پوشش گیاهی و آب و هوای دیرینه نورین (تریاس پسین) در ایران
الموضوعات :
1 - دانشگاه فردوسی مشهد
الکلمات المفتاحية:
ملخص المقالة :
توالی‌های سنگی حاوی ماکروفسیل‌های گیاهی به سن نورین در ناحیه البرز مربوط به دو واحد چینه‌شناسی للـه‌بند و شهمیرزاد، در ناحیه کپه‌داغ مربوط به سازند میانکوهی و در ایران مرکزی مربوط به پاره‌سازند قدیر در ناحیه طبس و بخش دهرود در ناحیه کرمان می‌باشند. به‌طورکلی تنوع و پوشش گیاهی در طی زمان نورین کمتر از رتین به‌ویژه ژوراسیک (گروه شمشک) است و بیشترین تنوع پوشش گیاهی زمان نورین در حوضه البرز مربوط به شاخه پتریدوسپرموفیت‌ها (سرخس‌های دانه‌دار) و در حوضه ایران مرکزی مربوط به شاخه پتریدوفیت‌ها (سرخس‌ها) است و نشاندهنده رطوبت بالاتر زمان مذکور در حوضه ایران مرکزی و خشک‌تر بودن آب و هوای حاکم در حوضه البرز می‌باشد. بیشترین تنوع پوشش گیاهی در توالی‌های سنگی نورین در سراسر ایران مربوط به شاخه پتریدوسپرموفیت‌ها و کمترین تنوع مربوط به ژینکوفیت‌ها است به‌طوری‌که به‌ترتیب 32 درصد (یک سوم پوشش گیاهی) و 5/6 درصد از کل پوشش گیاهی را شامل می‌شوند. نواحی پوشیده از گیاهان در سراسر البرز در طی زمان نورین مرتبط با یکدیگر است و جدایش وسیعی بین آن‌ها وجود نداشته است. مجموعه ماکروفسیل‌های گیاهی در هر دو حوضه البرز و ایران مرکزی موید آب و هوایی به نسبت مرطوب نیمه گرمسیری تا گرمسیری برای زمان نورین ولی با رطوبت کمتری در قیاس با زمان رتین می‌باشند. همچنین پوشش گیاهی زمان نورین در البرز کم تراکم‌تر و پراکنده‌تر از ایران مرکزی در طی زمان نورین است.
پوشش گیاهی و آب و هوای دیرینه نورین (تریاس پسین) در ایران
جواد سعادت نژاد(1و1)
1. دانش‌آموخته کارشناسی ارشد چینه‌شناسی و فسیل‌شناسی، شرکت ملی نفت ایران، مدیریت اکتشاف، اداره زمین‌شناسی نفت
چكيده
توالی‌های سنگی حاوی ماکروفسیل‌های گیاهی به سن نورین در ناحیه البرز مربوط به دو واحد چینه‌شناسی للـه‌بند و شهمیرزاد، در ناحیه کپه‌داغ مربوط به سازند میانکوهی و در ایران مرکزی مربوط به پاره‌سازند قدیر در ناحیه طبس و بخش دهرود در ناحیه کرمان می‌باشند. به‌طورکلی تنوع و پوشش گیاهی در طی زمان نورین کمتر از رتین به‌ویژه ژوراسیک (گروه شمشک) است و بیشترین تنوع پوشش گیاهی زمان نورین در حوضه البرز مربوط به شاخه پتریدوسپرموفیت‌ها (سرخس‌های دانه‌دار) و در حوضه ایران مرکزی مربوط به شاخه پتریدوفیت‌ها (سرخس‌ها) است و نشاندهنده رطوبت بالاتر زمان مذکور در حوضه ایران مرکزی و خشک‌تر بودن آب و هوای حاکم در حوضه البرز می‌باشد. بیشترین تنوع پوشش گیاهی در توالی‌های سنگی نورین در سراسر ایران مربوط به شاخه پتریدوسپرموفیت‌ها و کمترین تنوع مربوط به ژینکوفیت‌ها است به‌طوری‌که به‌ترتیب 32 درصد (یک سوم پوشش گیاهی) و 5/6 درصد از کل پوشش گیاهی را شامل می‌شوند. نواحی پوشیده از گیاهان در سراسر البرز در طی زمان نورین مرتبط با یکدیگر است و جدایش وسیعی بین آن‌ها وجود نداشته است. مجموعه ماکروفسیل‌های گیاهی در هر دو حوضه البرز و ایران مرکزی موید آب و هوایی به نسبت مرطوب نیمه گرمسیری تا گرمسیری برای زمان نورین ولی با رطوبت کمتری در قیاس با زمان رتین می‌باشند. همچنین پوشش گیاهی زمان نورین در البرز کم تراکم‌تر و پراکنده‌تر از ایران مرکزی در طی زمان نورین است.
واژههاي كليدي: آب و هوای دیرینه، ایران، پوشش گیاهی دیرینه، نورین.
Paleoflora and Paleoclimate of Norian (Late Triassic) in Iran
Javad Saadatnejad
Graduated in Paleontology and Stratigraphy of Master's degree, Petroleum Geology Office, Exploration Directorate, National Iranian Oil Company
Abstract
Rock beds containing plant macrofossils of Norian in Alborz region belong to two stratigraphic units of Lalehband and Shahmirzad, in Kopeh-Dagh area belong to Mian-Kuhi Formation and in Central Iran belong to Qadir submember in Tabas region and Dehroud member in Kerman region. In general, plant diversity and vegetative cover during the Norian stage is less than Rhaetian especially Jurassic (Shemshak group) and the highest plant diversity of Norian in the Alborz basin is related to the Division of Pteridospermophytes (seed ferns) and in the Central Iran basin is related to the Division of Pteridophyta (ferns) that indicates the higher humidity of the mentioned time in Central Iran basin and the drier climate in Alborz basin. The highest diversity of vegetation in Norian sediments throughout Iran belongs to the seed ferns (Pteridospermophyta) and the lowest diversity belongs to Ginkgophytes so that they comprise 32% (one third of the vegetation) and 6.5% of the total vegetation, respectively. Plant-covered areas throughout Alborz were interconnected during the Norian period and there was no extensive separation between them. The plant macrofossils assemblage in both of Alborz and Central Iran basins confirms the relatively humid subtropical to tropical climate for the Norian but with less humidity compared to the Rhaetian. Also, the vegetation of Norian in Alborz was less dense and scattered than Central Iran during Norian.
Keywords: Iran, Norian, Paleoclimate, Paleoflora.
مقدمه
رخساره و ویژگی‌های سنگی رسوبات تریاس بالایی ـ ژوراسیک میانی در حوضه‌های البرز و ایران مرکزی شباهت و پیوند محکمی با یکدیگر داشته، به‌طوری‌که در بیشتر مواقع تفکیک آن‌ها از یکدیگر دشوار و حتی ناممکن است. در واقع می‌توان پذیرفت، توالی‌های سنگی تریاس بالایی ـ ژوراسیک میانی در شرایط رسوبی کم‌وبیش یکسانی برجای گذاشته شده و بر روی هم چرخه رسوبی واحدی را می‌سازند. حدود پایینی و بالایی این توالی سنگی، محدود به دو رویداد تکتونیکی سیمرین پیشین و سیمرین میانی است و به‌طور کلی به‌عنوان چرخه رسوبی تریاس بالایی ـ ژوراسیک میانی یا گروه شمشک نامیده می‌شود. چرخه رسوبی مذکور هم‌زمان یا اندکی پس از رویداد سیمرین پیشین (اواخر تریاس میانی) آغاز شده و هم‌زمان با این حادثه، اشکوب ساختاری پرکامبرین پسین ـ تریاس میانی خاتمه یافته و تغییرات در خور توجهی در نوع و شرایط حاکم بر حوضه‌های رسوبی به‌وجود آمده است (آقانباتی، 1377).
برای بررسی آب و هوای حاکم در زمان تشکیل رسوبات گروه شمشک، یکی از بهترین ابزار مطالعاتی موجود، بررسی تنوع گیاهی (ماکروفسیل‌های گیاهی و گرده‌شناسی) و گسترش آن‌ها در طی زمان مذکور می‌باشد. در این مطالعه، بررسی پوشش گیاهی و آب و هوای حاکم بر ایران در طی اشکوب نورین (اوایل تشکیل گروه شمشک) براساس گسترش و تنوع ماکروفسیل‌های گیاهی در سراسر ایران، مورد بررسی قرار گرفته است.
برای تقسیم‌بندی ایالت‌های زیستی گیاهی در سراسر خشکی‌ها در طی نورین، مطالعات متعددی انجام گرفته و آخرین آن‌ها مربوط به مطالعات کاستاشر و همکاران (Kustatscher et al., 2018) می‌باشد. ایشان، فلور تریاس پسین کلیه خشکی‌ها را به پنج کمربند زیستی گیاهی شامل آمریکای شمالی (کارنین و نورین)، اروپا و گرینلند (کارنین، نورین و رتین برای اروپا و رتین برای گرینلند)، شرقی‌ترین حد اروپا ـ آسیای میانه (کارنین و نورین ـ رتین)، چین و آسیای شرقی (کارنین، نورین و رتین) و فلور نیمکره جنوبی (کارنین، نورین و رتین) تقسیم کرده و ایران را در فلور شرقی‌ترین حد اروپا ـ آسیای میانه قرار داده‌اند و همان‌طور که اشاره شد این ایالت تنها ایالتی است که فلور نورین از فلور رتین قابل تفکیک نمی‌باشد.
مطالعات زیادی در ارتباط با آب و هوای حاکم در طی نورین در ایران در مقالات و کتب مختلف انجام شده است. در مقاله‌ها، همواره نتایج آب و هوایی بسیار محدود و حداکثر در یک خط خلاصه شده و تنها براساس نمونه‌های محدود از یک برش نتیجه‌گیری شده است. از طرفی در کتاب‌ها و گزارش‌های داخلی سازمان‌ها و شرکت‌های مختلف، مطالعات آب و هوایی بسیار کلی است و از گیاهان گزارش شده در تمامی مطالعات استفاده نشده است. در این مطالعه سعی شده است، براساس کلیه گزارش‌های موجود از تمامی منابع مربوط به نورین در سراسر ایران، تنوع گیاهی، گسترش آن‌ها و در نهایت شرایط آب و هوایی حاکم در زمان نورین مورد بحث و مطالعه قرار گیرند.
روش مطالعه
برای بررسی پوشش گیاهی و در ادامه تعیین آب و هوای دیرینه در طی زمان نورین، در ابتدا توالی سنگ‌چینه‌ای با سن نورین و حاوی ماکروفسیل‌های گیاهی سراسر ایران از مقاله‌ها و گزارش‌های مختلف استخراج و بررسی شدند. در ادامه لیستی از تمامی ماکروفسیل‌های گیاهی گزارش شده از رسوبات نورین از تمامی منابع منتشر شده توسط کارشناسان داخلی و خارجی در سراسر ایران تهیه و از بین آن‌ها ماکروفسیل‌های گیاهی با سن نورین، نورین ـ رتین، نورین ـ لیاس و نورین ـ باژوسین تفکیک شدند. در ادامه کلیه جنس‌ها و گونه‌ها در دو گروه اصلی البرز و ایران مرکزی و در گروه‌های کوچک‌تر البرز شرقی، البرز مرکزی، البرز غربی، کرمان و طبس تفکیک و شمارش و در انتها درصدگیری شدند و در نهایت با توجه به گسترش جغرافیایی، درصد پراکنش و میزان شباهت پهنه‌های مختلف، نتیجه‌گیری‌های این مطالعه حاصل شدند.
جغرافیای دیرینه، محیط رسوبی و چینه‌شناسی توالی‌های سنگی حاوی ماکروفسیل‌های گیاهی نورین در ایران
پس از رویداد سیمرین پیشین، با حرکت ورقه ایران به سمت شمال خاوری، دریای هرسینین (پالئوتتیس) در شمال ایران بسته شده و دو لبه ورقه ایران (خشکی گندوانا) و ورقه توران (خشکی اورازیا) به هم رسیده‌اند و در عوض اقیانوس آلپی زاگرس (نئوتتیس) در محل زاگرس امروزی شکل گرفته است. بدین ترتیب از زمان نورین (بعد از رویداد سیمرین پیشین) سرزمین ایران شامل دو گستره مستقل است، در امتداد تقریبی گسل بزرگ زاگرس از یکدیگر جدا است. ابرگستره شمال خاوری ایران شامل ایران مرکزی و ایران شمالی (پهنه ایران شمالی ـ مرکزی) در اثر برخورد با ورق توران دچار بالاآمدگی عمومی شده و شرایط قاره‌ای ـ دریایی کم‌ژرفا بر آن حاکم شده است. موقعیت جغرافیایی خشکی‌ها، دریاها و اقیانوس‌ها در طی زمان نورین در شکل 1 نشان داده شده است.
شکل 1. موقعیت جغرافیایی خشکی‌ها، دریاها و اقیانوس‌ها در طی زمان نورین (اقتباس از McKellar، 2004)
در پهنه ایران شمالی ـ مرکزی رسوبات نورین رخساره آواری داشته و اغلب شامل شیل، سیلت‌سنگ و ماسه‌سنگ با کمی زغال (بسیار کمتر از رتین) است و وجود بقایای پراکنده گیاهی و لایه‌های کم زغالی حاکی
از تشکیل قسمتی از این رسوبات در محیط‌های مردابی یا قاره‌ای است. رسوبات این دوره همگی نهشته‌های آواری هم‌زمان با زمین‌ساخت و فلیش گونه در تناوب با رسوبات دریایی می‌باشد (آقانباتی 1377).
توالی‌های سنگی حاوی ماکروفسیل‌های گیاهی نورین در ایران مربوط به سه ناحیه البرز، کپه‌داغ و ایران‌مرکزی می‌باشد. این توالی‌ها در ناحیه کپه‌داغ مربوط به سازند میانکوهی، در ایران‌مرکزی مربوط به پاره‌سازند قدیر در ناحیه طبس و بخش دهرود در ناحیه کرمان و در ناحیه البرز براساس نبوی (Nabavi, 1975) و کارشناسان شرکت ملی فولاد مربوط به سازند طزره، براساس کورسن و استامپفلی (Corsin and Stampfli, 1977) مربوط به بخش زیرین سازند شمشک و براساس دیدگاه فورسیچ و همکاران
(Fürsich et al., 2009) مربوط به دو سازند للـه‌بند و شهمیرزاد می‌باشند (آقانباتی 1388 و 1393). موقعیت جغرافیایی مناطق حاوی ماکروفسیل‌های گیاهی تریاس پسین و موقعیت خشکی‌های ایران در لبه جنوبی قاره لورازیا در شکل 2 نشان داده شده است.
شکل 2. موقعیت جغرافیایی پهنه‌های حاوی ماکروفسیل‌های گیاهی تریاس پسین و موقعیت خشکی‌های ایران در لبه جنوبی قاره لورازیا
(اقتباس از Kustatscher et al. 2018)
توالی سنگی با سن نورین در حوضه کرمان و البرز بر روی سری‌های ماسه‌ای ـ کوارتزی بدون فسیل قرار دارند. این سری‌های بدون فسیل نیز بر روی یک توالی سنگی دریایی تحت عنوان آهک Halobia از سری اکراسر در البرز شمالی با سن کارنین ـ نورین پیشین قرار می‌گیرند. در حوضه کرمان توالی ماسه‌ای ـ کوارتزی ذکر شده نسبت به حوضه البرز زودتر شروع شده و سن قدیمی‌تری دارد اما همانند البرز تا نورین میانی بدون فسیل می‌باشند (Schweitzer et al., 2009).
برای آشنایی مقدماتی با توالی‌های سنگی دربردارنده ماکروفسیل‌های گیاهی نورین در ایران، واحدهای چینه‌ای و محیط رسوبی مربوط به آن‌ها به اختصار اشاره می‌شود:
واحد چینه‌شناسی للـه‌بند (البرز): واحد چینه‌شناسی للـه‌بند برای نخستین‌بار توسط زمین‌شناسان شرکت داماگ (1961) به‌عنوان بخش للـه‌بند (دومین بخش از سازند طزره) معرفی شد (آقانباتی، 1388). این واحد چینه‌شناسی در مطالعات بعدی به‌عنوان سوئیت لـله‌بند (Bragin et al., 1976; Sadovnikov, 1976)، بخش لـله‌بند از سازند طزره (Repin, 1987) و سری لـله‌بند (Schweitzer and Kirchner, 2003) و در نهایت به‌عنوان سازند لـله‌بند (Fürsich et al., 2009) معرفی شد. فورسیچ و همکاران (Fürsich, 2009) برخلاف رپین (Repin, 1987) معتقدند، این سازند فقط در البرز شمالی رخنمون دارد ولی رپین معتقد بود، بخش لـله‌بند در هر سه پهنه البرز شمالی، مرکزی و جنوبی رخنمون دارد به‌طوری‌که فورسیچ و همکاران رخنمون‌های اشاره شده در البرز مرکزی و جنوبی توسط رپین را مربوط به سازند شهمیرزاد در نظر می‌گیرند.
به‌طورکلی واحد چینه‌شناسی للـه‌بند شامل تناوبی از سیلت‌سنگ‌های خاکستری، شیل و ماسه‌سنگ‌های اغلب ریزدانه بوده که سیمای نوار نوار دارد. همچنین در این پاره‌سازند لایه‌های نازکی از زغال‌سنگ (غیر اقتصادی) و شیل زغالی در بین طبقه‌ها مشاهده می‌شود. در البرز شمالی ضخامت این واحد چینه‌شناسی از باختر (رامسر و اکراسر) به سمت خاور (گلندرود و قشلاق) افزایش می‌یابد. سنگواره‌های آن به نسبت کمیاب است ولی به‌طور معمول حاوی خرده‌های گیاهی و صدف دوکفه‌ای می‌باشد (آقانباتی، 1388).
این واحد چینه‌ای در البرز شمالی خاستگاه آبرفتی ـ دلتایی و یا مردابی ـ دریاچه‌ای دارد. تناوب‌های ذکر شده در بالا مربوط به چرخه‌های رسوبی به سمت بالا ریزشو از نوع سیکلوتم است، هر تناوب با ردیف‌های کنگلومرایی آغاز و با ماسه‌سنگ‌های آبرفتی درشت تا ریزدانه ادامه می‌یابد. پایان بخش هر تناوب شیل و آرژیلیت است، در بین آن‌ها عدسی‌هایی کم ضخامت از زغال و شیل زغالی وجود دارد. در خاور البرز مرکزی به‌ویژه در پیرامون ده‌اندوار، این واحد چینه‌شناسی خاستگاه ساحلی ـ دریایی و مردابی دارد.
سن واحد چینه‌شناسی للـه‌بند در نواحی مختلف، نورین تا نورین ـ رتین است و بر روی واحد چینه‌شناسی اکراسر (کارنین ـ نورین پیشین) و در زیر واحد چینه‌شناسی کلاریز (رتین) قرار می‌گیرد.
واحد چینه‌شناسی شهمیرزاد (البرز): واحد چینه‌شناسی شهمیرزاد برای نخستین‌بار توسط نبوی (Nabavi, 1975)، تحت عنوان بخش شهمیرزاد از سازند شمشک با سن سینه‌مورین ـ آالنین معرفی شد. سپس رپین (Repin, 1987) بخش شهمیرزاد را با همان سن ارائه شده توسط نبوی مربوط به سازند گانو از گروه شمشک در نظر گرفت. در نهایت این واحد چینه‌شناسی به‌عنوان سازند شهمیرزاد (Fürsich et al., 2009) با سن نورین ـ رتین در گستره البرز جنوبی معرفی شد.
واحد چینه‌شناسی شهمیرزاد ضمن داشتن پیوند بین انگشتی و جانبی با واحدهای چینه‌شناسی اکراسر و کلاریز، گسترش در خور توجهی در البرز جنوبی دارد. ذرات تشکیل‌دهنده آن بسیار ناهمگن با تغییراتی از رس تا ماسه‌سنگ متوسط دانه است. در این واحد چینه‌شناسی برتری با رسوبات سیلیسی کلاستیک است و بر روی کربنات‌های سازند الیکا و در زیر اولین لایه زغال‌سنگ واحد چینه‌شناسی کلاریز یا ماسه‌سنگ‌های درشت یا کنگلومرای قاعده‌ای واحد چینه‌شناسی آلاشت قرار می‌گیرد.
این واحد چینه‌ای در محیطی از نوع دریای حاشیه‌ای (نزدیک به ساحل، شلف کم‌عمق) و سیلابی انباشته شده است. براساس شواهد مختلفی در این سازند محیط‌های رسوبی مختلفی از قبیل محیط‌های غیردریایی، کانال‌های رودخانه‌ای از نوع مئاندری در دشت ساحلی، رسوب‌گذاری در دریاچه‌های کوچک در دشت سیلابی، محیط‌های دریاچه‌ای عمیق در نواحی پیرامون دریای حاشیه‌ای، محیط لب‌‌شور در تماس با دریاچه آب شیرین، دریا کناری، دشت ساحلی غیردریایی و شرایط به‌طور کامل دریایی البته محدود قابل مشاهده می‌باشد.
سازند میانکوهی (کپه‌داغ): تا سال 1991 سازند شیلی میانکوهی سازند چهارم و آخرین سازند از گروه آق‌دربند بوده ولی باتوجه به حضور ناپیوستگی فرسایشی مابین این سازند و سازند زیرین (سازند سینا) و نبود انطباق با استانداردهای چینه‌شناسی، این واحد چینه‌ای جدا از گروه آق‌دربند در نظر گرفته شده و با عنوان سازند میان کوهی به‌طور مستقل در نظر گرفته شد (آقانباتی، 1388). این سازند از پایین به بالا از سه بخش تشکیل شده است:
1ـ واحد زغالی شامل یک متر زغال‌سنگ کارپذیر، اقتصادی و کک‌شو با ضخامت حدود یک متر
2ـ واحد سنگی میانی شامل 10 متر تناوب شیل گاهی زغالی و ماسه‌سنگ و یک لایه کنگلومرایی
3ـ واحد شیلی بالایی با ضخامت حدود 180 متر شامل شیل‌های همگی قهوه‌ای رنگ، همگن و یک شکل
ماکروفسیل‌های گیاهی گزارش شده از این سازند (Boersma and van Konijnenburg, 1991) شامل موارد زیر می‌باشند.
Neocalamites sp., Cladophlebis sp.A, Pterophyllum subaequqle, Pterophyllum sp. cf. Pt. ptillum, Taeniopteris sp., Sphenobaiera sp., Pagiophyllum ruttneri, Stachyotaxus elegans, Podozamites paucinervis, Podozamites sp. and Carpolithes cf. cinctus
ویژگی‌های سنگی این سازند، آشکارا نشان از تغییرات درخور توجه محیط رسوبی از سازند آتش‌فشانی سینا (در زیر) به رسوبات کم ژرفا ـ قاره‌ای سازند میانکوهی دارد. در نگاه کلی سنگ‌شناسی این سازند شامل شیل، سیلتستون و کمی ماسه‌سنگ است و در قاعده آن افقی از زغال‌سنگ درجازا وجود داشته و به محیط قاره‌ای اشاره دارد. ردیف رسوبات این سازند یک چرخه رسوبی کامل از ردیف‌های تریاس ناحیه آق‌دربند با سن نورین ـ رتین؟ است و مابین دو ناپیوستگی رسوبی بر روی سازند سینا با سن تریاس میانی و در زیر طبقات شیل‌های قلعه گبری با سن رتین قرار می‌گیرد. در این چرخه‌ی رسوبی نشانی از توف و مواد آذرین وجود ندارد. سازند میانکوهی نشانه تغییرات عمده در محیط‌های رسوبی زمان تریاس و پایان فعالیت‌های آتش‌فشانی این زمان می‌باشد.
ماکروفسیل‌های گیاهی موجود در کمربالای لایه زغالی (اشاره شده در بالا)، سنگواره‌ای از یک تنه درخت درجا و رخساره آواری ردیف‌های زیر شیل‌های میانکوهی نشانه‌هایی از محیط‌های رسوبی قاره‌ای است. ردیف‌های شیلی فقیر از سنگواره این سازند، بیشترین درصد سهم را به خود اختصاص داده‌اند، به رنگ قهوه‌ای است و با توجه به داشتن وجود روزن‌داران کف‌زی با پوسته‌های ماسه‌ای هر چند اندک، می‌تواند شاهدی برای محیط رسوبی دریایی برای این بخش از سازند میانکوهی باشد.
بخش دهرود (کرمان): براساس تقسیم‌بندی کارشناسان شرکت ملی فولاد، رسوبات زغال‌دار تریاس بالایی در ناحیه کرمان از پایین به بالا به سه سوییت دهرود (نورین ـ رتین)، داربیدخون (رتین) و دره گر یا طغراجه (رتین) تقسیم شده است که آقانباتی (1388) از آن‌ها به عنوان بخش یاد کرده است.
بخش دهرود به دو زیربخش پایینی و بالایی تقسیم می‌شود. زیربخش پایینی بدون زغال و بدون ماکروفسیل گیاهی است و حاوی تناوب سیلتستون و ماسه‌سنگ با میان‌لایه‌هایی از سیلت و آرژیلیت زغالی می‌باشد. زیربخش بالایی شامل ردیفی از سیلتستون، ماسه‌سنگ و آرژیلیت و حاوی لایه‌ها و عدسی‌های زغال‌سنگ و ماکروفسیل‌های گیاهی پراکنده است به‌طوری‌که دو افق زغالی A و B در ناحیه کرمان مربوط به این زیربخش می‌باشد. بخش زیرین خاستگاه دلتایی و بخش بالایی خاستگاه آبرفتی دارند.
پاره‌سازند قدیر (طبس): این واحد چینه‌ای در حوضه ایران مرکزی و در پهنه طبس اغلب شامل ردیفی از سیلت‌سنگ‌های خاکستری، ماسه‌سنگ‌های ریزدانه، آرژیلیت‌های زغالی گیاه‌دار و لایه‌های زغال‌دار است و به باور کارشناسان شرکت ملی فولاد هم‌ارز دو واحد TR5n و TR7n پیشنهاد شده توسط کلایور و همکاران می‌باشد. داشتن زغال‌سنگ از ویژگی‌های این واحد چینه‌ای می‌باشد و به سه گروه تقسیم می‌شود:
گروه پایینی (گروه زغال‌های زون A) شامل زغال‌های غیراقتصادی، گروه میانی (گروه زغال‌های اصلی) و گروه بالایی (گروه زغال‌های زون E) شامل زغال‌های غیر کارپذیر.
به‌طور کلی انباشت این پاره‌سازند در محیط‌های قاره‌ای تا دلتایی است و گاهی با پیش‌روی‌های کوتاه مدت دریا، همراه بوده است.
مطالعات پیشین بر روی ماکروفسیل‌های گیاهی نورین در ایران
- کیلپر (Kilpper, 1975) پس از مطالعه ماکروفسیل‌های گیاهی منطقه زغال‌دار کارمزد از توابع زیراب (البرز)، سن نورین ـ رتین را برای این توالی سنگی در نظر گرفت.
- سادونیکوف Sadovnikov (Sadovnikov, 1991, 1989, 1987, 1976) طی مطالعات گسترده بر روی ماکروفسیل‌های گیاهی در سراسر البرز، توالی‌های سنگی متعددی را از مناطق مختلف با سن نورین ـ رتین معرفی کرد. اغلب مطالعات وی بر روی توالی‌های سنگی تریاس پسین است.
- شوایتزر و همکاران (Schweitzer et al.,2009, 2003, 2000, 1998, 1997, 1996) طی مطالعات گسترده بر روی ماکروفسیل‌های گیاهی البرز و ایران مرکزی، توالی‌های سنگی متعددی را از پهنه‌های مختلف با سن نورین ـ رتین معرفی کرد.
نائیجی و همکاران (1399) براساس شواهد سنگ‌شناسی و ماکروفسیل‌های گیاهی، آب و هوای نورین پسین در پهنه دوآب ساری را گرم و خشک بیان کرد.
- سعادت نژاد (1401) پس از مطالعه ماکروفسیل‌های گیاهی سازند للـه‌بند در گستره رامسر، سن نورین پسین ـ رتین پیشین را برای توالی‌های دربردارنده آن‌ها در نظر گرفت.
ماکروفسیل‌های گیاهی نورین در ایران
شوایتزر و همکاران (Schweitzer et al.,2009) معتقدند، بهترین رسوبات حاوی ماکروفسیل‌های گیاهی با سن نورین در البرز مربوط به دو ناحیه طزره و دره آپون در جنوب زیراب و در حوضه کرمان که پرفسیل‌تر از حوضه البرز است مربوط به شمال روستای داربیدخون نیز می‌باشد. لازم به‌ذکر است، فلور گیاهی نورین میانی در هر یک از حوضه‌ها به نسبت یکسان است و حاوی تنوع کمی نیز می‌باشند. گونه‌های یافت شده در توالی‌های سنگی با سن نورین میانی در جدول 1 نشان داده است.
جدول 1. گونه‌های یافت شده در توالی‌های سنگی با سن نورین میانی (اقتباس از Schweitzer et al. 2009)
البرز | کرمان |
Equsetites arenaceus, Equsitites conicus, Gleichenites aphlebioides, Lepidopteris ottonis, Taeniopteris sp., Nilssonia pseudobrevis, Desmiophyllum armanii, Irania hermaphroditica, Podozamites schenkii | Equsitites conicus, Gleichenites aphlebioides, Lepidopteris ottonis, Nilssonia pseudobrevis, Williamsonia sp. C |
تنوع گیاهی در نورین پسین به‌ویژه در مرز نورین ـ رتین و رسوبات انتقالی از نورین به رتین نسبت به نورین میانی افزایش می‌یابد. حضور فراوان‌تر سرخس‌ها در نورین پسین در قیاس با نورین میانی نشان از رطوبت بالاتر این دوره زمانی است و همچنین نورین پسین نیز حاوی نخستین رگه‌های زغالی با ارزش اقتصادی در البرز و کرمان می‌باشد. سن تعدادی از گونه‌های گیاهی از نورین پسین شروع شده که در جدول 2 قابل مشاهده می‌باشند.
جدول 2. گونه‌هایی که سن آن‌ها از نورین پسین شروع می‌شوند (اقتباس از Schweitzer et al. 2009)
البرز | کرمان |
?Equsetites eurasiaticus, Danaeopsis fecunda, Todites princeps, Clathropteris meniscoides, Scytophyllum persicum, Peltaspermum decipiens, Keraiaphyllum brevifolium, Drepanozamites tietzei, Nilssonia regularis, Nilssoniopteris mikailovii, Pterophyllum bavieri, Pterophyllum cf. filicoides, Pterophyllum schenkii, Pterophyllum cf. firmifolium, Baiera muensteriana | Equsetites eurasiaticus, Todites princeps Cladophlebis nebbensis, Phlebopteris muensteri, Dictyophyllum remauryi, Dictyophyllum nathorstii, Clathropteris meniscoides, Scytophyllum persicum, Sphenobaiera grandis |
تنها تعداد پنج گونه از ماکروفسیل‌های گیاهی هستند، فقط در طی زمان نورین در ایران گزارش شده و در جدول شماره 3 به آن اشاره شده است. دو گونه Equisetites arenaceous و Equisetites conicus تاکنون توسط افراد مختلفی از رسوبات نورین ـ رتین ایران گزارش شده ولی شوایتزر و همکاران (Schweitzer, 1997) معتقدند که این دو گونه تنها مربوط به نورین می‌باشند. لیست گونه‌های گزارش شده از توالی‌های سنگی نورین ـ رتین در ایران در جدول 4 قابل مشاهده می‌باشد.
جدول 3. گونه‌های گزارش شده از ایران با محدوده سنی نورین
نویسنده / نویسندگان | محل برداشت | گونه / جنس |
Schweitzer et all 2009 | کرمان: داربیدخون | Gleichenites aphlebioides |
Lorenz 1964, Schweitzer and Kirchner 1998 | البرز: گاجره، زیراب، طزره؛ کرمان: داربیدخون | Lepidipteris ottonis |
Sadovnikov 1987 | البرز: طزره | Hyrcanopteris nilssonioides |
Schweitzer and Kirchner 1998 | البرز: زیراب | Peltaspermum decipiens |
Boersma and van Konijnenburg 1991 | کپه‌داغ: آق‌دربند | Carpolithes cf. cinctus |
پراکندگی رخنمون‌های حاوی ماکروفسیل‌های گیاهی با سن محدود به نورین در شکل 3 و تعدادی از ماکروفسیل‌های گیاهی گزارش شده از ایران با سن نورین ـ رتین در شکل 4 نشان داده شده است.
شکل 3. نقشه پراکندگی رخنمون‌های حاوی ماکروفسیل‌های گیاهی با سن محدود به نورین؛ 1) آق دربند، 2) طزره، 3) زیراب، 4) گاجره، 5) داربیدخون (نگاه کنید به جدول 3)
شکل 4. تعدادی از ماکروفسیل‌های گیاهی گزارش شده از ایران با سن نورین ـ رتین؛ (تصاویر 1 و 5 اقتباس از Vaez-Javadi (2006)، تصویر 2 اقتباس از واعظ جوادی 1391، تصاویر 3، 4 و 7 اقتباس از سعادت نژاد 1401 و تصویر 6 اقتباس از سعادت نژاد 1395)
Fig.1: Equisetites conicus Sternberg 1833, Fig.2: Equisetites arenaceus (Jaeger 1827) Schenk 1864, Fig.3: Neocalamites cf. carcinoides Harris 1931, Fig.4: Clathropteris meniscoides (Brongniart 1825) Brongniart 1828, Fig.5: Scytophyllum persicum (Schenk 1887) Kilpper 1975, Fig.6: Nilssonia pseudobrevis (Barnard 1967) Corsin and Stampfli 1977, Fig.7: Cycadocarpidium erdmanni Nathorst 1886
بسیاری از ماکروفسیل‌های گیاهی گزارش شده از توالی‌های سنگی نورین در ایران، علاوه بر اشکوب نورین در توالی‌های سنگی جوان‌تر به‌ویژه در طی زمان رتین و به میزان کمتر تا ژوراسیک میانی هم گزارش شده‌اند. البته لازم به‌ذکر است، سن نمونه‌هایی که از نورین ایران گزارش شده‌اند اغلب در محدوده تریاس پسین است و با شروع ژوراسیک منقرض شده و یا تاکنون گزارش نشده‌اند به‌طوری‌که سن تعداد 24 جنس و 30 گونه از نمونه‌های گزارش شده از نورین در ایران، شامل تریاس پسین (نورین ـ رتین)، تعداد پنج جنس و پنج گونه سن نورین ـ لیاس پیشین، تعداد سه جنس و سه گونه سن نورین ـ لیاس پسین و تعداد دو جنس و دو گونه از آن‌ها سن نورین ـ باژوسین نیز دارند. همان‌طورکه مشاهده می‌شود سن گیاهانی که در نورین ایران می‌زیستند، به‌ندرت تا ژوراسیک به‌ویژه تا ژوراسیک میانی می‌رسیدند.
جدول 4. لیست گونه‌های گزارش شده از توالی‌های سنگی نورین ـ رتین در ایران به‌ترتیب حروف الفبا (سنین اشاره شده مربوط به ایران می‌باشند)
نویسنده / نویسندگان | سن | محل برداشت | گونه / جنس |
Sadovnikov 1976 | نورین ـ رتین پیشین | البرز: گلندرود | Asterotheca cottonii |
Sadovnikov 1976 | نورین ـ رتین پیشین | البرز: طزره | Calamoderma striata |
Kilpper 1964, Assereto et all 1968, Sadovnikov 1976, Fakhr 1977, Corsin and Stampfli 1977, Vaez-Javadi and Ghavidel 2002, Schweitzer et al. 2009,منانی و همکاران 1399، سعادت‌نژاد 1401 | نورین پسین ـ رتین | البرز: جاجرم، زیراب، شمال شرق شاهرود، طزره، شمشک، آبیک، غزنوی ـ فارسیان، واسک‌گاه، رامسر؛ ایران مرکزی: داربیدخون و نوده (کرمان)، چاهریسه اصفهان | Clathropteris meniscoides |
Sadovnikov 1991 | نورین ـ رتین | البرز: ایزاکی، رامسر، طزره | Ctenophyllum tazarense |
Fakhr 1977, Schweitzer and Kirchner 1996, سعادت‌نژاد 1401 | نورین ـ رتین | البرز: شمشک، زیراب، رامسر | Cycadocarpidium erdmanni |
Fakhr 1977, Vaez-Javadi and Ghavidel 2002, Schweitzer et all 2009, واعظ جوادی 1391 | نورین ـ رتین | البرز: آبیک، جاجرم؛ طبس: پروده | Dictyophyllum exile |
Schweitzer et all 2009 | نورین ـ رتین پسین | البرز: قشلاق؛ کرمان: داربیدخون، دهرود، طغراجه | Dictyophyllum remauryi |
Kilpper 1975, Schweitzer and Kirchner 1998 | مرز نورین/رتین | البرز: زیراب، هیو | Drepanozamites tietzei |
واسیلیف 1363, Schweitzer et all 1997, Vaez-Javadi and Ghavidel 2002, واعظ جوادی 1391 | نورین ـ رتین | البرز: طزره، جاجرم؛ طبس: پروده | Equisetites arenaceus |
Schweitzer et all 1997, Vaez-Javadi 2006 | نورین ـ رتین | البرز: زیراب، نرگس‌چال؛ کرمان: داربیدخون | Equisetites conicus |
Sadovnikov 1991 | نورین ـ رتین | البرز: زیراب، رامسر، طزره، سواد رودبار | Hsiangchiphyllum rarinervis |
Sadovnikov 1987 | نورین ـ رتین | البرز: زیراب، طزره، شمشک، آلاشت، قشلاق، اولنگ | Hyrcanopteris leclerei |
Kilpper 1975 | مرز نورین/رتین | البرز: زیراب | Keraiaphyllum brevifolium |
Assereto et all 1968, Sadovnikov 1976, Fakhr 1977 | نورین ـ رتین | البرز: طزره، گلندرود، زیاران | Neocalamites hoerensis |
Sadovnikov 1976 | نورین ـ رتین | البرز: کیاسر، گلندرود | Neokoretrophyllites carcinoides |
Schweitzer et all 2000 | نورین ـ رتین | البرز: زیراب، طزره | Nilssonia regularis |
Schweitzer and Kirchner 2003 | نورین ـ رتین | البرز: زیراب، طزره، الیکا، آزادشهر، شش رودبار، کپه‌داغ: آق‌دربند | Nilssoniopteris mikailovii |
Sadovnikov 1976 | نورین ـ رتین پیشین | البرز: طزره | Podozamites rigidus |
Corsin and Stampfli 1977, Schweitzer et all 2000, واعظ جوادی 1391 سعادت‌نژاد 1401، منانی و همکاران 1399 | نورین ـ رتین | البرز: شمال شرق شاهرود، طزره، رامسر؛ ایران مرکزی: داربیدخون (کرمان)، پروده (طبس) و چاهریسه اصفهان | Nilssonia pseudobrevis |
Zeiller 1905, Fakhr 1977, واسیلیف 1363, خسروتهرانی و امینی فضل 1363, Schweitzer and Kirchner 1996 | نورین ـ رتین | البرز: زیراب، سوادکوه، فشند، لالون، بیدارگردان، آبیک، شمشک، سنگرود، دورود، اشتر، کامان؛ کرمان: دهرود | Podozamites schenki |
Schweitzer and Kirchner 2003 | نورین ـ رتین | البرز: زیراب، رودبار | Pterophyllum cf. filicoides |
Schweitzer and Kirchner 2003 | مرز نورین/رتین | البرز: زیراب | Pterophyllum cf. firmifolium |
واسیلیف 1363 | نورین ـ رتین | طبس: پروده | Pterotaenium fazlii |
Sadovnikov 1976 and 1991 | نورین ـ رتین | البرز: طزره، کامان، رامسر، کجور، کلات، شمشک، کیاسر، پرور | Ptilozamites ctenoides |
Sadovnikov 1976 and 1991 | نورین ـ رتین | البرز: طزره، ایزاکی، رامسر، فارسیان، کیاسر | Ptilozamites nilssoni |
Sadovnikov 1991 | نورین ـ رتین | البرز: طزره، ایزاکی، بلده | Pursongia (?) iranica |
Sadovnikov 1976 | نورین ـ رتین پیشین | البرز: طزره | Radicites cellulatus |
Kilpper 1964, Sadovnikov 1976, واسیلیف 1363, Schweitzer and Kirchner 1998, Vaez-Javadi 2006 واعظ جوادی 1391 | مرز نورین/رتین ـ رتین پسین | البرز: زیراب، آب اسک، طزره، نرگس‌چال، غزنوی ـ فارسیان، آغوزبین، کامان، کلشتر، اکراسر، هیو، گلندرود، قشلاق؛ کرمان: داربیدخون؛ طبس: پروده | Scytophyllum persicum |
واسیلیف 1363, Vaez-Javadi and Ghavidel 2002, Vaez-Javadi 2006 | نورین ـ رتین | البرز: جاجرم، نرگس‌چال؛ طبس: پروده | Taeniopteris tenuinervis |
Sadovnikov 1976, 1987 | نورین ـ رتین | البرز: شمشک، طزره | Thainguyenopteris pamirica |
Sadovnikov 1976 and 1987, واسیلیف 1363 | نورین ـ رتین | البرز: زیراب، بلده، طزره، الیکا، کلات، شمشک | Thainguyenopteris parvipinnulata |
با بررسی و مقایسه ماکروفسیل‌های گیاهی گزارش شده از توالی‌های سنگی نورین در حوضه‌های البرز و ایران مرکزی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
گونه‌های گزارش شده از شاخه اسفنوفیتا1 (دم‌اسبیان) که در طی زمان نورین می‌زیستند، همگی در همان تریاس پسین منقرض شده و یا تاکنون از رسوبات ژوراسیک ایران گزارش نشده‌اند.
راسته بنتیتال‌ها2 که از گروه‌های اصلی و فراوان در بایوزون‌های گیاهی تریاس پسین ـ دوگر پیشین در گروه شمشک ایران به شمار می‌رود ولی در توالی‌های سنگی نورین از این راسته تاکنون تنها دو جنس Pterophyllum با چهار گونه و Nilssoniopteris تنها یک گونه در مجموع حوضه‌های البرز، کپه‌داغ و ایران مرکزی گزارش شده است.
دو جنس Cladophlebis از سرخس‌ها و Nilssonia از سیکادها یا نخلی‌شکلان، از متنوع‌ترین و از لحاظ پخش جغرافیایی گسترده‌ترین ماکروفسیل‌های گیاهی در ایران به‌شمار می‌روند ولی از این دو جنس به‌ترتیب تنها یک و دو گونه شامل Cladophlebis nebbensis، Nilssonia regularis و Nilssonia pseudobrevis از توالی سنگی با سن نورین در سراسر ایران گزارش شده است.
ماکروفسیل‌های گیاهی از شاخه پتریدوسپرموفیتا2 (سرخس‌های دانه‌دار) گزارش شده از نورین ایران همگی در همان طی تریاس پسین و یا حداکثر در مرز تریاس ـ ژوراسیک منقرض شده و هیچ‌یک از آن‌ها در ژوراسیک ادامه حیات نداشته و یا تاکنون گزارش نشده‌اند به‌طوری‌که یک سوم از گیاهانی که فقط در محدوده سنی نورین ـ رتین می‌زیسته‌اند مربوط به این شاخه از گیاهان است و قابل توجه می‌باشد. کاهش گسترش این شاخه از گیاهان در ایران در طی ژوراسیک یکی از نتایج تغییر آب و هوای خشک‌تر تریاس پسین به‌ویژه نورین در قیاس با آب و هوای مرطوب‌تر در طی زمان سری لیاس می‌باشد و در گیاهان فسیل گزارش شده از ایران به‌طور کامل مشاهده می‌شود.
اصلی‌ترین و متنوع‌ترین جنس از شاخه ژینکوفیتا3 جنس Ginkgoites است و تاکنون از توالی‌های سنگی نورین در ایران گزارش نشده است.
هیچ‌یک از جنس و گونه‌های مربوط به شاخه ژینکوفیتا که از رسوبات نورین ایران گزارش شده‌اند، در تریاس پسین منقرض نشده و تا لیاس نیز می‌زیسته‌اند.
شاخه کونیفروفیتا4 (مخروطیان) در طی زمان نورین، از سراسر البرز به‌ویژه از البرز غربی و مرکزی گزارش شده است، همچنین تاکسون‌های این شاخه در حوضه ایران مرکزی، تنها از حوضه کرمان گزارش شده است.
ماکروفسیل‌های گیاهی نورین در البرز از هر سه پهنه البرز غربی، البرز مرکزی و البرز شرقی گزارش شده است (جدول‌های 3، 4 و 5).
جدول 5. لیست گونه‌های گزارش شده از رسوبات نورین تا ژوراسیک در ایران به‌ترتیب حروف الفبا (سنین اشاره شده مربوط به ایران می‌باشند)
نویسنده / نویسندگان | سن | محل برداشت | گونه / جنس |
Zeiller 1905, Furon 1941, Lorenz 1964, Barnard 1967, Kimyaie 1350, واسیلیف 1363, Schweitzer and Kirchner 1995, Vaez-Javadi 2006 | مرز نورین/رتین ـ هتانژین | البرز: گرمابدر، کامان، زیراب، طزره، تاش، فشند، پیلاسو، ساپوهین، شمشک، اشتر، اسک، گاجره، لالون، نرگس‌چال، قشلاق، کیاسر، سنگرود، غزنوی ـ فارسیان کرمان: داربیدخون، پابدانا، باب‌نیزو | Baiera muensteriana |
Zeiller 1905, Kilpper 1964, Sadovnikov 1976, Fakhr 1977, Corsin and Stampfli 1977, واسیلیف 1363, Schweitzer et all 1997, Vaez-Javadi 2006 and 2011, واعظ جوادی 1391 | نورین ـ ساینمورین | البرز: زیراب، طزره، شمال شرق شاهرود، فشند، لالون، نرگس‌چال، اندوار، درود، هیو، جام، پرور؛ کرمان: داربیدخون؛ طبس: پروده | Cladophlebis nebbensis |
Boureau et all 1950, Barnard 1967, Assereto et all 1968, کیمیایی 1350, Sadovnikov 1976, Fakhr 1977, Corsin and Stampfli 1977, Schweitzer et all 2009, سعادت نژاد 1395 | نورین ـ لیاس پیشین | البرز: شمال شرق شاهرود، گرمابدر، اشتر، طزره، شمشک، آبیک، اشتر، آسیاب گردان، استرآباد، رامسر؛ کرمان: پابدانا | Dictyophyllum nathorsti |
Boersma and van Konijnenburg 1991, Schweitzer and Kirchner 1996 | نورین ـ لیاس پسین | البرز: سنگرود؛ کپه‌داغ: آق‌دربند | Podozamites paucinervis |
Zeiller 1905, Lorenz 1964, Barnard 1967, Kimyaie 1350, Sadovnikov 1976, Fakhr 1977, Corsin and Stampfli 1977, واسیلیف 1363، Schweitzer and Kirchner 2003, Vaez-Javadi 2006, واعظ جوادی 1391 | نورین ـ هتانژین | البرز: زیراب، طزره، فشند، لالون، بیدارگردان، آبیک، شمشک، گرمابدر، گاجره، شمال شرق شاهرود، آغوزبین، گاجره، اسک، آبیک، نرگس‌چال، غزنوی ـ فارسیان، قزوین، هیو، کلات، رامسر، سواد رودبار؛ کرمان: باب‌نیزو؛ طبس: پروده | Pterophyllum bavieri |
Fakhr 1977, Schweitzer and Kirchner 2003, Vaez-Javadi 2006, واعظ جوادی 1391 | نورین ـ لیاس | البرز: زیراب، طزره، اسک، آبیک، شمال شرق شاهرود، نرگس‌چال، بابل | Pterophyllum schenki |
Kilpper 1971, Schweitzer and Kirchner 1995 | نورین ـ لیاس پسین | البرز: زیراب، طزره؛ کرمان: داربیدخون | Sphenobaiera grandis |
Sadovnikov 1976, واسیلیف 1363 | نورین ـ باژوسین | البرز: زیراب، اندوار، الیکا | Taeniopteris mikailovii |
Kilpper 1964, Assereto et all 1968, Fakhr 1977, Corsin and Stampfli 1977, Schweitzer et all 1997, Vaez-Javadi and Mirzaie 2006 | نورین پسین ـ باژوسین | البرز: زیراب، شمال‌شرق شاهرود، سنگرود، شمشک؛ کرمان: داربیدخون، پابدانا، اشکلی | Todites princeps |
در شکل 5، مقایسه تنوع جنس‌ها و گونه‌های گوناگون در شش شاخه مختلف در دو حوضه البرز و کپه‌داغ مقایسه شده است.
شکل 5. تنوع جنس‌ها و گونه‌ها در شش شاخه گیاهی گزارش شده از رسوبات نورین در دو حوضه البرز و کپه‌داغ
با بررسی ماکروفسیل‌های گیاهی گزارش شده از رسوبات نورین در دو حوضه البرز و کپه‌داغ می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
در بین گروه‌های مختلف گیاهی، بیشترین تنوع جنس‌ها به ترتیب مربوط به سرخس‌های دانه‌دار (پتریدوسپرموفیت‌ها)، سرخس‌ها5 (پتریدوفیت‌ها)، نخلی شکلان6 (سیکادوفیت‌ها)، دم‌اسبیان (اسفنوفیت‌ها)، مخروطیان (کنیفروفیت‌ها)و در نهایت ژینکوها (ژینکوفیت‌ها) می‌باشند به‌طوری‌که دو گروه سرخس‌های دانه‌دار و سرخس‌ها در مجموع تنوع جنس‌ها به تنهایی 5/51% و مابقی گروه‌ها در مجموع 5/48% از کل مجموعه ماکروفسیل‌های گیاهی حوضه‌های البرز و کپه‌داغ را شامل می‌شوند.
از لحاظ تنوع گونه‌ها بیشترین تنوع مربوط به سرخس‌های دانه‌دار و بعد از آن سرخس‌ها و سیکادوفیت‌ها به میزان یکسان و در ادامه دم اسبیان، مخروطیان و در نهایت ژینکوها می‌باشند به‌طوری‌که سه گروه سرخس‌های دانه‌دار، سرخس‌ها و سیکادها در مجموع تنوع گونه‌ها 75% و مابقی گروه‌ها در مجموع 25% از کل مجموعه گونه‌های ماکروفسیل‌های گیاهی این دو حوضه را شامل می‌شوند.
از لحاظ تنوع جنس‌ها در مجموع ماکروفسیل‌های گیاهی رسوبات نورین در دو حوضه البرز و کپه‌داغ، جنس‌های مربوط به سرخس‌های دانه‌دار به تنهایی 31% (در حدود یک سوم) از کل مجموعه گیاهی را شامل شده و از طرفی تنوع و تعداد کم مخروطیان و ژینکوها در همین توالی سنگی قابل توجه می‌باشند.
بیشترین تنوع جنس‌ها از شاخه اسفنوفیت‌ها (دم‌اسبیان) در حوضه البرز در طی زمان نورین مربوط به البرز مرکزی است به‌طوری‌که در دو زیرحوضه البرز غربی و شرقی از هر کدام فقط در یک ناحیه به ترتیب شامل زیاران (نزدیک قزوین) و جاجرم جنس‌های این گروه از گیاهان گزارش شده‌اند.
نمونه‌های گزارش شده از گروه سرخس‌ها از رسوبات نورین در حوضه البرز، اغلب از زیرحوضه‌های البرز شرقی و مرکزی و به‌ندرت از البرز غربی و از گروه سرخس‌های دانه‌دار از رسوبات نورین در حوضه البرز، اغلب از زیرحوضه‌های البرز غربی و مرکزی و به‌ندرت از البرز شرقی گزارش شده‌اند که این پوشش گیاهی دال بر رطوبت بالاتر البرز شرقی نسبت به البرز غربی می‌باشد.
جنس Thainguyenopteris فقط از حوضه البرز و اغلب از زیرحوضه البرز مرکزی گزارش شده است.
از شاخه پتریدوسپرموفیت‌ها فقط دو جنس Ptilozamites و Scytophyllum در حوضه البرز از هر سه زیرحوضه البرز شرقی، مرکزی و غربی گزارش شده‌اند.
گونه‌های مربوط به شاخه سیکادوفیت‌ها (سیکادها یا نخلی‌شکلان) در حوضه البرز اغلب از دو زیرحوضه البرز شرقی و مرکزی گزارش شده و از البرز غربی تنها از پهنه آبیک (یک جنس) گزارش شده است.
نمونه‌های مربوط به شاخه ژینکوفیت‌ها از هر سه زیر پهنه البرز شامل البرز شرقی، مرکزی و غربی گزارش شده ولی نمونه‌های مربوط به شاخه کونیفروفیت‌ها (مخروطیان) فقط از دو زیرحوضه البرز غربی و مرکزی گزارش شده و هیچ جنس و گونه‌ای از رسوبات نورین در البرز شرقی گزارش نشده است و این خود دال بر رطوبت بالاتر، دمای بالاتر و ارتفاع پست‌تر البرز شرقی در قیاس با البرز مرکزی و غربی در طی زمان نورین می‌باشد. تنوع جنس‌ها و گونه‌ها در شش شاخه گیاهی گزارش شده از رسوبات نورین در حوضه ایران مرکزی در شکل 6 و در سراسر ایران، در شکل 7 نشان داده شده است.
به‌طور کلی از تمامی موارد بالا نتیجه می‌شود، از البرز غربی به طرف البرز شرقی محیط رشد گیاهان به نسبت پست‌تر، رطوبت هوا بیشتر، پوشش گیاهی انبوه‌تر و دمای متعادل‌تر و پایدارتر و به طرف البرز غربی محیط رشد گیاهان به نسبت مرتفع‌تر، رطوبت هوا کمتر، پوشش گیاهی در مقایسه با شرق البرز پراکنده‌تر و دمای هوای متغیرتری داشته است.
شکل 6. تنوع جنس‌ها و گونه‌ها در شش شاخه گیاهی گزارش شده از رسوبات نورین در حوضه ایران مرکزی
با بررسی ماکروفسیل‌های گیاهی گزارش شده از رسوبات نورین در حوضه ایران مرکزی از دو پهنه کرمان و طبس می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
در بین گروه‌های مختلف گیاهی، بیشترین تنوع جنس‌ها به ترتیب مربوط به سرخس‌ها، سیکادوفیت‌ها، سرخس‌های دانه‌دار و در نهایت سه گروه دم اسبیان، مخروطیان و ژینکوها (به میزان یکسان) می‌باشد به‌طوری‌که دو گروه سرخس‌ها و سیکادها در مجموع تنوع جنس‌ها 5/64% و مابقی گروه‌ها در مجموع 5/35% از کل مجموعه ماکروفسیل‌های گیاهی حوضه ایران مرکزی را شامل می‌شوند.
از لحاظ تنوع گونه‌ها بیشترین تنوع مربوط به سرخس‌ها بوده است و به تنهایی 41% از کل گونه‌های موجود در رسوبات نورین حوضه ایران مرکزی را شامل می‌شود.
از شاخه اسفنوفیت‌ها (دم‌اسبیان)، تنها جنس گزارش شده از حوضه ایران مرکزی جنس Equisetites می‌باشد.
گونه‌های گزارش شده از گروه سرخس‌ها از رسوبات نورین تنها از پهنه کرمان گزارش شده‌اند.
جنس Gleichenites در سراسر ایران در طی زمان نورین تنها از حوضه ایران مرکزی از پهنه کرمان گزارش شده است.
در حوضه ایران مرکزی از شاخه پتریدوسپرموفیت‌ها فقط دو جنس Lepidopteris و Scytophyllum گزارش شده‌اند و سایر جنس‌ها و گونه‌های گزارش شده از این شاخه فقط از البرز گزارش شده‌اند.
شکل 7. تنوع جنس‌ها و گونه‌ها در شش شاخه گیاهی گزارش شده از رسوبات نورین در سراسر ایران
پس از ادغام مجموع ماکروفسیل‌های گیاهی سه حوضه البرز، کپه‌داغ و ایران مرکزی نتیجه می‌شود، بیشترین تنوع جنس‌ها در رسوبات نورین سراسر ایران مربوط به گروه سرخس‌های دانه‌دار و کمترین تنوع مربوط به ژینکوفیت‌ها بوده به‌طوری‌که به‌ترتیب 32 (یک سوم پوشش گیاهی) و 5/6 درصد از مجموع ماکروفسیل‌های گیاهی را شامل می‌شوند.
بیشترین تنوع ماکروفسیل‌های گیاهی رسوبات نورین در حوضه البرز مربوط به شاخه پتریدوسپرموفیت‌ها (سرخس‌های دانه‌دار) و در حوضه ایران مرکزی مربوط به شاخه پتریدوفیت‌ها (سرخس‌ها) است و نشاندهنده رطوبت بالاتر زمان مذکور در حوضه ایران مرکزی و خشک‌تر بودن آب و هوای حاکم در حوضه البرز در قیاس با ایران مرکزی می‌باشد.
سرخس‌های دانه‌دار در واقع گیاهان حدواسط سرخس‌ها و سیکادوفیت‌ها بوده که از اواخر دونین ظاهر شده و تا اوایل کرتاسه ادامه داشتند. اوج گسترش آن‌ها مربوط به دوره کربونیفر است و با شروع پرمین از گسترش آن‌ها کاسته می‌شود. راسته‌هایی همانند Lyginopteridales و Callistophytales، به رطوبت بیشتری نیاز داشتند، اغلب در پالئوزوئیک می‌زیستند ولی راسته‌هایی از قبیل Peltaspermales و Corystospermales، به رطوبت کمتری نیاز داشتند در تریاس و ژوراسیک گسترش داشته و همان‌طور که پیش‌تر ذکر شد با توجه به خشک‌تر بودن آب و هوا در نورین البرز در قیاس با رتین، این گروه از گیاهان در حوضه البرز در قیاس با سایر گیاهان از گستردگی بیشتری نسبت به رتین برخوردار هستند.
برای مقایسه و مشابهت جنس‌های گزارش شده از دو حوضه البرز و ایران مرکزی در طی زمان نورین از شاخص مشابهت سورنسون استفاده شده و از طریق فرمول محاسبه 
می‌شود. در این معادله si شامل اندکس سورنسون یا شاخص مشابهت و حروف C، A و B به ترتیب شامل نمونه‌های مشترک، نمونه‌های پهنه اول و دوم می‌باشند.
شاخص مشابهت دو حوضه البرز و ایران مرکزی و زیرحوضه‌های مختلف البرز با یکدیگر و ایران مرکزی در طی زمان نورین در جدول 6 نشان‌داده شده است.
جدول 6. اندکس سورنسون (شاخص مشابهت) پوشش گیاهی نورین در بین حوضه‌های البرز و ایران مرکزی و زیرحوضه‌های البرز غربی، مرکزی و شرقی
| البرز و ایران مرکزی | البرز غربی و ایران مرکزی | البرز مرکزی و ایران مرکزی | البرز شرقی و ایران مرکزی | البرز غربی و البرز مرکزی | البرز مرکزی و البرز شرقی | البرز غربی و البرز شرقی |
شاخص مشابهت | 59% | 8/51% | 8/55% | 9/68% | 9/61% | 59% | 50% |
همان‌طورکه در جدول 6 مشاهده می‌شود پوشش گیاهی حوضه ایران مرکزی در بین زیرحوضه‌های مختلف البرز در طی زمان نورین، بیشترین تشابه را با زیرحوضه البرز شرقی و کمترین تشابه را با زیرحوضه البرز غربی داشته و ارتباط بیشتر پوشش گیاهی این حوضه با شرق البرز را نشان می‌دهد. با توجه به تشابه زیاد البرز شرقی و ایران مرکزی (حدود 70 درصد)، به نظر می‌رسد که ارتباطات خشکی بین البرز (به‌ویژه البرز شرقی) و ایران مرکزی به‌صورت خشکی واحد یا جزایر متعدد وجود داشته که با توجه به شکل 8 به نظر می‌رسد خشکی‌های نواحی کرمان و طبس در بین پهنه‌های کم‌عمق بین نئوتتیس و پالئوتتیس (مناطق آبی کم‌رنگ) و خشکی یا جزایر بین البرز و ایران مرکزی در پالئوتتیس قرار داشته است و یا دریای پالئوتتیس در بخش ایران باریک‌تر از تصویر است به‌طوری‌که ارتباط خشکی ایران مرکزی و البرز بیشتر بوده است.
شکل 8. موقعیت جغرافیایی خشکی البرز و موقعیت احتمالی خشکی‌های ایران مرکزی (اقتباس از Kustatscher et al.2018، با کمی تغییر)، محدوده با علامت (؟) نشاندهنده پل ارتباطی، خشکی واحد یا مجمع الجزایر بین البرز و ایران مرکزی
در بین زیرحوضه‌های البرز، کمترین تشابه پوشش گیاهی همان‌طورکه انتظار می‌رود بین دو زیرحوضه البرز غربی و شرقی می‌باشد. تشابه پوشش گیاهی نورین در بین دو زیرحوضه البرز غربی و مرکزی کمی بیشتر از تشابه پوشش گیاهی در بین دو زیرحوضه البرز شرقی و مرکزی می‌باشد. البته باتوجه به اختلاف بسیار اندک این دو، دال بر نبود جدایش محیط‌های جدا کننده اصلی و پهنه‌های حاوی پوشش گیاهی مرتبط در سراسر البرز داشته است.
از مقایسه محتوای فسیلی زیرحوضه‌های مختلف البرز و ایران مرکزی نتیجه می‌شود، در طی زمان نورین در بین زیرحوضه‌های مختلف البرز، رطوبت نسبی آب و هوایی در زیرحوضه البرز شرقی نسبت به سایر بخش‌های البرز بالاتر بوده و به‌طور کلی در حوضه البرز در طی زمان نورین از شرق به غرب از رطوبت هوا کاسته می‌شده است. همچنین رطوبت هوای حاکم در طی زمان نورین در ایران مرکزی بیشتر از البرز است.
در نهایت باتوجه به حضور گسترده سرخس‌های دانه‌دار، سرخس‌های و سیکادوفیت‌ها (سیکادال‌ها و بنتیتال‌ها) و حضور ناچیز مخروطیان و ژینکوفیت‌ها، مجموعه گیاهان فسیل در هر دو حوضه البرز و ایران مرکزی موید آب و هوایی مرطوب تا به نسبت مرطوب نیمه گرمسیری تا گرمسیری برای زمان نورین ولی با رطوبت کمتری در قیاس با زمان رتین می‌باشند. همچنین پوشش گیاهی زمان نورین در البرز کم تراکم‌تر و پراکنده‌تر از ایران مرکزی در طی زمان نورین است.
نتيجه‌گيري
1ـ ماکروفسیل‌های گیاهی نورین در ایران تاکنون از سه حوضه کپه‌داغ (سازند میانکوهی)، البرز (دو واحد چینه‌شناسی للـه‌بند و شهمیرزاد) و ایران مرکزی (بخش دهرود در ناحیه کرمان و پاره‌سازند قدیر در ناحیه طبس) و در البرز نیز از هر سه گستره البرز غربی، البرز مرکزی و البرز شرقی گزارش شده است.
2ـ تنوع گیاهی در نورین پسین به‌ویژه در مرز نورین ـ رتین و رسوبات انتقالی از نورین به رتین نسبت به نورین میانی افزایش می‌یابد.
3ـ رنج سنی تاکسون‌های گزارش شده از نورین ایران اغلب محدود به تریاس پسین است و در مرز تریاس ـ ژوراسیک منقرض شده‌اند.
4ـ بیشترین تنوع پوشش گیاهی در توالی‌های سنگی نورین در البرز، ایران مرکزی و کپه‌داغ مربوط به گروه سرخس‌های دانه‌دار و کمترین تنوع مربوط به ژینکوفیت‌ها است به‌طوری‌که به‌ترتیب 32 درصد (یک سوم پوشش گیاهی) و 5/6 درصد از کل پوشش گیاهی را شامل می‌شوند.
5ـ بیشترین تنوع ماکروفسیل‌های گیاهی رسوبات نورین در حوضه البرز مربوط به شاخه پتریدوسپرموفیت‌ها (سرخس‌های دانه‌دار) به میزان 31 درصد از کل پوشش گیاهی و در حوضه ایران مرکزی مربوط به شاخه پتریدوفیت‌ها (سرخس‌ها) به میزان 41 درصد از کل پوشش گیاهی است و نشاندهنده رطوبت بالاتر زمان مذکور در حوضه ایران مرکزی و خشک‌تر بودن آب و هوای حاکم در حوضه البرز می‌باشد.
6ـ پوشش گیاهی حوضه ایران مرکزی در بین زیرحوضه‌های مختلف البرز در طی زمان نورین، بیشترین تشابه را با زیرحوضه البرز شرقی و کمترین تشابه را با زیرحوضه البرز غربی دارد.
7ـ پهنه‌های پوشیده از گیاهان در سراسر البرز در طی زمان نورین مرتبط با یکدیگر است و جدایش وسیعی بین آن‌ها وجود نداشته است.
8ـ به‌طور کلی از البرز غربی به طرف البرز شرقی محیط رشد گیاهان به نسبت پست‌تر، رطوبت هوا بیشتر، پوشش گیاهی انبوه‌تر و دمای متعادل‌تر و پایدارتر و به طرف البرز غربی محیط رشد گیاهان به نسبت مرتفع‌تر، رطوبت هوا کمتر، پوشش گیاهی در مقایسه با شرق البرز پراکنده‌تر و دمای هوای متغیرتری داشته است. همچنین رطوبت هوای حاکم در طی زمان نورین در ایران مرکزی بیشتر از البرز است.
9ـ باتوجه به حضور گسترده سرخس‌های دانه‌دار، سرخس‌ها و سیکادوفیت‌ها (سیکادال‌ها و بنتیتال‌ها) و حضور ناچیز مخروطیان و ژینکوفیت‌ها، مجموعه گیاهان فسیل در هر دو حوضه البرز و ایران مرکزی موید آب و هوایی به نسبت مرطوب نیمه گرمسیری تا گرمسیری برای زمان نورین ولی با رطوبت کمتری در قیاس با زمان رتین می‌باشند.
10ـ پوشش گیاهی زمان نورین در البرز کم تراکم‌تر و پراکنده‌تر از ایران مرکزی در طی زمان نورین است.
11ـ با توجه به تشابه زیاد پوشش گیاهی البرز شرقی و ایران مرکزی (حدود 70 درصد)، به نظر می‌رسد، ارتباطات خشکی بین البرز (به‌ویژه البرز شرقی) و ایران مرکزی به‌صورت خشکی واحد یا جزایر متعدد وجود داشته است.
منابع
آقانباتی، ع.، 1393. فرهنگ چینه‌شناسی ایران (جلد سوم ـ ژوراسیک). سازمان زمين‌شناسي و اکتشافات معدنی كشور، 544 . ##آقانباتی، ع.، 1388. فرهنگ چینه‌شناسی ایران (جلد سوم ـ تریاس). سازمان زمين‌شناسي و اکتشافات معدنی كشور، 727 . ##آقانباتي، ع.، 1377. چينه‌شناسي ژوراسيك ايران 1. سازمان زمين‌شناسي و اکتشافات معدنی كشور، 355. ##خسرو تهرانی، خ. و امینی فضل، ع.، 1363. مطالعه زمین شناسی و چینه شناسی منطقه سوادکوه (البرز مرکزی). نشریه دانشکده علوم، دانشگاه تهران، 14: 25-9. ##سعادت نژاد، ج.، 1401. ماکروفسیل‌های گیاهی سازند لـله‌بند (تریاس پسین)، گستره‌ی زغال‌دار رامسر، شمال ایران، فصلنامه زمین شناسی ایران، 62: 27-15. ##سعادت نژاد، ج.، 1395. ماكروفسيل‌هاي گياهي سازند کلاریز (رتین) از معادن زغال‌سنگ کناررود (جنوب باختری چابکسر)، تعیین سن و مقایسه آن‌ها با سایر مناطق در حوضه‌ی زغال‌خیز البرز غربی، دو فصلنامه‌ی دیرینه شناسی، 4 (2): 208-189. ##کیمیایی، ع.، 1350. سنگواره‌های گیاهی از تشکیلات شمشک گرمابدر، نشریه دانشکده علوم، دانشگاه تهران، 3 (3): 25-7. ##منانی، م.، سعادت نژاد، ج. و علامه، م.، 1399. ماکروفسیل‌های گیاهی سازند نایبند (تریاس پسین)، شمال شرق چاهریسه، ایران مرکزی، دو فصلنامه‌ی رخساره‌های رسوبی، 13 (2): 238-226. ##نائیجی، م.ر.، مغفوری مقدم، ا.، حسینی برزی، م. و سلیمانی، ب.، 1399. نشانگرهای آب و هوایی و جغرافیای دیرینه در توالی تریاس بالایی گروه شمشک، فصلنامه زمین شناسی ایران، 54: 36-17. ##واسيليف، ا. و.، 1363 (1984). فسيل‌هاي مزوزوئيك مناطق ذغالدار ايران، جلد اول، قسمت دوم، آلبوم عكس‌ها و اشكال فسيل‌هاي گياهي، ترجمه: مهديان، ج.، شركت ملي فولاد ايران، منتشر نشده، 97 ، 47 آلبوم. ##واعظ جوادی، ف.، 1391. بیوستراتیگرافی سازند نایبند در منطقه معادن زغال‌سنگ پروده طبس بر مبنای ماکروفسیل‌های گیاهی، فصلنامه‌ی پژوهش‌های چینه نگاری و رسوب شناسی، 46 (1): 143-113. ##Assereto, R., Barnard, P.D.W. and Fantini-Sestini, N., 1968. Jurassic Stratigraphy of the Central Elburz. Rivista Italiana di Paleontologia e Stratigrafia, 74(1): 3-21. ##Barnard, P.D.W., 1967. Flora of the Shemshak Formation. Part 2: Liassic Plants from Shemshak and Ashtar. Rivista Italiana di Paleontologia e Stratigrafia, 73(2): 539-589. ##Boersma, M. and van Konijnenburg-van Cittert, J.H.A., 1991. The Triassic of Aghdarband (AqDarband), NE Iran and its Pre-Triassic Frame. Abhandlungen Der Geologischen Bundesanstalt. B.-A., 38: 223-252. ##Boureau, E., Furon, R. and Rosset, L.F., 1950. Contribution a l’etude des flores Jurassiques d’Asie. Memoires du Museum National d’Histoire Naturell, 30(2): 207-242. (In French) ##Bragin, Y., Jahanbakhsh, F., Golubev, S. and Sadovnikov, G., 1976. Stratigraphy of the Triassic- Jurassic Coalbearing Deposites of Alborz. National Iranian Steel Company, 51. (unpublished) ##Corsin, P. and Stampfli, G., 1977. La formation de Shemshak dans l'Elburz oriental (Iran): flore-stratigraphie-paleogeographie. Geobios, 10: 509-571. (In French) ##Fakhr, M.S., 1977. Contribution a l'etude de la flore Rheto-Liasique de la formation de Shemshak de l'Elburz (Iran). Memoire de Section de Science. 5, 178. ##Furon, R., 1941. Géologie du Plateau Iranien (Perse, Afghanistan, Béloutchistan). Memoires du Museum National d’Histoire Naturell, N. S., 7, 2: 177-414. (In French) ##Fürsich, F.T, Wilmsen, M., Seyed-Emami, K. and Majidifard, M.R., 2009. Lithostratigraphy of the Upper Triassic Middle Jurassic Shemshak Group of Northern Iran. Geological Society, Special Publications, 312: 129-160. ##Kilpper, K., 1975. Paleobotanische Untersuchungen im Nord-Iran. I. Nachweis nichtmariner Obertrias am Nordabfall des Alburz-Gebirges. Review Palaeobotany and Palynology, 19: 139-153. (In Germany) ##Kilpper, K., 1971. Uber eine Rat-Lias Flora aus dem nordlichen Abfall des Alburz Gebriges in Nord Iran, II: Ginkgophyta-Belaubungen. Palaeontographica, B., 133: 89-102. (In Germany) ##Kilpper, K., 1964. Uber eine Rat-Lias Flora aus dem nordlichen Abfall des Alburz Gebriges in Nord Iran, I: Bryophyta-Pteridophyta. Palaeontographica, B., 114 (1-3), 1-78. (In Germany) ##Kustatscher, E., Ash, S.R., Karasev, E., Pott, C., Vajda, V., Yu, J. and McLoughlin, S., 2018. Flora of the Late Triassic. In: Tanner, L.H., ed., The Late Triassic World. Earth in a Time of Transition. Topics in Geobiology 46, Springer, Cham, Switzerland, 545–622. ##Lorenz, C., 1964. Die Geologie des Oberen Karadj-Thales (Zentral-Elburz), Iran. Mitteilungen Geologischen Institut E.T.H., 22: 1-133. (In Germany) ##McKellar, J.L., 2004. Geophysical controls on late Palaeozoic – early Mesozoic geological history and floral succession: eastern Australia in perspective. Memoirs of the Association of Australasian Palaeontologists, 29; 47-83. ##Nabavi, M. S., 1975. Caledonian movements and the Caledonids in Iran. Geodynamics of Southwest Asia. Tehran Symposium, Geology Survay iran. ##Repin, J., 1978. Stratigraphy and Paleogeography of Coal-bearing Sediments of Iran. National Iranian Steel Company, 326. (unpublished) ##Sadovnikov, G.N., 1991. Upper Triassic Gymnosperms from Northern Iran. Paleontological Journal, 25 (4): 123-137. ##Sadovnikov, G.N., 1989. Taeniopteris, Nilssoniopteris and Nilssonia in the Late Triassic Flora of Iran. Paleontological Journal, 23 (3): 95-100. ##Sadovnikov, G.N., 1987. New Data on the Structure and Distribution of the Ferns Thainguyenopteris and Hyrcanopteris. Paleontological Journal, (4): 88-95. ##Sadovnikov, G., 1976. The Mesozoic flora of Alborz and Central Iran and its stratigraphic importance. National Iranian Steel Company, 118, 13 table. (unpublished) ##Schweitzer, H.J. and Kirchner, M., 2003. Die rhato-jurassischen Floren des Iran und Afghanistans. 13. Cycadophyta. III. Bennettitales. Palaeontographica, B., 264 (1-6): 1-166. (In Germany) ##Schweitzer, H.J. and Kirchner, M., 1998. Die rhato-jurassischen Floren des Iran und Afghanistans. 11. Pteridospermophyta und Cycadophyta I. Cycadales. Palaeontographica, B., 248 (1-3): 1-85. (In Germany) ##Schweitzer, H.J. and Kirchner, M., 1996. Die rhato-jurassischen Floren des Iran und Afghanis-tans. 9. Coniferophyta. Palaeontographica, B., 238 (4-6): 77-139. (In Germany) ##Schweitzer, H.J. and Kirchner, M., 1995. Die rhato-jurassischen Floren des Iran und Afghanis-tans. 8. Ginkgophyta. Palaeontographica, B., 237 (1-3): 1-58. ##Schweitzer, H.J., Kirchner, M. and Van Konijnenburg – Van Cittert, J.H.A., 2000. The Rhaeto-jurassis Flora of Iran and Afghanistans 12. Cycadophyta II. Nilssoniales. Palaeontographica, B., 254 (1-3): 1-63. ##Schweitzer, H.J., Schweitzer, U., Kirchner, M., Van Konijnenburg – Van Cittert, J.H.A., Van der Burg, J. and Ashraf, R.A., 2009. The Rhaeto-Jurassic flora of Iran and Afghanistan. 14. Pterophyta - Leptosporangiatae. Palaeontographica, B., 279: 1-108. ##Schweitzer, H.J., Van Konijnenburg – Van Cittert, J.H.A. and Van der Burg, J., 1997. The Rhaeto-jurassis Flora of Iran and Afghanistan. 10. Bryophyta, Lycophyta, Sphenophyta, Pterophyta – Eusporangiata and Protoleptosporangiata. Palaeontographica, B., 243 (4-6): 103-192. ##Vaez-Javadi, F., 2011. Middle Jurassic flora from the Dansirit Formation of the Shemshak Group, Alborz, north Iran. Alcheringa, 35:1, 77-102. ##Vaez-Javadi, F., 2006. Plant fossil remains from the Rhaetian of Shemshak Formation, Narges-Chal Area, NE Iran. Rivista Italiana di Paleontologia e Stratigrafia, 112(3): 397-416. ##Vaez-Javadi, F. and Ghavidel-Syooki, M., 2002. Plant megafossil remains from Shemshak Formation of Jajarm area, NE Alborz, Iran. Palaeobotanist, 51: 57-72. ##Vaez-Javadi, F. and Mirzaei-Ataabadi, M., 2006. Jurassic plant macrofossils from the Hojedk Formation, Kerman area, East-Central Iran. Alcheringa, 30: 63-96. ##Zeiller, R., 1905. Sur les plantes rhetiennes de la Perse recueillies par M.J. de Morgan. Bulletin de la Société Géologique de France, 5: 190-197. (In France)##
[1] Sphenophyta
[2] Pteridospermophyta
[3] Ginkgophyta
[4] Coniferophyta
[5] Pteridophyta
[6] Cycadophyta
