تحلیل منظری از گفتمان جنگ در رمان «شطرنج با ماشین قیامت»: نقد خوانندهمحور
الموضوعات :
علی تقی زاده
1
,
محمود کمالی
2
1 - استادیار گروه زبان انگلیسی و زبان‌شناسی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: شطرنج با ماشین قیامت, نقد خواننده¬محور, نسبی¬گرایی گفتمان, ولفگانگ ایزر و ساختار واکنش¬خواه. ,
ملخص المقالة :
در دورههای اخیر، نقد خوانندهمحور، نقد سنتی و مؤلّفمحور را به چالش کشیده و با اهمیت بخشیدن به جایگاه خواننده، رویکرد مطلق‌گرای آن را به ماهیتی نسبی‌گرا تغییر داده است. «ولفگانگ ایزر» بر این باور است که هر خواننده، معنای جدیدی را از متن به دست می‌آورد که این امر بیانگر نسبی بودن معناست. او خواندن ادبیات داستانی را به فعالیتی تبدیل میکند که حاصل آن، شکل گرفتن «متن ادبی» به عنوان ساختاری پدیدارشناسانه در ذهن خواننده است. در ایران معاصر و تحت تأثیر جنگ تحمیلی، متون متعددی به موضوع جنگ پرداخته‌اند؛ از آن جمله رمان پرخوانندة «شطرنج با ماشین قیامت» از حبیب احمدزاده، با رویکرد و نگاه نو و متفاوت خود توانسته است جایگاه خوبی در این حوزه بیابد. پژوهش حاضر به بررسی نسبیگرایی گفتمان جنگ در این رمان بر پایۀ نظریۀ نقد خوانندهمحور وُلفگانگ ایزِر میپردازد و نشان میدهد که گفتمان رمان که نتیجۀ همکنشِ متن و خواننده است، برهمکنشی و نسبیگراست. یافتههای این تحقیق نشان میدهد که هرچند یک سویۀ این رمان، گفتمانی جهادمحور را ارائه میکند، سویۀ دیگر آن، گفتمانی تجدیدنظرطلب را پرورش میدهد که می‌خواهد خواننده با کاربست آن از دریچۀ جدیدی به جنگ بنگرد. همچنین رمان در جذب خواننده و تعامل با او موفق عمل میکند و خواننده می‌تواند با استدلال و استنتاج، فضاهای تهی متن را که اغلب پنهان هم هستند، خود پر کند.
آروین، شکوفه و دیگران (1398) «رمان جنگ در ایران از منظر حضور «دیگری» با تکیه بر آرای باختین»، متن¬پژوهی ادبی، شماره 79، صص 31-53.
ابجدیان، امرالله (1391) تاریخ ادبیات انگلیس، جلد نهم: شعر و نقد ادبی سدة بیستم، چاپ دوم، شیراز، دانشگاه شیراز.
احمدزاده، حبیب (1387) شطرنج با ماشین قیامت، چاپ دوازدهم تهران، سورۀ مهر.
بارت، رولان (1377) نقد و حقیقت، ترجمۀ شیرین¬دخت دقیقیان، تهران، مرکز.
پاینده، حسین (1387) «نسبی¬گرایی در نقد ادبی جدید»، نقد ادبی، شماره 1، صص 73-90.
حجازی، بهجت¬السادات (1392) «تحلیل رمان چند¬آوایی شطرنج با ماشین قیامت»، پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 29، صص 145-172.
رضی، احمد و فائقه عبدالهیان (1390) «تحلیل عناصر داستانی در رمان شطرنج با ماشین قیامت»، ادبیات پایداری، شماره¬ 4، صص 203-231.
زنوزی جلالی، فیروز (1385) «نقد: شطرنج با رزمنده¬¬ای که می¬خواست مات شود / نقد رمان شطرنج با ماشین قیامت»، ادبیات داستانی، شماره 103، صص 32-41.
علیجانی، محمد (1397) «کیفیت بازتاب اسطوره¬ها در رمان شطرنج با ماشین قیامت»، دوفصلنامة روایت‌شناسی، سال دوم، شمارة 4، صص 115-145.
غفاری، سحر (1394) «تأثیر پیرامتن¬ها بر شکل¬گیری یا تحریف معنای متن: بررسی دوگانگی رمان شطرنج با ماشین قیامت از دریچۀ پیرامتن¬ها»، نقد ادبی، شمارۀ 32، صص 85-104.
غفاری، سحر و سهیلا سعیدی (1393) «کارناوال¬گرایی در شطرنج با ماشین قیامت»، نقد ادبی، شماره 25، صص 100-119.
طالبیان، یحیی و مونا سادات آل سید (1400) «بررسی انتقادی رمان شطرنج با ماشین قیامت بر اساس نظریۀ تئودور آدورنو»، ادبیات پارسی معاصر، سال یازهم، شماره 2، صص 215-237.
قاسمی اصفهانی، نیکو و المیرا دادور (1402) «کاربست نظریۀ دریافت بر تحلیل مفهوم جنگ در رمان هرس»، پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 68، صص 127-151.
مقدادی، بهرام (1378) فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی: از افلاطون تا عصر حاضر، تهران، فکر روز.
میلنِر، آندرو و جف براویت (1385) درآمدی بر نظریۀ فرهنگی معاصر، ترجمۀ جمال محمدی، تهران، ققنوس.
یوسفی، محمدرضا و طاهره احمدی ورزنه (1398) «شخصیت¬پردازی زنان در رمان دفاع مقدس با تکیه بر چهار رمان (زمستان 62، شب ملخ، سفر به گرای 270 درجه و شطرنج با ماشین قیامت)»، نشریه مطالعات علوم اسلامی انسانی، شمارۀ 17، صص 105-122.
Bennett, Andrew (2013) Readers and Reading, London and Newyork: Routledge. Eliot, T, S (1919) “Tradition and the Individual Talent.” The Norton Anthology of Theory and Criticism, Ed, Vincent B, Leitch, New York: W, W, Norton and Company, pp, 1092- 1098.
Fluck, Winfried (2000) The Search for Distance: Negation and Negativity in Wolfgang Iser's Literary Theory, New Literary History, Vol, 31, No, 1, pp, 175- 210.
Habib, M, A, R (2011) Literary Criticism from Plato to the Present: An Introduction, West Sussex: Wiley- Blackwell Publication, PDF.
Harkin, Patricia (2005) “The Reception of Reader- Response Theory.” College Composition and Communication, Vol, 56, No, 3, pp, 410- 425.
Holland, Norman N (1989) The Dynamics of Literary Response, New York: Columbia UP, PDF, First Published in 1968.
------------------------- (1976) “The New Paradigm: Subjective or Transactive?” New Literary History, Vol, 7, No, 2, pp, 335- 346.
Iser, Wolfgang (1984) “The Interpaly between Creation and Interpretation”, New Interary History, Vol, 15, No, 2, pp, 287- 395.
---------------- (1980) The Implied Reader; Patterns of Communication in Prose Fiction from Bunyan to Beckett, Baltimoreand London: The Johns Hopkins University Press.
---------------- (1978) The Act of Reading: A Theory of Aesthetic Response, London: Routledge & Kegan Paul.
---------------- (1972) “The Reading Process: A Phenomenological Approach”, New Literary History, Vol, 3, No, 2, pp, 279- 299.
Iser, Wolfgang, and Michel Meyer (1987) “On Reading and Meaning: An Exchange”, Revue Internationale de Philosophie, Vol, 41, No, 162, pp, 414- 419.
Jauss, Hans Robert (1982) Toward an Aesthetic of Reception, Translation from German by Timothy Bahti, Minneapolis: University of Minnesota Press.
Rosenblatt, Louise M (1994) The Reader, the Text, the Poem: The Transactional Theory of the Literary Work, Carbondale: Suthern Illinois University Press, PDF, First Published in 1978.
Selden, Raman (1989) Practicing Theory and Reading Literature: An Introduction, New York: Prentice Hall.
Selden, Raman, Peter Widdowson, and Peter Brooker (2005) A Reader’s Guide to Contemporary Literary Theory, Fifth Edition, London: Pearson Education Limited, PDF, First Published in 1985.
Shi, Yanling (2013) Review of Wolfgang Iser and His Reception Theory, Theory and Practice in Language Studies, Vol, 3, No, 6, pp, 982- 986.
