Cuadernos de economía 47(135): 3-13.
- Mukhtarov, S., S. Aliyev and J. Zeynalov (2020). "The Effect of Oil Prices on Macroeconomic Variables: Evidence from Azerbaijan." International Journal of Energy Economics and Policy 10(1): 72-80.
- Musavi, S. and A. Bagheri Dolatabadi (2021). "The impact of economic sanctions on political and economic rights and the health of North Korean citizens." World Politics 10(1): 221-254.
- Nusair, S. A. (2020). "The asymmetric effects of oil price changes on unemployment: Evidence from Canada and the US." The Journal of Economic Asymmetries 21: e00153.
- Nwokolo, A. (2018). "Oil Price Shocks and Civil Conflict: Evidence from Nigeria." Households in Conflict Network.
- Okiemy, M. and K. G. Mbongo (2021). "Effects of the Oil Shocks, Interest Rate, and Current Account Balance on the Sovereign Debt of CEMAC Member Countries." Modern Economy 12(01): 194.
- Okiemy, M. and K. G. Mbongo (2021). "Effects of the Oil Shocks, Interest Rate, and Current Account Balance on the Sovereign Debt of CEMAC Member Countries." Modern Economy 12(01): 194.
- Rahma, E., N. Perera and K. Tan (2016). "Impact of oil price shocks on Sudan’s government budget." International Journal of Energy Economics and Policy 6(2): 243-248.
- Su, C.-W., K. Khan, R. Tao and M. Nicoleta-Claudia (2019). "Does geopolitical risk strengthen or depress oil prices and financial liquidity? Evidence from Saudi Arabia." Energy 187: 116003.
- Vadlamannati, K. C. and I. De Soysa (2020). "Oil price volatility and political unrest: Prudence and protest in producer and consumer societies, 1980–2013." Energy Policy 145: 111719.
- Wen, F., K. Zhang and X. Gong (2021). "The effects of oil price shocks on inflation in the G7 countries." The North American Journal of Economics and Finance 57: 101391
- Barrales-Ruiz, J., & Mohammed, M. (2021). Financial regimes and oil prices. Resources Policy, 74, 102299.
- Zhao, W. L., Fan, Y., & Ji, Q. (2022). Extreme risk spillover between crude oil price and financial factors. Finance Research Letters, 46, 102317.
- Chen, H., Liao, H., Tang, B. J., & Wei, Y. M. (2016). Impacts of OPEC's political risk on the international crude oil prices: An empirical analysis based on the SVAR models. Energy Economics, 57, 42-49.
- Feng, Y., Sun, X., & Li, G. (2022). Oil Price, Economic Policy Uncertainty and Tourism Development: Evidence from China. Procedia Computer Science, 214, 560-564.
فصلنامه راهبرد توسعه/ سال نوزدهم/ شماره 2 (پیاپی74)/ تابستان 1402/ 115-84
Quarterly Journal of Development Strategy, 2023, Vol. 19, No.2 (74), 84-115
اثر شوکهای نفتی بر بیثباتی سیاسی،
مالی و اقتصادی در اقتصاد ایران
سیده زهرا بهروزی1
دکتر هادی کشاورز2
دکتر پرویز حاجیانی3
(تاريخ دريافت 28/1/1402 ـ تاريخ تصويب 16/8/1402)
چكيده
واژه‌های کلیدی: شوکهای نفتی، بیثباتی اقتصادی، بیثباتی مالی، بیثباتی سیاسی، مدل SVAR
طبقه بندی JEL: O10, P10, C30
1. مقدمه
از مهمترین اهداف هر دولت و کشوری رسیدن به پایداری و ثبات در زمینه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، مالی و سیاسی است. هر عاملی که منجر به بیثباتی شود یک خطر محسوب میشود. ریسک، خطری است که قابل‌شناسایی و پیش‌بینی است اما نا اطمینانی خطری است که این دو ویژگی را ندارد و امروزه بیشتر بخش‌های یک جامعه تحت شعاع این مورد هستند. نا اطمینانی فضایی است که تصمیم کارآفرینان و فعالان اقتصادی با عدم اطمینان همراه است و چشم‌انداز روشنی نسبت به آینده خود ندارند. برآیند نا اطمینانی و ریسک، بیثباتی خواهد بود (محمدی، 1398). بیثباتی انواع مختلفی چون بی‌ثباتی‌های سیاسی، مالی و اقتصادی دارد که می‌توانند در ابعاد مختلف بر هم تأثیر بگذارند. به‌طور مثال اثرات سوء بیثباتی در حوزه‌ی اقتصادی و سیاسی، با تأثیرات نا‌مطلوب بر مصرف و سرمایه‌گذاری به بخش مالی نیز منتقل میشود و از طریق کاهش قیمت دارایی‌های مالی ازجمله املاک و مستغلات و سهام بر ترازنامه شرکت‌ها و بانک‌ها تأثیر می‌گذارد. این امر موجب عملکرد ضعیف شرکت‌ها شده و آنها را در پرداخت اصل و سود وام ناتوان می‌گرداند (لی و لی،2017؛ هاشمی، 1389؛ زمردی و گلشاهی، 1392) و به این صورت بیثباتی مثل یک بیماری مسری از بخشی به بخش دیگر سرایت می‌کند.
بیثباتی سیاسی در ساده‌ترین و فراگیرترین معنای آن عبارت است از تغییر در ساختار قدرت و حکومت از طریق اقدامات خشونت‌آمیز یا مسالمت‌آمیز (برزگر و همکاران، 1392). عوامل اصلی مسبب بیثباتی سیاسی در حوزه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی - اجتماعی قرار دارند و شامل مواردی همچون وقوع انقلاب، کودتا، جنگ داخلی، آشوب‌های شهری، فساد اداری، نرخ بیکاری بالا، فساد مالی، فقر و محرومیت و ... میشود (درینی و همکاران، 1395). بیثباتی سیاسی افق دولت‌ها را کوتاه کرده و سیاستهای اقتصادی بلندمدت را که منجر به عملکرد اقتصادی بهتر میشود، مختل می‌کند. از نظر اقتصاددانان بیثباتی سیاسی یک بیماری جدی است که نهایتاً از طریق تأثیر منفی بر طیف وسیعی از متغیرهای اقتصاد کلان ازجمله، رشد تولید ناخالص داخلی، سرمایه‌گذاری خصوصی، مالیات، هزینه‌های عمومی و سرمایه‌گذاری، بدهی و تورم موجب بی‌ثباتی‌های اقتصادی و مالی میشود. (آیزن و ویگا4 2013).
ناهیدی امیر خیز (1392) بیثباتی اقتصادی را تغییرات ناگهانی و عمیق در شاخص‌های مهمی چون نرخ ارز، صادرات و واردات، بیکاری و تورم تعریف می‌کند که از اجزای اصلی شاخص ریسک کشوری هستند و تأثیر به سزایی بر رشد و توسعه اقتصادی دارند. بیثباتی مالی نیز به وضعیتی اطلاق میشود که بحران‌های مالی سیستماتیک، ثبات اقتصاد کلان را تهدید نماید. در دوره‌های بیثباتی، بانک‌ها تمایلی به تأمین مالی پروژه‌های سودآور ندارند، قیمت دارایی‌ها در مقادیری بسیار بیشتر از ارزش‌های ذاتی آنها قرار دارد و ممکن است پرداخت‌ها به‌موقع صورت نگیرد. بیثباتی مالی می‌تواند منجر به وحشت بانکی5، تورم فوق‌العاده یا سقوط بازار سهام شود و اطمینان در سیستم مالی و اقتصادی را به شدت متزلزل کند (گزارش توسعه مالی جهانی، 2021).
بسیاری از مطالعات نشان داده اند نوسانات قیمت نفت یکی از عوامل اصلی بی ثباتی در میان کشورهای واردکننده و صادرکننده نفت است. به طور خاص در پی شوک نفتی در دهه ۱۹۷۰ مطالعات بسیاری درزمینه‌ی ارتباط شوکهای نفتی و نوسانات انجام‌شد. نخستین مطالعه در این زمینه را همیلتون (۱۹۸۳) انجام داد. او نتیجه گرفت که افزایش قیمت نفت باعث کاهش تولید ناخالص ملی آمریکا شده و یکی از عوامل رکود اقتصادی این کشور محسوب میشود. در جریان بحران‌های نفتی اول و دوم در سال 1973 و 1979 تقاضای بیش‌ازحد نفت تأثیر مخربی بر کشورهای واردکننده نفت داشت در حالی که سقوط جهانی تقاضا برای نفت به دلیل بیماری همه‌گیر COVID-19 فشار اقتصادی را بر کشورهای صادرکننده نفت وارد کرد(ذوالفقار اوف و نوینکیرش 2020). نوسان‌های قیمت نفت می‌تواند موجب بیثباتی در متغیرهای کلان در هر دو گروه از کشورهای صادرکننده و واردکننده نفت شود اما کشورهای درحال‌توسعه صادرکننده نفت نسبت به کشورهای پیشرفته واردکننده نفت، بیشتر در معرض شوکهای قیمت نفت هستند (بارکسی و کیلیان6، 2004). به همین جهت، بررسی اثر تکانه‌های قیمت نفت بر اقتصاد کشورهای صادرکننده نفت که در آن، درآمد حاصل از صدور نفت به‌عنوان موتور محرکه‌ی اقتصاد شناخته میشود، ضروری است.
طی چند دهه اخیر کشورهای درحال‌توسعه و به طور خاص کشور ایران شاهد بیثباتی در سطح کلان جامعه در سطوح مختلف بوده است. حال این سوال مطرح است که چقدر از بی ثباتی های مالی ، اقتصادی و سیاسی که طی چند دهه اخیر در ایران اتفاق افتاده است متاثر از نوسانات قیمت نفت بوده است. بنابر این در این پژوهش ارتباط بین شوکهای قیمت نفت و ابعاد ریسک ازجمله ریسک مالی، سیاسی و اقتصادی را با استفاده از الگوی خود رگرسیونی بردار ساختاری ( 7SVAR) بررسی می شود که بر طبق اطلاعات نویسندگان تا به حال رابطه نفت با ریسک مالی، اقتصادی و سیاسی بررسی نشده است.
ساختار پژوهش بدین‌صورت است. در قسمت دوم مبانی نظری و تجربی تحقیق آورده میشود. قسمت سوم به بررسی مدل و قسمت چهارم به برآورد آن خواهد پرداخت. درنهایت نتیجه‌گیری و پیشنهادات تحقیق ارائه خواهد شد.
2. ادبیات موضوع
کشورهای صادرکننده نفت عمدتاً وابستگی زیادی به درآمدهای حاصل از نفت دارند و بخش عمده درآمدها و بودجه خود را از محل نفت تأمین می‌کنند که همین امر باعث به وجود آمدن یک دولت رانتی8 میشود. این وابستگی موجب میشود که نوسانات نفت به‌عنوان یک متغیر برونزا بخش‌های مالی، اقتصادی و سیاسی را دچار بیثباتی کند. به نظر می‌رسد که شوکهای نفتی تأثیر بیشتری در کشورهای درحال‌توسعه داشته باشد (آیدین و آکار9 2011).
در صورت کاهش قیمت نفت، درآمدهای دولت کاهش می‌یابد و به تبع آن سیاست‌ها و برنامه‌های دولت دچار بیثباتی میشود و عواقب سیاسی همچون منازعات در قالب جنگهای داخلی، اعتصاب و کودتا، عدم تطبیق اولویتهای اجتماعی و دولت و جایگزینی اولویتهای سیاسی به‌جای اولویتهای اقتصادی مورد خواست مردم و... را در پی دارد (کمیجانی و همکاران، 1392). علاوه بر ناتوانی دولت در دستیابی به هدف غایی خود یعنی توسعه، با ایجاد یک فضای نامطمئن جامعه را تحت تأثیر منفی قرار میدهد. در این فضای رکودی، سرمایه‌گذاران از سرمایه‌گذاری گسترده پرهیزکرده و به سمت فعالیت‌های زودبازده و غیرمفید نظیر دلالی، سرمایه‌گذاری در املاک و مستغلات و اقتصاد زیرزمینی روی می‌آورند (کرم زادی، 1391). بنابراین انگیزه پس‌انداز تضعیف و مصرف‌گرایی افزایش می‌یابد. با کاهش سرمایه‌گذاری درنتیجه کاهش تولید، امکان صادرات کاهش می‌یابد و تراز تجاری دچار کسری میشود (درینی و همکاران،1395).
از دیدگاه سیاسی وابستگی به درآمدهای نفتی کشورهای صادرکننده را مستعد پدیده نفرین منابع می‌کند زیرا حاکمان برای رفع مخالفت‌ها و نه ایجاد اصلاحات به این منابع دسترسی دارند. بسیاری از اغتشاشات در کشورهای صادرکننده نفت به دلیل افزایش بیش‌ازحد هزینه‌های دولت در دوره‌های رونق درآمد نفتی است. مکانیزم توضیح این ناآرامی‌ها، ریاضت اقتصادی10 نسبی است که توسط عموم مردم تجربه میشود (وادلاماناتی و د سویا11 2020). به‌طورکلی همیشه انتظار می‌رود خطرات سیاسی باعث کاهش ظرفیت کشورهای صادرکننده نفت و کاهش در دسترس بودن کشورهای واردکننده نفت شود (لی و همکاران12،2017).
همچنین با کاهش درآمد نفت، ذخایر ارزی کشور کاهش می‌یابد. در این حالت دولت برای بازپرداخت تعهدات خارجی خود و تأمین نیازهای ضروری کشور با ذخایر ارزی موجود، مجبور به کاهش واردات کالاها و خدمات میشود. ازآنجاکه بخش عمده واردات کشورهای درحال‌توسعه را کالاهای سرمایه‌ای و موردنیاز بخش تولید تشکیل میدهد با محدودیت اعمال‌شده بر واردات، بخش تولید دچار مشکل میشود. نتیجه چنین وضعیتی بروز شرایطی نظیر فشارهای تورمی، رکود اقتصادی، افزایش بیکاری، افزایش نرخ ارز و کاهش ارزش پول ملی است (صمدی و همکاران، 1388). بدین ترتیب بیثباتی از حوزه اقتصاد به حوزه‌های اجتماعی و سیاسی نیز منتقل میشود.
در کشورهایی مثل ایران که زیرساخت‌های آن دچار کمبودهای زیادی است، تزریق درآمدهای نفتی که حاصل عملکرد بخش‌های تولیدی نبوده و افزایش در آن به معنی رونق واقعی اقتصاد نیست موجب افزایش بودجه دولت شده و به تبع آن تقاضای کل، تولید، رشد اقتصادی و قیمت سهام نیز افزایش می‌یابند. عرضه توانایی پاسخ به این مازاد را ندارد و بنابراین موجب افزایش تورم میشود. از طرف دیگر با کاهش درآمدهای نفتی دولت نمی‌تواند بلافاصله هزینه‌های جاری خود را کاهش دهد و مجبور به کاهش هزینه‌های عمرانی میشود که اولین ضربه آن بر پیکره‌ی طرح‌های عمرانی وارد میشود. این مسأله نیز منجر به رکود و بیکاری در بخش‌هایی که معمولاً کارگران آن غیرماهرند میشود. در کوتاه‌مدت بخشی از کاهش درآمد نفتی جبران میشود اما در میان‌مدت موجب کسری بودجه دولتی شده و دولت برای جبران این کسری مجبور به استقراض از سیستم بانکی شده که این امر پیامدهای منفی چون رشد نقدینگی و تورم را به دنبال دارد (امامی و ادیب پور 1390؛ رضایی 1391).
3. پیشینه تحقیق
پیشینه پژوهش حاضر را می توان در سه گروه تقسیم بندی نمود. دسته اول مطالعاتی که اثر شوک های نفتی را بر متغیرهای اقتصادی بررسی نموده اند. دسته دوم مطالعاتی که به اثر شوک های نفتی بر متغیرهای مالی پرداخته و دسته سوم که اثر شوک های نفتی را بر متغیرهای سیاسی مطالعه نموده اند.
در دسته اول می توان به صمصامی و هلالی (1390)، صادقی و همکاران (1392)، دالمن‌پور و شفیعی (1393)، صبحی و همکاران (1394)، یزدانی و تور افروز (1394)، گرشاسبی و یوسفی دیندارلو (1395)، اصغرپور و برادران خانیان (1397)، تک روستا و همکاران (1398)، خوش‌کلام خسروشاهی (1398) و رفاح‌کهریز و حیدری (1398) اشاره نمود. در مطالعات خارجی نیز آنتوناکاکیس و همکاران13 (2014)، رحما و همکاران14 (2016)، گنیماسون و همکاران15 (2017)، بالا و چن16 (2018)، اسلم و شستری17 (2019)، چن و همکاران18 )2020)، ایمر و لوستا19 (2020)، مختاروف و همکاران20 (2020)، آلنوگنا21 (2020)، ون و همکاران22 (2021) و موسوی و باقری دولت آبادی (2021) نیز رابطه شوکهای نفتی و متغیرهای اقتصادی را بررسی نموده اند. نتایج این مطالعات نشان‌دهنده‌ی دو دیدگاه در مورد اثرات نفت بر ثبات کشورهای صادرکننده وجود دارد. اولین دیدگاه معتقد بر اثر مثبت تکانه‌های نفتی بر ثبات کشورها هستند و دیدگاه دوم بیان می‌کند که این تکانه‌ها موجب افزایش ریسک می‌شوند. همچنین اثرات نفت بر متغیرهای اقتصادی نیز مورد بررسی قرار گرفته است که در بعضی موارد همچون رشد تولید، تورم اختلاف نظروجود داشته است و متغیرهای تولید، کسری بودجه دولت نسبت به GDP، حساب جاری، تراز تجاری به ترتیب اثرات مثبت، مثبت، مثبت و منفی را دریافت می‌کنند. همچنین تحریم ها موجب واکنش منفی این متغیرها میشود.
در دسته دوم نیز کمیجانی و گودرزی فراهانی (1394)، رضازاده (1395)، روشنی (1395)، صالحی و حموله علی‌پور (1397)، زارعی و همکاران (1399) و در مطالعات خارجی حسن‌اوف و داغر23 (2021) آپوستولاکیس و همکاران24 (2021) مالک و عمر25 (2019)، سو و همکاران (2019)، اودبی و همکاران26 (2021) و اوکیمی و امبونگو27 (2021) رابطه شوکهای نفتی و متغیرهای مالی را بررسی نموده اند. نتایج حاکی از وابستگی پایداری مالی دولت به درآمدهای نفتی است. بطوریکه عدم اطمینان قیمت نفت با فشار مالی بالاتر همراه است. نرخ ارز به طور قابل توجهی تحت تاثیر شوکهای ناشی از قیمت نفت و تقاضای کل بوده و وابسته به چرخه تجاری کشور نتایج متفاوتی دارد. بازده سهام نیز به ترتیب تاثیر منفی و مثبتی از شوک های قیمت نفت و شوکهای درآمد نفت دریافت می‌کند. نقدینگی و بدهی دولت نیز در نتیجه افزایش قیمت نفت افزایش می‌یابد. با توجه به وابستگی پایداری دولت به درآمدهای نفتی انتظار میرفت که با افزایش قیمت نفت، بدهی کاهش یابد اما از آنجا که کشورهای در حال توسعه صادر کننده نفت مدیریت کارامدی در زمینه درآمدهای حاصل از منابع ندارند در بیشتر موارد در نتیجه افزایش قیمت نفت دچار پدیده بیماری هلندی شده و با کمبود مالی و افزایش بار بدهی روبه رو شوند.
در دسته سوم معید‌فر و همکاران (1390) شهیکی تاش و خرم‌آبادی (1395)، توفیقی و رازلیقی (1395)، عزتی و همکاران (1395) عباسیان و همکاران (1396) و در مطالعات خارجی نیز کوروتایف و همکاران28 (2018) عبدالطیف و جمال29 (2019)، لی و همکاران30 (2020)، وادلاماناتی و د سویا31 (2020)، ایوانوسکی و هایلماریام32 (2022)، اقبال33 (2017)، نووکوولو34 (2018)، مسی و ریچیوتی35 (2019)، نصیر36 (2020)، خانا37 (2020) و اسحاق و فرزانگان38 (2022) به بررسی رابطه بین شوک های نفتی و متغیرهای سیاسی پرداخته اند. از بعد سیاسی همواره دو دیدگاه وجود دارد. بعد اول بیانگر نفرین منابع است. این گروه معتقدند که نفت موجب اثرات زیانباری بر ثبات سیاسی کشورها میشود و اثرات منفی بر شاخص‌های ریسک سیاسی از جمله: دموکراسی، ثبات سیاسی، رفاه اجتماعی، کیفیت نهادی، جنگهای داخلی و خارجی و... دارد. اما نظریه مقابل آن مربوط به دولت رانتی است که معتقدند این منابع می‌تواند ثبات سیاسی را در کشورهای صادرکننده افزایش داده و موجب بهبود عملکرد میشود.
همانطور که مشخص است در سالهای اخیر رابطه شوکهای نفتی و متغیرهای مالی، سیاسی و اقتصادی مثل اثر فشار مالی بر قیمت نفت (بارالز_رؤیز و محمد39، 2021)، تحلیل ریسک بین بازده WTI و عوامل مالی (ژائوو همکاران40، 2022)، اثر ریسک سیاسی و اقتصادی بر نفت (چن و همکاران41 2016؛ سونگ، چن و همکاران 2022؛...)؛ اثر ریسک عدم قطعیت اقتصادی بر نفت (فنگ و همکاران42 2022) بسیار مورد توجه قرر گرفته است. همچنین عکس این ارتباط نیز موردتوجه خاص پژوهشگران قرارگرفته است ازجمله این موارد می‌توان به مطالعاتی چون اثر قیمت نفت بر عدم قطعیت سیاست اقتصادی (هایلماریام، اسمیت و همکاران 2019؛ آنتوناکاکیس و همکاران43 2014؛ کانگ، راتی و همکاران 2017)، رابطه قیمت نفت و خطرات سیاسی (کوروتای و همکاران 2018؛ عبداللطیف و الجمال 2019؛ سو و همکاران 2019؛ ایوانوسکی و هایلماریام44 2022؛...)، اثر بحران مالی بر قیمت نفت (جو، سو و همکاران، 2018)، نقش عدم اطمینان قیمت نفت بر ثبات مالی یا عدم اطمینان اقتصادی (آپوستولاکیس و همکاران 2021)، رابطه قیمت نفت و ریسک کشوری (لی و همکاران، 2017؛ رفاح‌کهریز و حیدری، 1398) اشاره کرد. با این‌حال در ایران مطالعه‌ای در زمینه‌ی اثرات شوکهای نفتی بر هر کدام از بیثباتی های مالی اقتصادی و سیاسی انجام نگرفته است؛ بنابراین با پشتیبانی از کارهای قبلی، در مطالعه حاضر تأثیر تکانه‌های نفتی بر ریسک کشوری را با اتکا بر روش SVAR بیشتر شکافته و تأثیرپذیری در زیر بخش‌های این شاخص یعنی بخش‌های مالی، سیاسی و اقتصادی را بررسی خواهد شد.
4. روش شناسی تحقیق
مدل SVAR در سال 1980 در نتیجه انتقاداتی که بر مدل VAR شد توسط سیمز ارائه شد. همانطور که سیمز بیان می کند، رویکرد شناسایی در مدل های SVAR برای جلوگیری از مشکلات در مدل های معادلات همزمان پویا طراحی شده است (گوتچالک، 2001). رویکرد استاندارد VAR فرض می کند که متغیرها ثابت هستند. یکی دیگر از مشکلات دیگر مطرح شده در مدل های VAR، ساختاری نبودن شوک هاست. در نبود این ساختارها نمی‌توان مفاهیم اقتصادی را درک کرد. از این رو برای اولین بار برنانکه، 1986 و بلانچارد و کواه، 1989 با در نظر گرفتن محدودیت های نظری روی تاثیرات همزمان شوک ها موجب توسعه مدل و حل این مسئله شدند. هدف اصلی روش SVAR تعیین پاسخ های پویای متغیرهای مختلف اقتصادی به شوک های مستقل با ترکیب تحلیل سری زمانی و تئوری اقتصادی است.
فرم کلی VAR ساختاری به صورت زیر است:
(1)
در معادله بالا بردار اختلالات ساختاری است که به صورت سریالی و متقابل ناهمبسته اند. ماتریس B 
ماتریس ضرایب اختلالات ساختاری و Yt ماتریس متغیرهای درونزا است. با ضرب طرفین معادله بالا در A0-1 به فرم حل شده VAR می‌رسیم:
(2)
که شکل ساده شده آن به صورت زیر است:
(3)
بردار پسمانده های فرم حل شده بوده و به شکل 
تعریف میشود. فرم و حل شده از طریق اجزای اخلالشان در ارتباط هستند رابطه برقرار شده بین این دو فرم به صورت زیراست:
برای برآورد و استفاده از مدل SVAR ابتدا باید به تصریح مدل VAR پرداخت و سپس برای یافتن پارامترهای فرم ساختاری نیاز است که تعدادی قید و محدودیت که مبتنی بر تئوری های اقتصادی است از طریق ماتریس A و B بر روابط بین پسمانده های مدل ساختاری () و مدل خلاصه شده () اعمال شود. واردن کردن محدودیت به 3 طریق انجام میشود. یا محدودیت ها بر ماتریس A وضع میشود و ماتریس B یکه فرض میشود که به آن مدل A می گویند. یا محدودیت ها تماما بر ماتریس B اعمال شده و ماتریس A یکه فرض می شود که در این صورت مدل B را داریم. و در نهایت اگر محدودیت ها بر هر دو ماتریس وضع شود ما با مدل AB روبه رو هستیم.
4-1. تصریح الگو
Ytبردار 
از متغیرهای درونزای مدل می‌باشد که اجزای آن به صورت زیر تعریف میشود.
SAN متغیر تحریم (تحریم های هسته ای)، (LOP)لگاریتم قیمت نفت، (LS)لگاریتم عرضه جهانی نفت، (GREA) شاخص فعالیت حقیقی اقتصاد جهان، (LPR) ریسک سیاسی، (LFR) ریسک مالی و (LER) ریسک اقتصادی است. داده‌ها و اطلاعات مربوط به قیمت نفت خام و عرضه جهانی نفت از وب‌سایت اوپک45، شاخص فعالیت حقیقی اقتصاد از بانک فدرال رزرو دالاس46 و داده‌های شاخص ریسک سیاسی، مالی و اقتصادی ایران از شاخص راهنمای بین‌المللی ریسک کشوری (ICRG)47 که وابسته به وب‌سایت 48PSR است تهیه‌شده است. متغیرهای ذکر شده به صورت فصلی مورد استفاده قرار گرفته اند. از آنجا که داده های ریسک به صورت ماهانه منتشر می شود برای فصلی سازی، از داده ماه آخر هر فصل49 و میانگین 3 ماهه (به دلیل وجود مقادیر مثبت و منفی) در شاخص فعالیت حقیقی استفاده شده است.
از آنجا که مدل 
از طریق فرم حل شده‌ی 
به دلیل مشکل شناسایی (تعداد پارامترها یکسان نیست) قابل بازیابی نیست. بنابراین استخراج پارامترها و برآورد فرم ساختاری نیازمند اعمال یک سری قید و محدودیت مبتنی بر نظریه های اقتصادی بر ماتریس A و B 
روابط بین پسمانده های مدل ساختاری ( 
) و حل شده (
) است. الگو و مدل مورد استفاده در این پژوهش از نوع 
است که به صورت زیر تعریف میشود:
در ماتریس بالا محدودیت های کوتاه مدت سطر اول مربوط به متغیر تحریم می‌باشد. در واقع مدل ما با یک متغیر برونزا شروع شده است. این متغیر فقط از خودش تاثیر می‌پذیرد و جزء خطای آن به شکل زیر است:
(4)
سطر دوم مربوط به متغیر قیمت نفت است. قیمت نفت از سه متغیر متغیر فعالیت حقیقی اقتصاد جهانی، عرضه نفت خام و تحریم های هسته ای تاثیر می‌پذیرد. با گسترش اقتصاد جهانی، تقاضا برای مواد خام صنعتی از جمله نفت افزایش می‌یابد و همین امر موجب افزایش فشار بر روی قیمت نفت میشود ( رحمانی و فرید زاد، 1398). در مطالعه ای که (خطیب سمنانی و همکاران، 1390) انجام دادند به این نتیجه رسیدند که رابطه بین عرضه نفت و قیمت آن دو طرفه است. طوریکه با افزایش قیمت نفت کشورهای اوپک برای کسب سهم بیشتر بازار عرضه خود را افزایش می‌دهند. افزایش ایجاد شده موجب مازاد عرضه میشود که به تبع آن موجب کاهش قیمت نفت میشود. کشورهای غیر اوپک که وابستگی به درآمد نفت ندارند برای جلوگیری از سقوط قیمت نفت عرضه خود را کاهش می‌دهند. متغیر تحریم نیز از اهمیت زیادی برخوردار است. همانطور که در روند تاریخی قابل مشاهده است تحریم های آمریکا علیه ایران و بخصوص صادرات نفتی موجب تغییرات بازار نفت شده است. بنابراین جزء خطای این معادله حاوی 4 شوک ساختاری است:
(5) 
سطر سوم مربوط به محدودیت‌های عرضه نفت است. شوکهای عرضه نفت خام به‌عنوان تغییراتی غیرقابل‌پیش‌بینی در تولید جهانی نفت تعریف می‌شوند. کشورهای تولیدکننده نفت با توجه به هزینه‌های تعديل تولید نفت و عدم اطمینان نسبت به وضعیت بازار نفت خام، به شوک تقاضا واکنش‌های آهسته‌ای نشان می‌دهند. در بررسی که کیلیان (2009) در شناسایی عوامل مؤثر بر شوکهای قیمت نفت انجام داد به این نتیجه رسید که افزایش پیش‌بینی‌نشده تقاضای کل به‌طور موقت تولید جهانی نفت را با یک تأخیر نیم ساله افزایش میدهد. همچنین بیان می‌کند که انقباضات عرضه نفت در یک منطقه باعث افزایش تولید در سایر نقاط جهان میشود. درعین‌حال، این شوک باعث افزایش اندک، گذرا و قابل‌توجهی در قیمت واقعی نفت برای حدود هشت ماه میشود. همچنین باعث کاهش موقتی اندک فعالیت واقعی اقتصادی میشود که تا حدی ازنظر آماری معنی‌دار است. درنتیجه جز خطا در اینجا شامل 3 شوک ساختاری است:
(6)
سطر چهارم مربوط به فعالیت حقیقی اقتصاد جهانی است. در مطالعه ای که جو (2014) انجام داد تایید کرد که شوک قیمت نفت اثرات منفی بر فعالیت حقیقی دارد بطوریکه با دو برابر شدن نوسانات قیمت نفت، فعالیت حقیقی به اندازه 0.3 درصد کاهش می‌یابد. در نتیجه جز خطا در اینجا به شکل زیر است:
(7)
سطر پنجم مربوط ریسک سیاسی است. نووکوولو (2018) در مطالعه خود اظهار می‌کند که افزایش قیمت نفت می تواند موجب جنگ داخلی شود. از آنجا که ایران کشوری صاحب منابع طبیعی است رانت حاصل از این منابع می‌تواند با اثر گذاری بر ثبات سیاسی، دموکراسی، رفاه اجتماعی، فقر، پاسخگویی دولت در برابر مردم، فساد و ... موجب بی ثباتی سیاسی شود. در مطالعه ای که شاه آبادی و پورجوان (1393) در ارتباط با صادرات منابع طبیعی با شاخص های حکمرانی انجام دادند به این نتیجه رسیدندکه در کشورهای نفتی با افزایش درآمدهای ارزی حاصل از صادرات شاهد کاهش پاسخگویی و شفافیت، گسترش رانت جویی و فساد، چرخش مداوم سیاستهای اقتصادی و اقتدارگرایی خواهیم بود. معادله جزء اخلال این شاخص به صورت زیر است:
(8)
در سطر بعد مولفه ریسک مالی قرار می‌گیرد. مطالعات زیادی در زمینه تاثیرگذاری نفت بر ریسک مالی انجام شده است. به طور مثال افزایش قیمت نفت ( تکانه مثبت نفتی) موجب افزایش تراز حساب جاری (عصاری آرانی و همکاران، 1389)، افزایش نقدینگی ( خسرو شاهی، 1398) و افزایش نرخ ارز در کشورهای وارد کننده و صادر کننده نفت ( شهرکی و مرادی، 1393) گردیده است. کاهش قیمت نفت نیز موجب کاهش هر سه میشود. بی ثباتی سیاسی در پی تغییرات مکرر در سیاست ها، نااطمینانی و دلسردی سرمایه گذاران و سرمایه گذاری در فعالیت های زود بازده می‌تواند به سرعت ریسک مالی را افزایش دهد.
(9) 
در سطر آخر محدودیت های ریسک اقتصادی قرار دارد. از آنجا که بخش عمده بودجه دولت ار محل درآمدهای نفتی تامین می شود بنابراین هر گونه تغییر در این شاخص موجب تغییر در متغیرهای کلان اقتصادی میشود. مطالعاتی همچون ( امامی و همکاران، 1390)، (مندوزا و ورا، 2010)، (اصغر پور و همکاران، 1397) و (کمیجانی و همکاران، 1391) نیز نشان می هد نفت بر متغیرهای مهم اقتصادی و نوسانات آنها تاثیرگذار بوده است. از طرف دیگر بهبود محیط مالی و کاهش بی ثباتی سیاسی برای ثبات اقتصادی ضروری است. کیریکاله (2019) نشان داد که که ریسک مالی تأثیر قابل توجهی بر ریسک اقتصادی و سیاسی دارد. به طور مثال اگر نسبت بدهی خارجی به تولید از طریق انضباط مالی و افزایش درآمدهای دولت، کاهش یابد می توان به افزایش رشد و تولید کمک کند (ژیلایی اقدام و همکاران، 1399). در مطالعه ای که کازرونی و همکاران در سال 1398 در بررسی رابطه شرایط سیاسی و رشد اقتصادی انجام دادند متوجه شدند که ثبات سیاسی و بهبود دموکراسی می توانند موجب ایجاد رشد پایدار در ایران شوند. بنابراین سیاستگذاران باید ریسک‌های سیاسی و مالی را در کشورهای خود به حداقل برسانند تا محیط اقتصادی را بهبود بخشند یا توسعه اقتصادی را تسریع کنند. بطوریکه برای دستیابی به ثبات اقتصادی، سیاستگذاران باید نسبت بدهی داخلی و خارجی به عنوان نسبتی از GDP را کاهش داده، نرخ ارز را تثبیت و مشکلات نقدینگی را حل کنند. همچنین برای جلوگیری از آسیب‌پذیری احتمالی در پویایی کلان، سیاستگذاران همچنین باید مؤلفه‌های اصلی شاخص ریسک سیاسی، یعنی ثبات دولت، کیفیت بوروکراتیک، درگیری‌های داخلی و خارجی، مشکلات مذهبی و قومیتی، مشخصات سرمایه‌گذاری، شرایط اجتماعی-اقتصادی، پاسخگویی دموکراتیک، حاکمیت نظم و قانون را کنترل کنند (کریکاللی، 2016؛ کریکاللی و اونیبور، 2020). بنابراین معادله آخر شامل شوک ساختاری زیر می باشد:
(10) 
4-2. تخمین الگو
1-2-4. آزمون ریشه واحد
از آنجایی که داده های مورد استفاده به صورت فصلی بوده از آزمون مانایی به روش هگی برای مدل با عرض از مبدأ، روند و متغیرمجازی فصلی به عنوان مؤلفه های قطعی رگرسیون، برای تمامی متغیرهای مستقل و وابسته انجام گردید. تعداد وقفه ها با استفاده از روش آکائیک انتخاب و مقادیر بحرانی و مقادیر احتمال آزمون با استفاده از روش مونت کارلو به دست آمد. در این آزمون اگر مقدار احتمال حاصل از شبیه سازی کمتر از پنج درصد باشد، فرض صفر که بیانگر وجود ریشه واحد است رد خواهد شد و متغیر مانا است. نتایج آزمون در جدول (1)ارائه شده است.
جدول (1)- نتایج آزمون ریشه ی واحد هگی برای متغیرهای مدل
متغیرها | آماره آزمون بر اساس دوره تناوب | ||
تناوب صفر | تناوب دو فصل | تناوب سالانه | |
LFR | -3.52* | -3.81** | 9.25** |
LER | -3.36* | -4.14** | 37.89** |
LPR | -3.41* | -3.81** | 7.81** |
REA | 4.6-** | 4.71-** | 11.7** |
LOP | -3.38* | -3.49** | 9.38** |
LS | -3.34* | -4.11* * | 23.87** |
* احتمال 5 درصد، **احتمال یک درصد ماخذ: یافته‌های پژوهش
2-2-4. تعیین وقفه بهینه
بعد از آزمون ریشه واحد، تعیین وقفه بهینه مهمترین و اولین گام در مدل های خود توضیح است. در الگوی SVAR وقفه کم موجب خودهمبستگی در جملات اخلال و وقفه زیاد موجب از دست دادن درجات آزادی زیادی میشود بنابراین در تعیین حد بهینه آن باید دقت کرد. برای مدل هایی که نمونه در آن کمتر از 100 است از معیار شوارتز و اگر بین 100 تا 200 باشد از معیار حنان-کوئین و نمونه هایی بالاتر از 200 از معیار آکائیک استفاده میشود. با توجه به اینکه نمونه ما کمتر از 100 است بنابراین ما از معیار شوارتز استفاده می‌کنیم. نتایج آزمون وقفه بهینه در جدول زیر آمده است که معیار شوارتز در اینجا وقفه یک را نشان میدهد.
VAR جدول (2)- تعیین وقفه بهینه درالگوی
HQ | SC | AIC | FPE | LR | LogL | Lag |
3.42 | 3.55 | 3.33 | 6.63e | NA | -118.09 | 0 |
-3.08* | -2.04* | -3.77* | 5.45e* | 563.81 | 197.46 | 1 |
-2.12 | -0.17 | -3.42 | 8.01e | 57.32 | 233.29 | 2 |
-1.39 | 1.46 | -3.29 | 9.90e | 62.54 | 277.55 | 3 |
-1.13 | 2.62 | -3.64 | 8.30e | 76.17* | 339.64 | 4 |
-0.35 | 4.32 | -3.46 | 1.35e | 43.79 | 381.76 | 5 |
ماخذ: یافته‌های پژوهش
3-2-4. پایداری مدل VAR
شکل زیر معکوس ریشه‌های مـدل VAR تخمین زدهشـده در وقفـه یک را نشـان میدهد. اعتبار نتایج به دست آمده در گرو ثبات و پایداری مدل VAR تخمین زده است. اگر تمامی ریشه ها درون دایره واحد قرار بگیرد یا به عبارتی مقدارشان از یک کمتر باشد مدل VAR پایدار است. از آنجا که ریشه ها همگی درون دایره واحد هستند بنابراین مدل ما پایدار است.
شکل(1)- معکوس ریشه های مشخصه ی چند جمله ای های مدل VAR
ماخذ: یافته‌های پژوهش
4-2-4. توابع واكنش آني تجمعي (IRF)
توابع واکنش آنی حرکات پویای متغیر ها در طی زمان و در پی انجام یک شوک به اندازه یک انحراف معیار را نشان میدهد. شکل (2) واکنش ریسک سیاسی به تکانه های مدل را نشان میدهد. همانطور که در شکل مشخص است یک تکانه مثبت قیمت نفت به‌اندازه یک انحراف معیار باعث واکنش منفی شاخص ریسک سیاسی (افزایش ریسک سیاسی) میشود. این شاخص ابتدا کاهش و در ادامه بهبود می‌یابد.
به‌طورکلی، شواهد موجود نشان میدهد که تأثیر نفت بر ریسک سیاسی متفاوت است. گروهی از اقتصاددانان بر پدیده نفرین منابع و گروهی دیگر معتقد به دولت رانتی در رابطه بین نفت و اثرات سیاسی آن هستند. در توجیه نتیجه اخذشده می‌توان گفت که در اقتصادهای صادرکننده نفت همچون ایران که دارای اقتصادی تک‌محصولی هستند، مدیریت درآمدهای نفتی در دست دولت است. مدیریت نادرست این منابع می‌تواند کشور را متحمل ضرر کند. ازآنجاکه در این کشورها معمولاً مدیریت صحیحی انجام نمی‌گیرد افزایش قیمت نفت اثرات سیاسی همچون افزایش نابرابری اجتماعی، افزایش فساد، کاهش ثبات سیاسی، عدم پاسخگویی در برابر مردم و کاهش دموکراسی -که از مؤلفه‌های بیثباتی سیاسی هستند- در پی دارد و درواقع پدیده نفرین منابع که حاکی از اثرات زیان‌آور نفت بر بخش سیاسی است را تأیید می‌کند.
اثر شوک تقاضای کل بر شاخص ریسک سیاسی مثبت بوده است. اثر معنادار این شوک بعد از یک دوره کوتاه‌مدت از بین می‌رود. به‌عبارت‌دیگر با رونق اقتصاد در سطح جهان که باعث افزایش تقاضای نفت نیز میشود مقدار عددی شاخص ریسک افزایش‌یافته که به معنی کاهش ریسک بوده و مطابق انتظار تئوریک تحقیق می‌باشد. همانطور که قبلاً گفته شد بر سر رابطه بین نفت و ریسک ژئوپلیتیکی اجماعی وجود ندارد و نتایج متفاوت است. گروهی از اقتصاددانان معتقدند که کشورهای صاحب منابع، دولت‌هایی رانتی دارند که ذخایر عظیم حاصل از فروش نفت را به‌جای ایجاد اصلاحات و تدابیر درست برای رفع مخالفت‌ها و نارضایتی‌های فزاینده استفاده می‌کنند و درنتیجه شاهد بیثباتی سیاسی کمتری در این کشورها هستیم.
متغیر مجازی تحریم اثری منفی بر ریسک سیاسی داشته و موجب افزایش معنادار آن تا 5 دوره شده است. تأثیر منفی این متغیر در طول دوره کاهش‌یافته اما همچنان منفی باقی‌مانده است. در سالهای اخیر با تحمیل تحریم‌های هسته‌ای و همچنین تحریم‌هایی در حوزه‌ی تجارت و بازرگانی شاهد افزایش ریسک بوده‌ایم. دولت‌هایی که دارای اقتصاد تک‌محصولی متکی بر نفت هستند آسیب‌پذیری بیشتری از تحریم‌ها نسبت به سایر کشورها دارند؛ زیرا شاهرگ حیاتی این دولت‌ها مورد هدف قرار می‌گیرد که می‌تواند موجب فلج نهاده‌ای اقتصادی و سیاسی شود. وجود تحریم‌ها خود باعث بروز نارضایتی و اعتراض مردم میشود که در صورت کنترل نشدن و بهبود نیافتن می‌تواند مشروعیت دولت را که یکی از اهداف‌های اصلی تحریم است از بین ببرد و منجر به بیثباتی سیاسی شود.
شکل (2)- توابع واکنش آنی ریسک سیاسی
b: response of LPR to LOP |
a: response of LPR to SAN
|
|
| ||
|
|
ماخذ: یافته‌های پژوهش
شکل (3) واکنش ریسک مالی به تکانه های مدل را نشان می دهد. همانطور که در شکل مشخص است اثر شوک مثبت عرضه نفت بر شاخص ریسک مالی مثبت است. به عبارت دیگر با افزایش عرضه نفت و افزایش درآمد برای کشور صادر کننده مقدار عددی شاخص ریسک افزایش یافته است که به معنی کاهش ریسک مالی می باشد. این نتیجه گیری مطابق انتظارات تحقیق می باشد.
همچنین شوک فعالیت حقیقی اقتصاد باعث افزایش عددی شاخص ریسک مالی شده است که به معنی کاهش ریسک مالی می باشد. این نتیجه از دوره دوم تا پنجم معنی دار است. به عبارت دیگر در نتیجه افزایش تقاضا برای کالاهای صنعتی مثل نفت، رونق اقتصادی ایجاد میشود که این رونق موجب بهبود متغیرهای مالی وکاهش ریسک مالی میشود. شوک قیمت نفت و تحریم اثر معناداری بر شاخص ریسک مالی ندارد.
شکل (3)- تابع واکنش آنی ریسک مالی
|
| ||
|
|
ماخذ: یافته‌های پژوهش
شکل (4) توابع واکنش آنی ریسک اقتصادی نسبت به تکانه های مدل را نشان می دهد. همانطور که در نمودار مشخص است مهمترین تکانه‌ای که اثر معنادار بر ریسک اقتصادی داشته است تکانه تحریم اقتصادی بوده و سایر تکانه ها اثر معنادری بر روی ریسک اقتصادی ندارند. وارد شدن شوک مثبت قیمت نفت بر ریسک اقتصادی در ابتدا موجب واکنش مثبت و کاهش ریسک شده و از دوره 4 به بعد موجب افزایش ریسک میشود. همچنین شوک عرضه نفت در ابتدا تاثیر مثبتی بر ریسک دارد اما از دوره ششم به بعد موجب افزایش ریسک میشود. هر 2 نتیجه بالا معنادار نبودند؛ اما شوک مثبت فعالیت حقیقی موجب افزایش ریسک میشود. این شوک تا 1 دوره معنی دار و بر متغیر اثر گزار است. اثر منفی با گذشت 5 دوره از بین رفته و اثر شوک معکوس میشود. هایلماریام و همکاران (2019) با استفاده از داده‌های ماهانه کشورهای G7 در دوره 1997:01–2018:06 اثر قیمت نفت بر عدم قطعیت سیاست اقتصادی را بررسی کردند. نتایج آنها نشان میدهد سال‌هایی که در آنها افزایش قیمت نفت ناشی از افزایش تقاضای کل جهانی بوده، عدم قطعیت سیاست اقتصادی از خود واکنش منفی نشان داده است. آنتوناکاکیس و همکاران (2014) نیز رابطه پویا بین تغییرات قیمت نفت و شاخص عدم قطعیت سیاست اقتصادی را برای نمونه‌ای از کشورهای صادرکننده و خالص واردکننده نفت بررسی کردند. آنها نیز به این نتیجه رسیدند که شوکهای مثبت پیش‌بینی نشده طرف عرضه تأثیر قابل‌توجهی بر عدم اطمینان سیاست اقتصادی ندارند.
شکل (4)- توابع واکنش آنی ریسک اقتصادی
j. response of LER to LOP |
i. response of LER to SAN |
|
| ||
|
|
ماخذ: یافته‌های پژوهش
5-4. تجزيه واريانس خطاي پيش بينی (VD)
تجزیه ی واریانس روشی برای توصیف پویایی مدل و ابزاری برای تحلیل عملکردهای کوتاه مدت است. با استفاده از این روش می‌توان درصد تغییرات متغیر وابسته در مقابل شوک وارد شده توسط هر یک از متغیرهای موجود در مدل را مشاهده کرد.
جدول (3)- تجزیه واریانس ریسک سیاسی
ADS | LS | LOP | SAN | LPR | S.E | دوره |
6.01 | 1.79 | 5.39 | 14.41 | 70.20 | 0.32 | 2 |
6.31 | 2 .97 | 8 .77 | 19.19 | 57.16 | 0.36 | 4 |
5.77 | 3.36 | 10.82 | 20.16 | 52,52 | 0.38 | 6 |
5.30 | 3.49 | 12.13 | 20.30 | 50,43 | 0.40 | 8 |
4.98 | 3 .51 | 12.96 | 20.26 | 49.37 | 0.41 | 10 |
ماخذ: یافته‌های پژوهش
در جدول (3) نتایج تجزیه واریانس ریسک سیاسی نشان داده شده است. ستون اول دوره‌ها را نشان میدهد که هر دوره نشان‌دهنده‌ی یک‌فصل است. ستون دوم مربوط به انحراف معیار است که باگذشت زمان مقدارش بیشتر میشود و دلیل آن این است که خطای هر دوره بر اساس خطای دوره قبل خود به دست می‌آید. با تجزیه واریانس خطاي پیش‌بینی، سهم نوسان متغیر ریسک سیاسی در واکنش به هر شوك واردشده، محاسبه میشود. در دوره‌ی اول 84 درصد از تغییرات ریسک سیاسی توسط خود متغیر توضیح داده میشود. همانطور که در جدول مشخص است باگذشت زمان و در دوره‌های بالاتر توضیح دهندگی متغیرهای دیگر افزایش می‌یابد. به‌گونه‌ای که بعد از 10 دوره سهم قیمت نفت حدود 13 درصد، فعالیت حقیقی اقتصاد حدود 5 درصد، و عرضه نفت حدود 4 درصد از نوسانات ریسک سیاسی را توضیح می‌دهند. همچنین تحریم نیز حدود 20 درصد از توضیح دهندگی نوسانات ریسک سیاسی را به خود اختصاص میدهد.
جدول (4) - تجزیه واریانس ریسک مالی
ADS | LS | LOP | SAN | LFR | S.E | دوره |
7.052 | 4.88 | 0.75 | 2.29 | 80.14 | 0.31 | 2 |
11.99 | 4.75 | 1.88 | 3.46 | 72.33 | 0.37 | 4 |
13.74 | 5.41 | 2.02 | 4.05 | 69.30 | 0.40 | 6 |
14.31 | 6.18 | 1.98 | 4.28 | 67.82 | 0.42 | 8 |
14.44 | 6.91 | 2.05 | 4.34 | 66.85 | 0.43 | 10 |
ماخذ: یافته‌های پژوهش
ریسک مالی نیز در ابتدای دوره بیشترین سهم را با 87 درصد به خود اختصاص داده است. رفته‌رفته اثرات سایر متغیرها به‌جز عرضه نفت نسبت به اول دوره افزایش می‌یابد و اثر توضیحی خود متغیر تا 67 درصد کاهش می‌یابد. در اینجا فعالیت حقیقی نسبت به دو متغیر دیگر اثر بیشتری دارد. اثرات قیمت نفت و فعالیت حقیقی باگذشت زمان، روندی صعودی دارد درحالی‌که عرضه نفت با نوسان بیشتری مواجه بوده و در ابتدا روندی نزولی داشته و در چند دوره آخر شروع به افزایش می‌کند.
جدول (5)- تجزیه واریانس ریسک اقتصادی
ADS | LS | LOP | SAN | LER | S.E | دوره |
5.35 | 0.40 | 0.13 | 3.65 | 87.00 | 0.012 | 2 |
4.74 | 0.45 | 0.11 | 7.90 | 82.42 | 0.018 | 4 |
4.52 | 0.43 | 0.14 | 9.73 | 79.55 | 0.022 | 6 |
4.43 | 0.47 | 0.20 | 10.58 | 77.74 | 0.026 | 8 |
4.37 | 0.55 | 0.27 | 11.04 | 76.53 | 0.029 | 10 |
ماخذ: یافته‌های پژوهش
ریسک اقتصادی نسبت به دو متغیر ریسک مالی و سیاسی تغییرات کمتری را متحمل شده است. در کل دوره بیشترین تاثیر را از خود گرفته است و تا پایان دوره فقط 14 درصد از تاثیر خود را از دست داده است. شوک تقاضای کل تا 2 دوره بیشترین تاثیر گذاری را داشته و بعد از آن متغیر مجازی سهم بیشتری را به خود اختصاص داده است. در بین متغیرهای ریسک، شوک های نفتی به ترتیب بیشترین سهم را در توضیح‌دهندگی ریسک مالی با 18.84 درصد، ریسک سیاسی 17.85 درصد و ریسک اقتصادی با 5.39 درصد داشته اند.
5. نتیجه‌گیری
عملکرد اقتصادی کشورهای صادرکننده نفت به دلیل وابستگی شدید اقتصاد به درآمدهای آن به شدت تحت تاثیر قرار می گیرد به گونه ای که هر تکانه وارده به این متغیر می‌تواند موجب تلاطم در سایر متغیرها شود. ازاین‌جهت بررسی نفت و بی‌ثباتی‌ها حائز اهمیت است. ازآنجاکه در کشورهای صادرکننده نفت درآمدهای نفتی و بودجه در دست دولت است بنابراین مدیریت این درآمدهاست که آثار منفی و مثبت آن را تعیین می‌کند. در سال‌هایی اخیر شاهد افزایش تحقیقات درباره‌ی تأثیر شوکهای نفتی بر متغیرهای اقتصاد کلان بوده‌ایم؛ اما در مورد ارتباط تکانه‌های نفتی و ریسک کشوری در ایران مطالعات محدودی انجام‌گرفته است .هدف ما در این پژوهش بررسی اثرات تکانه‌های نفتی بر ریسک‌های سیاسی، مالی و اقتصادی با استفاده از یک مدل SVAR است.
توابع واکنش آنی نشان میدهد که شوک مثبت قیمت نفت به‌اندازه یک انحراف معیار منجر به افزایش شاخص ریسک سیاسی در دوره‌ی کوتاه‌مدت شده است که مطابق انتظارات تئوریک بوده است. همچنین شوک مثبت تقاضای کل واکنش مثبت شاخص ریسک را به دنبال داشته و منجر به کاهش ریسک شده است. متغیر مجازی تحریم بیشترین اثر را بر ریسک سیاسی ثبت کرده است.
شوک مثبت عرضه نفت و تقاضای کل منجر به کاهش معنادار ریسک مالی شده است. افزایش در عرضه نفت و رونق اقتصاد جهانی می‌تواند سیگنالی از افزایش درآمد و بهبود متغیرهای مالی باشد. ریسک اقتصادی نیز به مقدار ناچیزی به شوک تقاضای کل و شوک تحریم واکنش معنادار نشان میدهد که درنتیجه آن ریسک افزایش می‌یابد.
نتایج تجزیه واریانس نشان میدهد از میان سه ریسک (قیمت نفت، عرضه نفت و تقاضای نفت) بیشترین تأثیرگذاری شوکهای نفتی به ترتیب بر ریسک مالی، سیاسی و اقتصادی بوده است. ریسک مالی و اقتصادی بیشترین تأثیر خود را از شوک تقاضای کل داشته‌اند و ریسک سیاسی از شوک قیمت نفت.
6. پیشنهادها و توصیه های سیاستی
با توجه به مطالعات تجربی و همچنین نتایج تحقیق، نفت عاملی مهم و اثرگذار در نااطمینانی به‌خصوص در کشورهایی با اقتصاد تک‌محصولی و وابسته به منابع مالی حاصل از نفت همانند ایران است. دور از انتظار نیست که منابع مالی کمتر منجر به بیثباتی اجتماعی یا سیاسی به‌ویژه در کشورهایی میشود که برای انجام تعهدات مخارج خود به‌شدت به صادرات انرژی وابسته هستند، زیرا تا زمانی که صاحبان قدرت بتوانند به اعطای یارانه‌های وعده داده‌شده ادامه دهند و شبکه منسجمی از حامیان داخلی را حفظ کنند ثبات احتمالاً ادامه خواهد داشت. اختلال شدید در تأمین مالی می‌تواند پایه‌های ثبات سیاسی را در چنین کشورهایی مختل کند و منجر به نارضایتی عمومی یا تحولات سیاسی داخلی شود.
عدم اطمینان سیاسی نیز می‌تواند عمر یک دولت را به حداقل برساند، افق سیاستگذاران را محدود کند و درنتیجه منجر به سیاستهای اقتصادی نامناسبی شود که بر سلامت اقتصاد و بخش مالی تأثیر منفی می‌گذارد.مهمترین و کلیدی‌ترین پیشنهاد ما کاهش وابستگی اقتصاد به نفت از طریق حمایت از بخش‌های کشاورزی و صنعت، توسعه و تنوع صادرات از طریق صادرات کالاهای غیرنفتی با حفظ کیفیت، جایگزینی درآمدهای مالیاتی به‌جای درآمدهای نفتی و سیستم مالیات گیری مناسب و... اشاره کرد. اولین گام جهت تحقق این امر تغییر نگرش به نفت به‌عنوان سرمایه ملی و فرانسلی است نه یک منبع درآمد.
علاوه بر آن بیثباتی قيمت نفت یک متغير برونزا در اقتصاد ایران محسوب میشود و نمی‌توان آنرا كاهش داد. با توجه به آسیب‌پذیر بودن اقتصاد ایران نسبت به نوسانات و بی‌ثباتی‌های قیمت نفت، برای جلوگیری از بروز عوارض منفی درآمدهای نفتی، مدیریت صحیح و رعايت قانون استفاده از صندوق‌های توسعه ملی توسط دولتمردان و توجه بیش از پیش به تجارب موفق کشورهای نفتی نسبت به این صندوق با توجه به نقش مثبت آن در اقتصاد پیشنهاد میشود. در دوران افزایش قیمت نفت، مازاد درامدها در این صندوق پس‌انداز شوند. از این درآمدها باید در جهتی بهینه برای سرمایه‌گذاری در بخش تولید و استفاده از عایدات آن برای تقویت رشد تولید، ثروت افزایی کشور و توسعه پایدار بهره برد. همچنین در شرایط کاهش قیمت نفت دولت می‌تواند با رعایت قوانین از این طریق مخارج خود را تأمین کند و بتواند بحران‌های مالی و مشکلات تعمیق بدهی را کاهش دهد و علاوه بر کاهش وابستگی از ورود مستقيم شوک‌ها و نوسان‌های برونزا به اقتصاد داخلی جلوگيری کند.
منابع
- اصغرپور, حسین و برادران خانیان, زینب. (1397). "اثرات نامتقارن درآمدهای نفتی بر کسری بودجه دولت در ایران: رویکرد رگرسیون کوانتایل". بررسی مسائل اقتصاد ایران، دوره 5، شماره 2، صص 27-1
- امامی، کریم و ادیب‌پور، مهدی. (1390). " بررسی اثرات شوکهای نامتقارن نفتی بر تولید". فصلنامه مدل‌سازی اقتصادی، دوره 3، شماره 4، صص 26-1
- برزگر، ابراهیم و خرمشاد، محمدباقر و پوریان، محمدتقی (1392). " علل ثبات و بیثباتی در ایران بعد از جنگ (1392-1368)". وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دانشگاه علامه طباطبایی
- تک‌روستا، علی و مهاجری، پریسا و محمدی، تیمور و شاکری، عباس (1398)." تأثیر تکانه‌های قیمت نفت بر رشد اقتصادی و تورم درکشورهای منتخب با تأکید بر تکانه‌های ناشی از ریسک سیاسی اوپک". پژوهشنامه اقتصاد انرژی ایران، دوره 8، شماره 30، بهار 1398، صص 60-23
- توفیقی, حمید و یحیوی رازلیقی, حسن. (1395). تاثیر رانت نفتی بر کیفیت نهادها در اقتصادهای نفتی. سیاست گذاری اقتصاد، دوره 8، شماره 16، آبان 1395، صص40-21
- خطیب سمنانی، محمدعلی، اسماعیل نیا، علی‌اصغر و ده آبادی، مرجان 01390)." بررسی اثرگذاری عرضه نفت کشورهای غیر اوپک بر قیمت نفت خام". فصلنامه علوم اقتصادی، سال پنجم، شماره 15، تابستان 1390
- خوش‌کلام خسروشاهی، موسی (1398)." اثرات متقارن و نامتقارن تکانه‌های نفتی بر متغیرهای اقتصاد کلان در ایران طی دوره ۱۳69-1395." فصلنامه سیاستهای راهبردی و کلان، دوره 7، شماره 1، بهار 1398، صص 162-142.
- دالمن‌پور، محمد و شفیعی، مریم (1393). " آثار پویای شوکهای نامتقارن نفتی بر تورم در ایران". نشریه مطالعات کمی در مدیریت، دوره 5، شماره 3، پاییز 1393، صص 190-163.
- درینی، محمد و اسماعیل پورمقدم، هادی و دهباشی، وحید (1395). " تجزیه‌وتحلیل تأثیر بیثباتی سیاسی با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی ایران بر تجارت بین‌الملل". فصلنامه پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام ". دوره 6، شماره 3، پاییز 1395، صص 119-110.
- رحمانی، مهرداد و فرید زاد، علی (1398)." نوسانات قیمت نفت در طی چهل سال: چرا قیمت نفت همچنان ممکن است ما را متعجب کند؟". فصلنامه روند، سال 25، شماره‌های 83 و 84، پاییز و زمستان 1398، صص 168-131.
- رضازاده، علی (1395). " بررسی تأثیر شوکهای نفتی بر نرخ ارز در ایران: رهیافت غیرخطی مارکوف – سوئیچینگ". دوره 24، شماره 79، پاییز 1395، صص 144-123.
- رضایی، علی. (1391). "شوکهای نفتی چگونه بر اقتصاد تأثیر می‌گذارند". پایگاه خبری تحلیلی جهان نیوز، آبان ماه 1391.
- رفاح کهریز، آرش و حیدری، حسن (1398). "بررسی ارتباط پویای بین شوکهای نفتی و شاخص ریسک کشوری در ایران". مجلس و راهبرد 26، شماره 97، صص 355-325.
- روشنی, حمید. (1395). اثر درآمدهای نفتی بر نقدینگی ایران: با تأکید بر نقش صندوق ذخیره ارزی. فصلنامه علمی پژوهش‌های رشد و توسعه اقتصادی، دوره 6، شماره 23، صص74-59.
- زارعی، پگاه؛ طهرانچیان، امیر منصور؛ ابونوری، اسمعیل و تقینژاد عمران، وحید (1399)." تأثیر نوسانات بازارهای دارایی بر بیثباتی مالی در اقتصاد ایران : رهیافت مارکوف سویچینگ موجک بنیان". نشریه علمی )فصلنامه( پژوهشها و سیاستهای اقتصادی، شماره 93، سال بیست و هشتم، بهار 1399، صص 232-203.
- زمردی، مهدیه و گلشاهی، محمود (1392). " تاثیر تغییرات قیمتی نفت بر میزان تسهیلات غیر جاری بانک‌ها: مطالعه موردی ایران". پژوهشکده پولی و بانکی، بیست و هفتمین همایش سالانه سیاستهای پولی و ارزی، تهران مرکز همایش‌های بین‌المللی، تیرماه 1396.
- ژیلایی اقدم جعفر، دقیقی اصلی علیرضا، دامن کشیده مرجان و اسماعیل پور مقری علی (1399)." تأثیر بدهی‌های خارجی دولت بر رشد اقتصادی کشورهای درحال توسعه با درآمد سرانه متوسط به بالا (رهیافت هم‌انباشتگی در داده‌های تابلویی پویا). فصلنامه تحقیقات مدل‌سازی اقتصادی، سال 11، شماره 40، زمستان 1399، صص 183-159.
- شاه آبادی ابوالفضل، پورجوان عبداله. (1393) تأثیر وفور منابع طبیعی برعملکرد حکمرانی کشورهای برگزیده نفتی و توسعه‌یافته: رویکرد پانل GMM. تحقیقات مدل‌سازی اقتصادی، سال 5، شماره 16، صص 32-1.
- شهرکی جواد، مرادی حمید (1393)."عوامل تعیین کننده ی نرخ واقعی ارز؛ با تأکید بر قیمت نفت برای مقایسه ی کشورهای صادرکننده و واردکننده ی نفت". مطالعات اقتصاد انرژی، بهار 1393 , دوره 10 , شماره 40، صص 95-63.
- شهیکی تاش, مهیم و خرم آبادی, طوبی. (1395). رابطه میان نرخ بیکاری با قیمت نفت و نرخ بهره در ایران. سیاستهای راهبردی و کلانشماره 16، دوره 4، صص 134-115.
- صادقی، سید کمال؛ متفکر آزاد، محمدعلی؛ پورعبادالهان کویچ، محسن و شهباز زاده خیاوی، اتابک 01392)." اثر بیثباتی قیمت نفت بر رشد تولید ناخالص داخلی در ایران؛ تجزیه‌وتحلیل مدل چرخشی مارکوف". فصلنامه علمی مطالعات اقتصادی کاربردی ایران، دوره 2، شماره 5، اردیبهشت 1392، صص 52-29.
- صالحی، اله کرم و حموله‌علی‌پور، مریم (1397). " تأثیر شوکهای قیمت نفت خام بر بازده سهام شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران". مجله علمی تخصصی چشم‌انداز حسابداری و مدیریت، دوره 1، شماره 3، پاییز 97 (جلد دوم)، صص 85-69.
- صبحی، ثمین؛ سامتی، مرتضی؛ قبادی، سارا و صامتی، مجید (1394)." بررسی اثر شوکهای مؤثر بر رشد اقتصادی ایران در فضای نهادی". فصلنامه مدل‌سازی اقتصادی، سال چهاردهم، شماره 4، پیاپی 52، زمستان 1394، صص 78-53.
- صمدی، سعید و یحیی‌آبادی، ابوالفضل و معلمی، نوشین (1388)." تحلیل تأثیر شوکهای قیمت نفت بر متغیرهای اقتصاد کلان در ایران، فصلنامه پژوهشها و سیاستهای اقتصادی". دوره 17، شماره 52، زمستان 1388، صص 26-5.
- صمصامی، حسین و هلالی رضا (1390)." بررسی عدم تقارن اثر درآمدهای نفتی بر سطح تولید و قیمت در ایران". مجله مطالعات اقتصادی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شیراز، سال 2، شماره 3، بهار و تابستان 1390، صص 51-25.
- عباسیان عزت اله، مفتخری علی، نامی یونس (1396)." اثرات غیرخطی درآمدهای نفتی بر رفاه اجتماعی در ایران". رفاه اجتماعی، جلد 17، شماره 64، صص 72-39.
- عزتی، مرتضی؛ سیف، اله مراد؛ مهرگان، نادر و ملکی شهریور، مجتبی (1395)." اثرات کوتاه‌مدت و بلندمدت درآمدهای نفتی بر فساد اقتصادی در ایران". فصلنامه پژوهش‌های اقتصادي (رشد و توسعه پايدار)، سال شانزدهم ، شماره دوم ، تابستان 1395، صص 98-73.
- عصاری آرانی, عباس, جعفری صمیمی, احمد و رسولی میر, میثم. (1389).بررسی تأثیر تکانه های قیمت نفت بر حساب جاری کشورهای عضو اوپک. فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد مقداری، دوره 7، شماره 3، صص 21-1
- کازرونی, سید علیرضا, اصغرپور, حسین و نفیسی مقدم, مریم.. (1398). بررسی اثر ثبات سیاسی بر رشد اقتصادی در ایران: رویکرد رگرسیون کوانتایل فصلنامه مطالعات راهبردی سیاستگذاری عمومی, دوره 9،شماره 31، شهریور 1398، صص 58-39.
- کرم‌زادی، مسلم. (1391). " وابستگی به درآمدهای بی‌ثبات نفتی، بیثباتی در سیاست و توسعه اقتصادی در ایران". رهیافت انقلاب اسلامی، شماره 21، زمستان 1391، صص 68-49.
- کشاورز، هادی و رضایی، محمد (1400)." بیثباتی سیاسی، مالی و اقتصادی در اقتصاد ایران: ابعاد و عوامل مؤثر بر آن". مطالعات اقتصاد سیاسی بین‌الملل، دوره 4، شماره دوم، صص 991-724.
- کمیجانی، اکبر و گرجی، ابراهیم و اقبالی، علیرضا (1393). " برآورد مدل جدیدی از سیکل‌های تجاری سیاسی: موردمطالعه ایران". فصلنامه پژوهشنامه بازرگانی، شماره 71، تابستان 1393، صص 34-1.
- کمیجانی، اکبر و گودرزی فراهانی، یزدان (1394)." پایداری مالی دولت در اقتصاد ایران با رویکرد مدل هم انباشتگی". مطالعات و سیاستهای اقتصادی، دوره 11، شماره 2، پاییز و زمستان 1394، صص 26-3.
- کمیجانی، اکبر؛ سبحانیان، سید محمد هادی و بیات، سعید (1391)." اثرات نامتقارن رشد درآمدهای نفتی بر تورم در ایران با استفاده از روش VECM". فصلنامه پژوهشنامه اقتصادي (رويكرد اسلامي - ايراني) ، سال 12، شماره 45، تابستان 1391، صص 226-201.
- گرشاسبی، علیرضا و یوسفی دیندارلو، مجتبی (1395)." بررسی اثرات تحریم بین‌المللی بر متغیرهاي کلان اقتصادی ایران". فصلنامه تحقیقات مدل‌سازی اقتصادي، شماره 25، پاییز 1395، صص 182-129.
- محمدی، احمد (1398)." بیثباتی اقتصادی بر بیثباتی سیاسی". هفته نامه اندیشه باز.
- معید فر، سعید ؛ حاضری، علی محمد، طالبان، محمدرضا و احمدی، حسین (1390)." آزمون نظریه نفرین منابع با رویکرد تحلیل تطبیقی بی کشوری". مسائل اجتماعی ایران، سال 2، شماره 2، زمستان 1390، صص 184-159.
- ناهیدی امیر خیز، محمدرضا (1392). " بررسی رابطه بین بیثباتی اقتصادی و توسعه اقتصادی، اجتماعی ایران". نشریه مطالعات جامعه‌شناسی، دوره 5، شماره 2، پاییز 1392، صص 128-115.
- هاشمی، فهیمه سادات (1389). " اثر تغییرات قیمت نفت بر سودآوری بانک‌ها در کشورهای اوپک". وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دانشگاه الزهراء.
- Abdel-Latif, H. and M. El-Gamal (2019). "Antecedents of war: The geopolitics of low oil prices and decelerating financial liquidity." Applied Economics Letters 26(9): 765-769
- Aimer, N. and A. Lusta (2022). "Asymmetric effects of oil shocks on economic policy uncertainty." Energy 241: 122712.
- Aisen, A. and F. J. Veiga (2013). "How does political instability affect economic growth?" European Journal of Political Economy 29: 151-167.
- Alenoghena, R. O. (2020). "OIL PRICE SHOCKS AND MACROECONOMIC PERFORMANCE OF THE NIGERIAN ECONOMY: A STRUCTURAL VAR APPROACH." Facta Universitatis, Series: Economics and Organization.
- Antonakakis, N., I. Chatziantoniou and G. Filis (2014). "Dynamic spillovers of oil price shocks and economic policy uncertainty." Energy Economics 44: 433-447.
- Apostolakis, G. N., C. Floros, K. Gkillas and M. Wohar (2021). "Financial stress, economic policy uncertainty, and oil price uncertainty." Energy Economics 104: 105686
- Aslam, N. and S. Shastri (2019). "Relationship Between Oil Revenues and Gross Domestic Product of Oman: An Empirical Investigation." International Journal of Economics and Financial Issues 9(6): 195.
- Aydın, L. and M. Acar (2011). "Economic impact of oil price shocks on the Turkish economy in the coming decades: A dynamic CGE analysis." Energy Policy 39(3): 1722-1731.
- Bala, U. and L. Chin (2018). "Asymmetric impacts of oil price on inflation: An empirical study of African OPEC member countries." Energies 11(11): 3017.
- Chen, W., S. Hamori and T. Kinkyo (2014). "Macroeconomic impacts of oil prices and underlying financial shocks." Journal of International Financial Markets, Institutions and Money 29: 1-12.
- Chen, X., X. Sun and J. Li (2020). "How does economic policy uncertainty react to oil price shocks? A multi-scale perspective." Applied Economics Letters 27(3): 188-193.
- Gnimassoun, B., M. Joëts and T. Razafindrabe (2017). "On the link between current account and oil price fluctuations in diversified economies: The case of Canada." International Economics 152: 63-78.
- Gottschalk, J. (2001). An introduction into the SVAR methodology: identification, interpretation and limitations of SVAR models, Kiel working paper.
- Hailemariam, A., R. Smyth and X. Zhang (2019). "Oil prices and economic policy uncertainty: Evidence from a nonparametric panel data model." Energy economics 83: 40-51.
- Hasanov, F. and L. Dagher (2021). Oil Market Shocks and Financial Instability in Asian Countries.
- Ikbal, J. (2017). "The dynamic relationship between oil rent corruption and political stability: an empirical study on determined sample of African countries, proceeding of seven European Academic Research on Global Business." Economic, Finance and Banking.
- Ishak, P. W. and M. R. Farzanegan (2022). "Oil price shocks, protest, and the shadow economy: Is there a mitigation effect?" Economics & Politics 34(2): 298-321.
- Ivanovski, K. and A. Hailemariam (2022). "Time-varying geopolitical risk and oil prices." International Review of Economics & Finance 77: 206-221.
- Jo, S. (2014). "The effects of oil price uncertainty on global real economic activity." Journal of Money, Credit and Banking 46(6): 1113-1135.
- Khanna, A. A. (2021). "Heading towards a welfare curse? The interplay of oil ownership and institutions in oil-rich developing countries." Energy Research & Social Science 72: 101887
- Kilian, L. (2009). "Not all oil price shocks are alike: Disentangling demand and supply shocks in the crude oil market." American Economic Review 99(3): 1053-1069.
- Kirikkaleli, Dervis (2016). "Interlinkage between economic, financial, and political risks in the Balkan countries: Evidence from a panel cointegration", Eastern European Economics, 54(3)
- Kirikkaleli, Dervis (2019). Time–frequency dependency of financial risk and economic risk: evidence from Greece. Journal of Economic Structures, 8(1), 37.
- Kirikkaleli, Dervis, Onyibor Kelvin (2020). "The Effects of Financial and Political Risks on Economic Risk in Southern European Countries: A Dynamic Panel Analysis", International Journal of Financial Research, Vol. 11, No. 1; 2020
- Korotayev, A., S. Bilyuga, I. Belalov and J. Goldstone (2018). "Oil prices, socio-political destabilization risks, and future energy technologies." Technological Forecasting and Social Change 128: 304-310.
- Lee, C.-C., C.-C. Lee and S.-L. Ning (2017). "Dynamic relationship of oil price shocks and country risks." Energy Economics 66: 571-581.
- Lee, C.-C., C.-C. Lee and S.-L. Ning (2017). "Dynamic relationship of oil price shocks and country risks." Energy Economics 66: 571-581.
- Li, B., C.-P. Chang, Y. Chu and B. Sui (2020). "Oil prices and geopolitical risks: What implications are offered via multi-domain investigations?" Energy & environment 31(3): 492-516.
- Malik, F. and Z. Umar (2019). "Dynamic connectedness of oil price shocks and exchange rates." Energy Economics 84: 104501.
- Masi, T. and R. Ricciuti (2019). "The heterogeneous effect of oil discoveries on democracy." Economics & Politics 31(3): 374-402
- Mendoza, O. and D. Vera (2010). "The asymmetric effects of oil shocks on an oil-exporting economy." Cuadernos de economía 47(135): 3-13.
- Mukhtarov, S., S. Aliyev and J. Zeynalov (2020). "The Effect of Oil Prices on Macroeconomic Variables: Evidence from Azerbaijan." International Journal of Energy Economics and Policy 10(1): 72-80.
- Musavi, S. and A. Bagheri Dolatabadi (2021). "The impact of economic sanctions on political and economic rights and the health of North Korean citizens." World Politics 10(1): 221-254.
- Nusair, S. A. (2020). "The asymmetric effects of oil price changes on unemployment: Evidence from Canada and the US." The Journal of Economic Asymmetries 21: e00153.
- Nwokolo, A. (2018). "Oil Price Shocks and Civil Conflict: Evidence from Nigeria." Households in Conflict Network.
- Okiemy, M. and K. G. Mbongo (2021). "Effects of the Oil Shocks, Interest Rate, and Current Account Balance on the Sovereign Debt of CEMAC Member Countries." Modern Economy 12(01): 194.
- Okiemy, M. and K. G. Mbongo (2021). "Effects of the Oil Shocks, Interest Rate, and Current Account Balance on the Sovereign Debt of CEMAC Member Countries." Modern Economy 12(01): 194.
- Rahma, E., N. Perera and K. Tan (2016). "Impact of oil price shocks on Sudan’s government budget." International Journal of Energy Economics and Policy 6(2): 243-248.
- Su, C.-W., K. Khan, R. Tao and M. Nicoleta-Claudia (2019). "Does geopolitical risk strengthen or depress oil prices and financial liquidity? Evidence from Saudi Arabia." Energy 187: 116003.
- Vadlamannati, K. C. and I. De Soysa (2020). "Oil price volatility and political unrest: Prudence and protest in producer and consumer societies, 1980–2013." Energy Policy 145: 111719.
- Wen, F., K. Zhang and X. Gong (2021). "The effects of oil price shocks on inflation in the G7 countries." The North American Journal of Economics and Finance 57: 101391
- Barrales-Ruiz, J., & Mohammed, M. (2021). Financial regimes and oil prices. Resources Policy, 74, 102299.
- Zhao, W. L., Fan, Y., & Ji, Q. (2022). Extreme risk spillover between crude oil price and financial factors. Finance Research Letters, 46, 102317.
- Chen, H., Liao, H., Tang, B. J., & Wei, Y. M. (2016). Impacts of OPEC's political risk on the international crude oil prices: An empirical analysis based on the SVAR models. Energy Economics, 57, 42-49.
- Feng, Y., Sun, X., & Li, G. (2022). Oil Price, Economic Policy Uncertainty and Tourism Development: Evidence from China. Procedia Computer Science, 214, 560-564.
[1] - فارغ تحصیل کارشناسی ارشد، دانشکده کسب و کار و اقتصاد دانشگاه خلیج فارس بوشهر.
[2] - استادیار دانشکده کسب و کار و اقتصاد دانشگاه خلیج فارس بوشهر (نویسنده مسئول). hd.kesgavarz@pgu.ir
[3] - استادیار دانشکده کسب و کار و اقتصاد دانشگاه خلیج فارس بوشهر.
[4] -Aisen and Veiga
[5] - Bank Runs= زمانی که سپرده‌گذاران به دلیل نااطمینانی سپرده‌های خود را از بانک بیرون می‌کشند.
[6] -Barsky and Kilian (2004)
[7] - Structural vector Autoregressive
[8] - Rental government
[9] -Aydın and Acar (2011)
[10] - Economic austerity
[11] - Vadlamannati and De Soysa (2020)
[12] - Lee et al. (2017)
[13] - Antonakakis et al.
[14] -Rahma et al.
[15] -Gnimassoun et al.
[16] -Bala and Chin
[17] -Aslam and Shastri
[18] -Chen et al.
[19] - Aimer and Lusta
[20] -Mukhtarov et al.
[21] -Alenoghena
[22] -Wen et al.
[23] -Hasanov and Dagher
[24] -Apostolakis et al.
[25] -Malik and Umar
[26] -Odebi et al.
[27] -Okiemy and Mbongo
[28] - Korotayev et al.
[29] - Abdul Latif and Jamal
[30] - Lee et al.
[31] - Vadlamannati and De Soysa
[32] - Ivanovski and Hailemariam
[33] - Ikbal
[34] - Novokolo
[35] - Masi and Ricciuti
[36] - Nusair
[37] - Khanna
[38] - Ishak and Farzanegan
[39] - Barrales-Ruiz and Mohammed
[40] - Zhao et al
[41] -Chen, et al.
[42] - Feng et. al
[43] - Antonakakis et al.
[44] - Ivanovski and Hailemariam
[45] - Organization of the Petroleum Exporting Countries (OPEC)
[46] - Federal Reserve Bank of Dallas
[47] - International Country Risk Guide
[48] - Political Risk Services
[49] - بدلیل اینکه متغیر های ذکر شده شاخص ((index بوده و مقدار متغیر در انتهای فصل بهتر از میانگین گیری است می تواند نشان دهنده وضعیت باشد.
