بغداد در آینه ادب فارسی (تحلیل انواع جلوهگری بغداد در متون ادبی فارسی از قرن چهارم تا قرن هشتم ه.ق)
الموضوعات :
1 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه جیرفت، جیرفت، ایران
الکلمات المفتاحية: بغداد, شعر و ادب فارسی, ادبیات عرب و فرهنگ اسلامی و ایرانی. ,
ملخص المقالة :
اهمیت و جایگاه بغداد در دنیای اسلام موجب شده که در شعر و ادب بازتاب گسترده‌ای داشته باشد و سخنوران به طرق مختلف به آن اشاره کنند و آن را بستری برای ساخت مضامین و تمهیدات زیبایی‌شناسانه قرار دهند. هدف این مقاله، تحلیل و بررسیِ این جلوهگری و پاسخ به چرایی آن در آثار ادبی فارسی تا قرن هشتم هجری است که به شیوۀ توصیفی و تحلیلی بدان پرداخته است. بیشترین جلوه بغداد در ادبیات فارسی تا قرن هفتم هجری یعنی تا سقوط بغداد بوده است. بخشی از این بازتاب مربوط به واژۀ بغداد است که از اینحیث، لفظِ بغداد در معنی قاموسی، تعابیر کنایی و نمادی، امثال و برخوردهای شاعرانه در متون ادبی خودنمایی میکند. بخشی دیگر را باید در توصیفاتی دید که به صورت مدح و ذم درباره بغداد ارائه شده است. توصیفِ القاب و اسامی بغداد، فتوّت و جوانمردی و زیبارویان بغداد و اشتیاق شاعران بدان، بخشی از موارد مدحِ بغداد است. قرارگیری در مرکز خلافت، مهد علوم و معارف و تصوف بودن بغداد و آثار و ابنیههای آن، هر کدام سهم خاصی در شهرت و معروف بودن بغداد دارد.
ابشیهی، شهاب¬الدین محمدبن احمد (1424ه) المستطرف فی کلّ فنٍّ مستظرف، الطبعۀ الثانیۀ، بیروت- لبنان، مؤسسۀ الاعلمی.
ابن¬¬جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن¬بن علی (1342ه) مناقب بغداد، تصحیح محمد بهجۀ الاثری، بغداد، دارالسلام.
ابن¬یمین، فخرالدین محمود (بی¬تا) دیوان اشعار، تصحیح حسینعلی باستانی راد، تهران، سنایی.
ابونعیم اصفهانی، احمدبن عبدالله (بی‌تا) حلیۀ الاولیاء و طبقات الاصفیاء، المجلد السادس، تحقیق سعدالدین خلیل الاسکندرانی، بیروت-لبنان، دار احیاء التراث العربی.
انوری، علي¬بن¬محمد (1364) ديوان، به كوشش سعید نفیسی، چاپ سوم، تهران، سکه- پیروز.
اوحدی¬ مراغی، رکن¬الدین (1340) کلیات، تصحیح سعید نفیسی، تهران، امیرکبیر.
بارانی، محمدرضا (1392) بررسی تاریخی تعامل فکری و سیاسی امامیه با فرقه‌های معتزله، حنابله و اشاعره در عصر آل¬بویه در بغداد، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
بحتري، ابوعباده (بی¬تا) ديوان البحتري، المجلد الاول، حقّقه عمر فاروق الطباع، بيروت- لبنان، دار الارقم.
برزین¬مهر، عبدالغنی (1378) ضرب¬الامثال و کنایات، بی¬جا، دانش.
بهار، لاله¬تیک چند (1380) بهار عجم، فرهنگ لغات، ترکیبات، کنایات و امثال فارسی، تصحیح کاظم دزفولیان، تهران، طلایه.
بیهقی، محمدبن حسین (1383) تاریخ بیهقی، تصحیح علی¬اکبر فیاض، به اهتمام محمدجعفر یاحقی، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد.
پرتوی آملی، مهدی (1391) ريشه¬های تاريخي امثال و حکم، جلد1، چاپ ششم، تهران، سنایی.
جامی، عبدالرحمان (1371) بهارستان، تصحیح اسماعیل حاکمی، چاپ دوم، تهران، اطلاعات.
جوینی، عطاملک (1395) تاریخ جهانگشا، بر اساس نسخه محمد قزوینی، به اهتمام احمد خاتمی، دوره سه¬جلدی، چاپ چهارم، تهران، علم.
حافظ، شمس¬الدین¬محمد (1387) دیوان حافظ، به تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی، به کوشش عبدالکریم جربزه¬دار، چاپ هفتم، تهران، اساطیر.
حموی، یاقوت¬بن¬عبدالله (1397ه) معجم¬البلدان، المجلد الاول، بیروت، دار صادر.
خاقاني، افضل¬الدين (2537) تحفۀ¬العراقين، به اهتمام يحيي قريب، چاپ دوم، تهران، شرکت سهامي کتابهاي جيبي.
------------- (1393) ديوان خاقانی شروانی، تصحيح ضياءالدين سجادي، چاپ یازدهم، تهران، زوار.
خطیب¬ بغدادی، ابوبکر احمد (2011) تاریخ بغداد، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، جلد اول، چاپ سوم، بیروت، دارالکتب العلمیۀ.
خواجوی کرمانی، کمال¬الدین (1369) دیوان اشعار، تصحیح احمد سهیلی خوانساری، چاپ دوم، تهران، پاژنگ.
خواجه نظام¬الملک طوسی، ابوعلی حسن (1347) سیرالملوک، سیاست¬نامه، به اهتمام هیوبرت دارک، چاپ دوم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
خیام، عمربن¬ابراهیم (1354) رباعیات خیام، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران، امیرکبیر.
دوری، عبدالعزیز و دیگران (1375) بغداد، چند مقاله در تاریخ و جغرافیای تاریخی، ترجمه اسماعیل دولتشاهی و ایرج پروشانی، تهران، بنیاد دایرۀ¬المعارف اسلامی.
دهخدا، علي¬اكبر (1312) «طرفه بغداد»، مجلۀ مهر، شماره 2، صص 1376-1378.
------------ (1363) امثال و حکم، جلد1، چاپ ششم، تهران، امیرکبیر.
------------ (1377) لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران.
زرین¬کوب، عبدالحسین (1392) تاریخ ایران بعد از اسلام، چاپ پانزدهم، تهران، امیرکبیر.
سعد سلمان، مسعود (1339) دیوان مسعود سعد سلمان، تصحیح رشید یاسمی، تهران، پیروز.
سعدی، مصلح¬بن¬عبدالله (1385) کلیات سعدی، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران، هرمس.
سقاف، عبدالرحمن بن عبيدالله (1431ه) العود الهندي، جلد3، به اهتمام محمد مصطفی الخطیب، چاپ دوم، بيروت، دارالمنهاج.
سلمان ساوجی (1371) دیوان، تصحیح ابوالقاسم حالت، تهران، سلسله نشریات ما.
سنايي، مجدود بن ¬آدم (1377) حديقۀ الحقيقۀ و شريعۀ الطريقۀ، تصحيح محمد¬تقي مدرس رضوي، چاپ پنجم، تهران، دانشگاه تهران.
------------------ (1388) دیوان، به اهتمام محمدتقی مدرس رضوی، چاپ هفتم، تهران، سنایی.
سوزنی سمرقندی، محمدبن¬علی (1338) دیوان، تصحیح ناصرالدین¬شاه حسینی، تهران، امیرکبیر.
شفیعی¬کدکنی، محمدرضا (1386) چشیدن طعم وقت: از میراث عرفانی ابوسعید ابوالخیر، چاپ دوم، سخن، تهران.
صابی، هلال بن محسن (1397) رسوم دارالخلافه (نقش آیین¬های ایرانی در نظام خلافت اسلامی)، تصحیح میخائیل عواد، ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، نشر کارنامه.
طبری، محمدبن¬جریر (1369) تاریخ طبری: تاریخ الرسل و الملوک، جلد 11، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ سوم، تهران، اساطیر.
ظهیر فاریابی، طاهر بن محمد (1381) دیوان، تصحیح امیرحسین یزگردی، به اهتمام اصغر دادبه، تهران، قطره.
عطار، فریدالدین محمد (1386) مصیبت¬نامه، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ سوم، تهران، سخن.
------------------ (1394) الهی¬نامه، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن.
------------------ (1399) تذکرۀ¬الاولیاء، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ هفتم، تهران، سخن.
عنصری، حسن¬بن¬احمد (1363) دیوان، به کوشش سید محمد دبیرسیاقی، چاپ دوم، تهران، سنایی.
فخرالدین گرگانی، اسعد (1377) ویس و رامین، تصحیح محمد روشن، تهران، صدای معاصر.
فرخی سیستانی، علی بن جولوغ (1335) دیوان، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، اقبال.
قشیری، ابوالقاسم (1388) رساله قشیریه، ترجمه علی حسن بن عثمان، به تصحیح بدیع¬الزمان فروزانفر، چاپ دوم، تهران، زوار.
قطران تبریزی (1362) دیوان حکیم قطران تبریزی، تصحیح محمد نخجوانی، تهران، ققنوس.
مجلسی، محمدباقر (1404ه) بحارالانوار، جلد 3، بیروت، مؤسسۀ الوفاء.
محجوب، محمدجعفر (1350) فتوت¬نامه سلطانی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
مستوفی، حمدالله (1362) نزهۀ¬القلوب، به اهتمام گای لسترنج، تهران، کتاب.
مصفی، ابوالفضل (1365) فرهنگ اصطلاحات نجومی (همراه با واژه¬های کیهانی در شعر فارسی)، تبریز، مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران.
معزی، محمدبن عبدالملک نیشابوری (1318) دیوان، به اهتمام عباس اقبال، تهران، کتابفروشی اسلامیه.
منشی، نصرالدین محمد (1386) ترجمه کلیله و دمنه، تصحیح و توضیح مجتبی مینوی، تهران، محور.
منوچهری دامغانی، احمدبن¬قوص (1338) دیوان، به کوشش محمد دبیرسیاقی، چاپ دوم، تهران، زوار، 1338.
مولوی، جلال¬الدین محمد (1385) مثنوی معنوی، تصحیح رینولد نیکلسون، چاپ سوم، تهران، هرمس.
-------------------- (1400) کلیات شمس، تصحیح بدیع¬الزمان فروزانفر، چاپ چهارم، تهران، هرمس.
ناصرخسرو، ابومعین (1375) دیوان اشعار، به اهتمام مجتبی مینوی و مهدی محقق، ج 1، تهران، موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک¬گیل با همکاری دانشگاه تهران.
نظامی¬، الیاس بن یوسف (1362) دیوان، به کوشش سعید نفیسی، چاپ پنجم، تهران، فروغی.
------------------- (1383) کلیات نظامی، دو جلدی، تصحیح وحید دستگردی، ویرایش بهمن خلیفه، چاپ سوم، تهران، طلایه.
نیشابوری، حسن بن محمد (1407ه) عقلاء المجانین، تحقیق عمر الاسعد، بیروت، دار النفائس.
وطواط، رشیدالدین (1339) دیوان: به انضمام حدایق¬السحر فی دقایق¬الشعر، تصحیح سعید نفیسی، تهران، کتابخانه بارانی.
هجویری، علی بن عثمان (1398) کشف¬المحجوب، تصحیح محمود عابدی، چاپ یازدهم، تهران، سروش.
