تبیین میدان معناشناسی واژه عفت در قرآن و روایات از منظر محور همنشینی و جانشینی
الموضوعات :اعظم موذنی 1 , سید حسین رکن الدینی 2
1 - دانشگاه آزاد اسلامی، خمین
2 - دانشگاه معارف اسلامی، قم
الکلمات المفتاحية: قرآن کریم, روایات, عفت, معناشناسی, روابط همنشینی و جانشینی. ,
ملخص المقالة :
از مهم‌ترین روش‌های شناخت معنای واژه‌ای در زبان، استفاده از مفاهیم هم‌نشین و جانشین آن واژه است. دیدگاه معناشناختی با توجه به روابط همنشینی و جانشینی، می‌تواند دیدگاه قرآن و روایات را درباره مفاهیم اخلاقی و ارزشی تبیین کند. عفت واژهاى است که بر گونه‌ای از بازدارندگی و خویشتن‌داری در انجام فعل حرام و زشت یا گدایی و درخواست بی‌مورد دلالت دارد. مقاله حاضر با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی و گردآوری اطلاعات به‌صورت کتابخانه‌ای با تأکید بر حوزه معناشناختی به بررسی واژه عفت درآیات و روایات پرداخته و با عنایت به روابط مفهومی عفت با دیگر مفاهیم هم‌نشین و جانشین، گستره معنایی این واژه و مفاهیم نو و کارآمد و چرایی همنشینی و جانشینی این واژگان را به‌جای عفت بیان کرده که برای تعیین حدودوثغور این واژه و جلوگیری از سوء‌برداشت‌های شخصی ضروری است. بر اساس یافته‌های این پژوهش تعدادی از مفاهیم همچون هتک، حرص، شهوت‌رانی و گدایی مفاهیم متقابل عفت هستند و قناعت، نشانه اسلام و تشیع، غیرت، عقل و بهترین عبادت، مفاهیم غیرمتقابل و هم‌نشین عفت هستند که ارتباط معنایی وثیقی با عفت دارند و واژههای کف، امتناع، صبر و حفظ و آیات یا جملاتی در قرآن کریم جانشین واژه عفت هستند.
قرآن کریم
نهج‌البلاغه، گردآوری سید رضی، ترجمه محمد دشتی، (1379)، قم، مشرقین
ابن اثير، مبارك بن محمد. (1367 ش). النهاية في غريب الحديث و الأثر، قم، چ 2. ج 3
ابن دريد، محمد بن حسن. (1988 م). جمهرة اللغة، بيروت، چ 1.
ابن سيده، على بن اسماعيل. (1421 ق). المحكم و المحيط الأعظم، بيروت، چ 1.
حرانى، ابن شعبه. (1403 / 1363 ق). تحف العقول عن آل الرسول صلى الله عليه و آله، ترجمه جنتی، جامعه مدرسين، قم، چ 2، ج 72
ابن فارس، احمد بن فارس. (1404 ق). معجم مقاييس اللغه، قم، چ 1، ج 5
ابن منظور، محمد بن مكرم. (1414 ق). لسان العرب، بيروت، چ 3، ج 9 و 10 و 14
ازهرى، محمد بن احمد. (1421 ق). تهذيب اللغة، بيروت، چ 1.
آشتیانی، محسن. (1382). «پاک‌دامنی و اهمیت آن از دیدگاه قرآن»، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شماره 29 و 30.
اکبری دستک، فیض اله. (1398). «عفت خاستگاه و گستره آن از نگاه قرآن و حدیث»، نشریه مطالعات قران و حدیث سفینه، شماره 64.
ایزوتسو، توشی‌هیکو. (1378). مفاهیم اخلاقی – دینی در قرآن مجید، ترجمه دکتر فریدون بدره‌ای، تهران، نشر فرزان، چ 2.
ایگلتون، تری. (1390). پیش درآمدی بر نظریه ادبی، ترجمه عباس مخبر، تهران، مرکز، چ 8.
بحرانی، میثم بن علی بن میثم. (1420 ق). شرح نهج‌البلاغه، بیروت، دارالثقلین. ج 5
برقى، احمد بن محمد بن خالد (1371 ق) المحاسن، دار الكتب الإسلامية، قم، چ 2. ج 1
بستانى، فؤاد افرام. (1375 ش). فرهنگ ابجدي، مترجم رضا مهیار، تهران، نشر اسلامی، چ 2.
تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد. (1378). غررالحکم و درر الکلم موضوعى، ترجمه سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
جوهرى، اسماعيل بن حماد. (1376 ق) الصحاح، بيروت، چ 1.
حر عاملی، (1414 ق). وسائل الشیعه، موسسه آل البیت لاحیاء التراث. ج 11 و 15.
خوانسارى، آقا جمال. (1366 ش). شرح آقا جمال‌الدین خوانسارى بر غررالحکم و درر الكلم، تهران، دانشگاه تهران، چ 4. ج 2.
دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه دهخدا، تهران، موسسه انتشارات و چاپ روزنه، چ 2، ج 10.
راغب اصفهانى، حسين بن محمد. (1374 ش). مفردات الفاظ قرآن، تهران، چ 2. ج 1.
زمخشرى، محمود بن عمر. (1386 ش). مقدمه الأدب، تهران، [بی‌نا] چ 1.
سوسور، فردینان دو. (1392). دوره زبان‌شناسی عمومی، ترجمه کوروش صفوی، تهران، هرمس، چ4.
شاملی، نصرالله؛ بناییان اصفهانی، علی؛ (1395). «تبیین میدان معنایی واژگان «ورع» و «عفت» در نهج‌البلاغه» نشریه پژوهش‌های نهج‌البلاغه، شماره: 50.
شیخ صدوق، محمدبن علی، (1413 ق). من لایحضره الفقیه، قم، انتشارات اسلامی، چ2، ج4
طباطبایی، محمدحسین (1374) تفسیر المیزان، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج 15.
طبرسی، فضل بن حسن (1372) مجمع‌البیان في تفسير القرآن، تهران، ناصرخسرو. ج 7.
- -----------------(1377) تفسیر جوامع الجامع، تهران، دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، ج1.
طریحی، فخرالدین. (1375). مجمع البحرین و مطلع النیرین، [بی‌جا] مرتضوی. ج5.
عسكرى، حسن بن عبدالله. (1400 ق). الفروق في اللغة - بيروت، چ 1.
فراهيدى، خليل بن احمد. (1409 ق). كتاب العين، قم، چ 1.
فرید وجدى، محمد. (1971). دائرة‌المعارف القرن العشرین، بیروت، دارالمعرفه. ج 6.
فیروزآبادی، محمد بن يعقوب، (1415 ق). القاموس المحيط، بيروت، چ 1.
قرشی، سیدعلی اکبر. (1371). قاموس قرآن، ایران، تهران. ج 4 و 5.
قيومى، احمد بن محمد. (1414 ق). المصباح المنير فى غريب الشرح الكبير للرافعى، قم [بی‌نا] چ 2.
كلينى، محمد بن يعقوب. (1369 ش). اصول الكافي، ترجمه مصطفوى، کتاب‌فروشی علميه اسلاميه، تهران، چ 1. ج 2 و 3 و 5
مجلسى، محمدباقر. (1403 ق). بحار الأنوارالجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دار إحياء التراث العربي، چ 2، ج 68 و 72 و 74 و 75.
مصطفوى، حسن. (1430 ق). التحقيق فى كلمات القرآن الكريم، بيروت، چ 3. ج 8
مکارم شیرازی، ناصر. (1383). اخلاق در قران، قم، مدرسه علی بن ابن ابیطالب (ع)،ج2، چ 3.
- ---------------. (1373). ترجمه قرآن، دفتر مطالعات تاريخ و معارف اسلامى، قم، چ2.
---------------- . (1374)، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه. ج 14.
معین، محمد. (1382). فرهنگ فارسى معین، تهران، زرین، نگارستان کتاب. ج 2
نجفی، ابوالحسن. (1373). مبانی زبان‌شناسی و کاربرد آن در زبان فارسی، تهران، نیلوفر، چ 7.
نراقی، محمدمهدی. (1386). جامع السعادات، قم، انتشارات اسماعیلیان. ج 1
نراقى، ملا احمد، (1388). معراج السعادة، نشر جمال.
نوری، حسین. (1418 ق). مستدرک الوسائل، قم، موسسه آل‌البیت لاحیاء التراث، ج16
یاکوبسن رومن. (1380) «قطب‌های استعاره و مجاز» از مجموعه مقالات ساخت‌گرایی، پساساخت‌گرایی و مطالعات ادبی، ترجمه کوروش صفوی، تهران حوزه هنری. چ 1.
183 |
نوع مقاله: پژوهشی
صفحات 200- 183
تبیین میدان معناشناسی واژه عفت در قرآن و روایات
از منظر محور همنشینی و جانشینی
اعظم مؤذنی 1
سید حسین رکن‌الدینی 2
چكيده
از مهم‌ترین روش‌های شناخت معنای واژه‌ای در زبان، استفاده از مفاهیم هم‌نشین و جانشین آن واژه است. دیدگاه معناشناختی با توجه به روابط همنشینی و جانشینی، می‌تواند دیدگاه قرآن و روایات را درباره مفاهیم اخلاقی و ارزشی تبیین کند. عفت واژهاى است که بر گونه‌ای از بازدارندگی و خویشتن‌داری در انجام فعل حرام و زشت یا گدایی و درخواست بی‌مورد دلالت دارد. مقاله حاضر با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی و گردآوری اطلاعات به‌صورت کتابخانه‌ای با تأکید بر حوزه معناشناختی به بررسی واژه عفت درآیات و روایات پرداخته و با عنایت به روابط مفهومی عفت با دیگر مفاهیم هم‌نشین و جانشین، گستره معنایی این واژه و مفاهیم نو و کارآمد و چرایی همنشینی و جانشینی این واژگان را به‌جای عفت بیان کرده که برای تعیین حدودوثغور این واژه و جلوگیری از سوء‌برداشت‌های شخصی ضروری است. بر اساس یافته‌های این پژوهش تعدادی از مفاهیم همچون هتک، حرص، شهوت‌رانی و گدایی مفاهیم متقابل عفت هستند و قناعت، نشانه اسلام و تشیع، غیرت، عقل و بهترین عبادت، مفاهیم غیرمتقابل و هم‌نشین عفت هستند که ارتباط معنایی وثیقی با عفت دارند و واژههای کف، امتناع، صبر و حفظ و آیات یا جملاتی در قرآن کریم جانشین واژه عفت هستند.
واژگان كليدي
[1] . مربی گروه معارف اسلامی، واحد خمین، دانشگاه آزاد اسلامی، خمین، ایران. (نویسنده مسئول)
Email: Moazeni056@gmail.com
[2] . استادیار گروه اخلاق اسلامی، دانشگاه معارف اسلامی، قم، ایران.
Email: Hosseinr13@yahoo.com
تاریخ دریافت: 16/1/1401 پذیرش نهایی: 13/4/1401
