نگرشی به سیر دگردیسی معماری در مسجد الغدیر تهران
الموضوعات :مینا دهواری 1 , کاوه بذرافکن 2 , مهرداد متین 3
1 - دانشجوی دکتری، گروه معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد امارات، دبی
2 - استادیار، گروه معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - استادیار، گروه معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: اصول طراحی, دگردیسی, فرم, مسجد الغدیر تهران, معماري مساجد.,
ملخص المقالة :
معماري به هر مقصودي كه انجام شود، در بسـتر اثر معماري پديد مي‌آيد. این بستر در طول تاریخ به دلیل تغییر اصول و شاخصه‌های خود دچار دگردیسی می‌گردد. مسجد الغدیر تهران نوع خاصی از مساجد نوگرای ایران است که می‌تواند تصویری از دگردیسی معماری را به نمایش بگذارد. لذا پژوهش حاضر با طرح این سؤال که «دگردیسی فرمی در مسجد الغدیر تهران چگونه ایجاد شده است؟» به بررسی عوامل و ابعاد دگردیسی‌های رخ‌داده در این مسجد می‌پردازد. در این پژوهش که با رویکردی تحلیلی- توصیفی انجام پذیرفته، نویسندگان برای ابزار تحقیق خود از پرسشنامه محقق ساخته‌ای استفاده نموده‌اند که در میان 10 نفر از صاحبنظران و اساتید معماری و شهرسازی توزیع شده است. تجزیه وتحلیل داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS و آزمون رگرسیون چند متغیره انجام پذیرفته است. یافته‌ها نشان می‌دهد که دگردیسی رخ‌داده در مسجد الغدیر تهران به لحاظ فرمی سبب خلق فضایی شده که علاوه بر کاربری مسجد، دارای انعطاف‌پذیری فضایی نیز است و به واسطۀ آن می‌تواند کاربری‌های گوناگونی داشته باشد. در این میان الگوبرداری از اصول معماری گذشته بدون توجه به نیاز زمان احداث بنا نقطه ضعف مدل طراحی این مسجد است که نادیده گرفته شده است. در یک جمع‌بندی کلی، اصول طراحی بکار رفته در این مسجد تا حدودی میان مدرن بودن و سنتی بودن مانده است و هیچ‌کدام از اصول دگردیسی مطرح شده در این مسجد رعایت نشده است.
اطمینان، لیلا و و سیدبهشید حسینی و سیامک پناهی (1399) بررسی تطبیقی حکمت اشراق در معماری مساجد دوره صفویه و معاصر، هنر اسلامی، 17(39)، صص 28-56.
ایمان‌طلب، حامد و سمیه گرامی (1391) نسبت معنا و شکل، تطابق اندیشه معماری مسجد و فرم شناسی نماز، مطالعات هنر اسلامی، 8(16)، صص 77-88.
بانی مسعود، امیر (1384) تاریخ معماری غرب از عهد باستان تا مکتب شیکاگو، تهران، خاک.
بذرافکن، کاوه (1391) ضرورت روش در طراحی معماری، دوماهنامه معمار، شماره 72.
بهرامی، مریم و پرهام بقایی و محمدرضا لیلیان و مهدیه عابدی (1395) نظریه‌ها و روش‌های طراحی معماری، تهران، آزادپیما.
بهشتی، سید محمد (1389) مسجد ایرانی: مکان معراج مؤمنین، تهران، روزنه.
بیرصابر، محمدباقر و مهناز پیروی (1394) مراتب دگردیسی کالبدی در مسجد مظفریة تبریز؛ تحلیلی بر مبنای شناخت ساختاری لایه‌های تاریخی، نشریه هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی، 20(2)، صص 59-72.
پاکزاد، جهانشاه، بزرگ، حمیده (1397) الفبای روان‌شناسی محیط برای طراحان، تهران، آرمان‌شهر.
پوپ، آرتور آپم؛ و فيليپس اكرمن (1378) سيري در هنر ايران، از دوران پيش از تاريخ تا امروز؛ جلد سوم، معماري دوران اسلامي ويرايش سيروس پرهام، تهران، علمي و فرهنگي.
پورجعفر، محمدرضا و آرین امیرخانی و محمدرضا لیلیان (1390) معماری مساجد مدرن و معاصر آسیا، اروپا، امریکا، آفریقا و اقیانوسیه، تهران، طحان.
حاتمی‌نصاری، طیبه و آراز نجفی و سعید گلستانی و عیسی حجت و مهدی سعدوندی (1396) جستاری در مفهوم پیوستگی فضا و روند تحولات آن در مساجد ایران، نشریه هنرهای زیبا، معماری و شهرسازی، 22(4)، صص 29-44.
حجت، عيسي و مهدي ملكي (1391) هم گرايي سه گونه بنيادين هندسي و پيدايش هندسه ايراني، هنرهاي زيبا - معماري و شهرسازي، 17(4)، صص 5-16.
حمزه‌نژاد، مهدی و مائده عربی (1393) بررسی اصالت اسلامی ایرانی در مساجد نوگرای معاصر مطالعه موردی: طرح چهارراه ولی عصر تهران.
مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 15، صص 61-74.
دادفر، پیام و لیلی کریمی فرد و فریبرز دولت‌آبادی (1399) تبیین تأثیر تجربه فضایی مساجد بر ترمیم روان (مطالعه موردی مسجد گوهرشاد) پژوهشنامه خراسان بزرگ، 11(38) 1-16.
دبیاج، سید موسی (1391) ماهیت معماری: مجموعه مقالات، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
دری، علی و غلامرضا طلیسچی و فاطمه جباران (1397) کرانمندی و بیکرانی ساختار فضایی معماری اسلامی ایران در مساجد دوران صفوی (نمونه موردی مسجد شیخ لطف الله و امام اصفهان) پژوهش‌هاي معماري اسلامي، ۶ (۲)، صص 19-38.
دهواری، مینا و کاوه بذر افکن و مهرداد متین (1400) بررسی قیاسی فرم مساجد ایران مبتنی بر ترادیسی دستاورد معمارانه (نمونه موردی: مسجد شیخ لطف‌الله و مسجد الرضا تهران) فصلنامه جغرافیا (برنامه ریزی منطقه ای)، 11(44)، صص 225-240.
دی‌چینگ، فرانسیس (1943) معماری: فرم، فضا و نظم.
ترجمه کورش محمودی و رضا بصیری‌مژدهی، 1393، تهران، آینده‌سازان و شهرآب.
راهیل‌قوامی، فاطمه (1386) فرم و محتوا در دنیای افلاطون مجله خیال (21-22)، صص 118-163.
رحیمی اتانی، سمیرا و کاوه بذرافکن و ایمان رئیسی (1397) شیوۀ نوین خوانش متن معماری مبتنی بر نظریۀ بینامتنیت: (نمونۀ موردی: مسجد الغدیر) فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، ۴ (۱)، صص 53- ۶۷.
رنجبر كرماني، علي محمد (1396) بازخواني الگوي فضاي مياني در معماري ايران زمين، مطالعات معماري ايران، 11، صص 23-41.
زمرشیدی، حسین (1393) معماری مساجد ایران و هنرهای قدسی آن، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 15، صص 5-20.
سامه، رضا (1393) معماری و کیفیت زندگی انسانی، رساله دکترا رشته معماری، تهران، دانشگاه هنرهای زیبا.
سلطانی، مهرداد و امیر منصوری و احمدعلی فرزین (1391) تطبیق نقش الگو و مفاهیم مبتنی بر تجربه در فضای معماری، باغ نظر، 9(21)، صص 3-12.
سلیمانی صدر، ملیحه و مرجان خانمحندی و وحید قبادیان و فرهاد شفیع پور مطلق (1401) تحلیل معماری ایرانی- اسلامی دوره معاصر مبتنی بر دیدگاه استادکاران معماری سنتی به منظور ارائه یک مدل کیفی (نمونه موردی حرم حضرت معصومه) مطالعات هنر اسلامی، 19(45)، صص 341-363.
سیدیان، سیدعلی (1387) معماری (پرونده معماری امروز ایران و مسئله هویت): خوانش هویت در رویکرد فرهنگ گرایانه به تجدید حیات بافت‌های فرسوده، آینه خیال، 2، (10)، صص 69-77.
سیلوایه، سونیا و مازیار آصفی (1398) ارزیابی عوامل تأثیرگذار بر فرم در معماری بومی، (اقلیم سرد و کوهستانی)؛ پژوهش‌های معماری اسلامی 24 (7)، صص 17-36.
صفدریان، غزال و هوتن کوثری‌حقیقی (1396) تبیین جایگاه فرم در معماری معاصر ایران، تهران، اول و آخر.
طایفه، احسان، عیسی حجت و حمیدرضا انصاری (1394) تعریف و تدوین دستگاه واکاوی فرم معماری مبتنی بر تحلیل و بازاندیشی دستگاه نقد، مجله مطالعات معماری ایران 4 (8)، صص 73-88.
عالمی، بابک و شهرام پوردیهیمی و سعید مشایخ‌فریدنی (1395) سازه، فرم و معماری، مجله مطالعات معماری ایران 5، صص 123-140.
عالمی، بابک و مرتضی مجیدی (1401) ارزیابی تأثیر مؤلفه‌های شکل‌دهنده فرم بر وجوه آن به منظور دستیابی به فرم معماری مطلوب، مورد مطالعاتی: ساختمان سازمان میراث فرهنگی، معماری و شهرسازی آرمان شهر، 15(40)، صص 129-147.
عزیزپور شوبی، عارف و احد نژادابراهیمی (1402) مطالعه تطبیقی برای شناخت معماری مساجد تیموری و ترکمانی بر اساس مولفه‌های کالبدی، جستارهای تاریخی، 14(1)، صص 161-187.
علی‌پور، لیلا و محسن فیضی و اصغر محمد مرادی و غلامرضا اکرمی (1395) برداشت صحیح از نمونه‌ها در ایده پردازی معماری، هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی، 21(3)، صص 81-90.
عماد، فاطمه و خسرو موحد و ملیحه تقی پور و علی اکبر حیدری (1399) بازشناسی اصول سلسله مراتب مکانی در مساجد سنتی ایران و تحلیل آن با روش نحو فضا (مطالعه موردی: مساجد شهر شیراز) مطالعات هنر اسلامی، 17(40)، صص 250-267.
فخار، زرین (1401) بررسی مسیر تکاملی گنبد در معماری ایرانی- اسلامی از منظر گونه شناسی، مطالعات هنر اسلامی، 19(45)، صص 134-149.
قدس، حسین، اصغرزاده، علی (1392) معماری مبتنی بر بوم، استفاده از مدل‌های شناختی لایه‌ای در روند طراحی پارامتریک (نمونه موردی: سایت در کویر مرنجاب) مسکن و محیط روستا، 32(144)، صص 33-48.
گرجی‌مهلبانی، یوسف و علی یاران و سمیرا پروردی‌نژاد و منیژه اسکندری (1390) ارزیابی معماری همساز با اقلیم در خانه‌های کاشان، مجله معماری و شهرسازی آرمان‌شهر 4 (7)، صص 31-40.
محمدپناه، بهنام (1395) اسرار تمدن یونان باستان، چاپ پنجم، تهران، سبزان.
محمدی، علیرضا و ابراهیم فیروزی مجنده (1394) تحلیل فضایی مسجد در شهر اردبیل در دوره معاصر، مطالعات شهری، 5 (17)، صص 55-66.
محمودی کامل آباد، مهدی و مهری محمدیان (1395) ترادیسی نور روز در معماری ایرانی، سومین همایش و نمایشگاه بین المللی روشنایی و نورپردازی ایران، تهران.
مطلبی، قاسم (1385) بازشناسی نسبت فرم و عملکرد در معماری، مجله هنرهای زیبا 55 (25)، صص 55-64.
مهدوی‌نژاد، محمدجواد و محمد مشایخی و منیره بهرامی (1393) الگوهای طراحی مسجد در معماری معاصر، پژوهش‌های معماری اسلامی، 2(5)، صص 3-17.
مهدی‌نژاد، جمال‌الدین (1397) مطالعه تطبیقی بررسی معیارهای طراحی فضاهای مسجد بر اساس نحوفضا (موردمطالعه: مساجد سنتی، مدرن و معاصر) شهر ایرانی- اسلامی، 31، 63-74.
مير سجادي، سيد امير و هيرو فركيش (1395) بازشناسي الگوها و شناخت فاكتورهاي كالبدي تأثيرگذار در بافت مسكوني سنتي نيشابور، مجله پژوهش‌هاي معماري اسلامي، 4(4)، صص 72-90.
نقره‌کار، عبدالحمید (1387) مقایسه و ارزیابی معماری مساجد با معابد یونان و روم، مهندسی صنایع و مدیریت تولید، 16(1)، صص 123-141.
نقره‌کار، سلمان و فاطمه زارعي حاجي آبادي و فاطمه محمدگنجي و احمد دانايي‌نيا (1397) خواندن معماري؛ چيستي، چرايي و چگونگي در جستجوي مدلي براي آشنايي با تاريخ معماري ايران و نقش آن در سپهر معماري، فرهنگ معماري و شهرسازي اسلامي، 1، صص 69-83.
نقی‌زاده، عبدالحمید (1395) درآمدی بر تبیین معنای معماری، هنر مدرس، 1، صص 81-96.
نوايي، كامبيز و كامبيز حاجي قاسمي (1390) خشت و خيال؛ شرح معماري اسلامي ايران، تهران، سروش.
ويلبر، دونالد و ليزا گلمبك (1374) معماري تيموري در ايران و توران، مترجم كرامت اله افسر و محمد يوسف كياني، تهران، سازمان ميراث فرهنگي كشور.
Anderson, Cardweli Ross. )1962( Primitive Shelter. Ekistics 13 (78), 276-281.
Andjelkovic, V (2016) Transformation principles in the architectural design of a contemporary house, archi DOCT, The e-journal for the dissemination of doctoral research in architecture, Vol. 4 (1), 87-107.
Asefi، M (2012) Transformation and movement in architecture: the marriage among art، engineering and technology, Procedia - Social and Behavioral Sciences, 51(2012), 1005 – 1010.
Broom, J (2015) Mass Housing Cannot Be Sustained.2st Edition, Blundel: Routledge.
De Marco Werner, C (2013) Transformable and transportable architecture: analysis of buildings components and strategies for project design. Master Thesis, Barcelona, Universidad Politécnica de Cataluña.
Durmus, S (2012) Change and Transformation in Architecture: On the Concept of Zeitgeist, Karadeniz Technical University.
Lang, Jon, Charles Burnette, Walte Moleski, and David Vachon)1974(. Designing for Human Behavior Architecture and The Behavioral Sciences. Stroudsburg, Pennsylvania: Dowden, Hutchinson & Ross.
Lazović, Z (1988) Prototip i njegov značaj u arhitektonskom projektovanju. IMS`88-teh¬nologija projektovanja i građenja, Beograd: IMS SR Srbije, str. 129-158. Shayan (2017) Greek temples. First edition, Tehran, Shabak Publications.
Soozhee, L (2008) Transformative design: understanding the principle, processes and products to create transformative design outcomes. Hoxton Park, N.S.W.
فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»
شماره پنجاه و پنجم، بهار 1403: 32-1
تاريخ دريافت: 20/06/1402
تاريخ پذيرش: 12/08/1403
نوع مقاله: پژوهشی
نگرشی به سیر دگردیسی معماری در مسجد الغدیر تهران
مینا دهواری*1
کاوه بذر افکن**
مهرداد متین***
چکیده
معماري به هر مقصودي كه انجام شود، در بسـتر اثر معماري پديد مي‌آيد. این بستر در طول تاریخ به دلیل تغییر اصول و شاخصه‌های خود دچار دگردیسی می‌گردد. مسجد الغدیر تهران نوع خاصی از مساجد نوگرای ایران است که می‌تواند تصویری از دگردیسی معماری را به نمایش بگذارد. لذا پژوهش حاضر با طرح این سؤال که «دگردیسی فرمی در مسجد الغدیر تهران چگونه ایجاد شده است؟» به بررسی عوامل و ابعاد دگردیسی‌های رخ‌داده در این مسجد می‌پردازد. در این پژوهش که با رویکردی تحلیلی- توصیفی انجام پذیرفته، نویسندگان برای ابزار تحقیق خود از پرسشنامه محقق ساخته‌ای استفاده نموده‌اند که در میان 10 نفر از صاحبنظران و اساتید معماری و شهرسازی توزیع شده است. تجزیه وتحلیل داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS و آزمون رگرسیون چند متغیره انجام پذیرفته است. یافته‌ها نشان می‌دهد که دگردیسی رخ‌داده در مسجد الغدیر تهران به لحاظ فرمی سبب خلق فضایی شده که علاوه بر کاربری مسجد، دارای انعطاف‌پذیری فضایی نیز است و به واسطۀ آن می‌تواند کاربری‌های گوناگونی داشته باشد. در این میان الگوبرداری از اصول معماری گذشته بدون توجه به نیاز زمان احداث بنا نقطه ضعف مدل طراحی این مسجد است که نادیده گرفته شده است. در یک جمع‌بندی کلی، اصول طراحی بکار رفته در این مسجد تا حدودی میان مدرن بودن و سنتی بودن مانده است و هیچ‌کدام از اصول دگردیسی مطرح شده در این مسجد رعایت نشده است.
واژه‌های کلیدی: اصول طراحی، دگردیسی، فرم، مسجد الغدیر تهران، معماري مساجد.
مقدمه
در زندگي انسان که فعالیت‌ها و عملکردها در محیط به وقوع می‌پیوندند و معماري مانند واسطه‌اي در به وجود آمدن افعال آدمي تأثیرگذار است؛ هرگونه تغییر و تحول در نوع معماری و اصول ادراکی موجب پیدایش تغییراتی در رفتار انسان خواهد بود. با توجه به طراحی‌های انجام‌گرفته در سرتاسر جهان، امروزه می‌توان شاهد دگردیسی عظیمی در معماری معاصر بود (Tunner & Kenneth, 2000: 309) که این مهم بی‌تأثیر در نقش عملکردی فضاها و به تبع آن تغییر کاربری بناها نیست. کارکرد و عملکرد معماري فقط به آفرینش اثر معماری محدود نیست (سامه واکرمی، 1393: 33)، بلکه والاتر از مضمون و تعریف شـيئيت اثر معمارانه، بـه سیر آفرینش اثر متعلق است و مانند دیگر افعال انسان، به دنبال پاسخ به قسمت زیادی از خواسته‌هاي افراد است. لذا، همان‌طور كه اثر معماري از عملکرد معماري به وجود آمده است، این امکان وجود دارد که چيستي‌اش در گرو ماهيتش باشد؛ بنابراین توجه به معماري در مرتبه کارکردش، انسان را به دیگر قسمت‌های حقیقت اثر معماری که منجر به پیوند با زندگی و حیاتش می‌شود، نزدیک می‌نماید (Durmus, 2012: 27). در این میان معماری مساجد که متأثر از چارچوب اعتقادی- مذهبی افراد است، نقش عمده‌ای در فرهنگ جامعه ایفا می‌کند.
مساجد ایران یکی از مهم‌ترین بناهایی هستند که در طول تاریخ ساخته‌شده و با توجه به اهمیت مقام معنوی خود، همواره مورد توجه معماران بوده است (ر.ک: بهشتی، 1389). این نوع بناها که همسو با دستگاه فکری معماران جهت انتقال مفاهیم به مخاطبان و معنا بخشی به محیط زندگی آنها ساخته می‌شدند (ر.ک: مهدی‌نژاد، 1397)، دارای نشانه‌ها و معانی بسیاری بودند که می‌بایست به واسطه مراتب عالیه ادراک فضا از طریق ادراک ذهنی از سمت زائران دریافت می‌گردید (دری و طلیسچی، 1397: 19)؛ بنابراین در ارتباط مستقیم با باورها و انگاره‌های مذهبی مسلط بر فرهنگ اسلامی و در حقیقت نوعی بازتاب تفکرات و اندیشه‌های موجود در فرهنگ اسلامی بوده است.
معماری مساجد در دوران مختلف دستخوش تحولات گوناگونی بوده و در هر دوره تاریخی، ویژگی‌های خاص خود را نمایان کرده است. در دوران معاصر (دوران تقابل سنت و تجدد)، نگاه معماری مدرن و در امتداد آن معماران دانشگاهی نسل جدید بر طراحی بناهای جدید، ازجمله مساجد، تأثیر فراوانی داشته است. یکی از مهم‌ترین این تأثیرات، تغییرات شکلی و فضایی مساجد در دوران معاصر است؛ به نحوی که امروزه مساجد نوگرا به‌عنوان خوانش جدیدی از مسجد در فضای معماری و جامعه مطرح‌شده‌اند (مهدوی‌نژاد، 1396: 3)
این نوع بناها به‌عنوان شاخص‌ترین بنا در کالبد شهری از ویژگی‌ها، عناصر و مؤلفه‌های معماری مشخصی بهره می‌جویند که در دوره معاصر این عناصر و مؤلفه‌ها، گاه تحت تأثیر گرایش‌های سنتی و گاه اندیشه نوگرایی جلوه‌گر شده است (ر.ک: سیدیان، 1388). بازتاب چنین تنوعی را می‌توان در بناهایی چون مسجد سپه سالار، شهید مطهری، مسجد جندی شاپور اهواز و مسجد الجواد(ع) به‌عنوان نخستین مساجدی که تحت تأثیر بازخورد رویکردها و گرایش‌های مختلف قرارگرفته‌اند، مشاهده نمود. به‌علاوه مساجد مدرنی همچون: مسجد دانشگاه تهران با سبکی نو؛ مسجد حضرت امیر(ع) با دریافت الگوی سنتی و تغییر آن؛ مسجد کارخانه سیمان بوشهر با مصالح مدرن و الگوهای معماری سنتی اقلیمی؛ مسجد جامع شهرک غرب با استفاده از خصوصیات معماری گذشته به‌صورت نو (ر.ک: پورجعفر و همکاران، 1398) و مسجد ولیعصر(عج) تهران که طرحی مبهم را در ذهن مخاطب متبادر می‌سازد، در مقابل مساجدی چون مسجد حضرت رسول (ص) عبدالحمید نقره‌کار که با معماری ایرانی و حفظ الگوی کاملاً سنتی بیانگر هویت معماری اسلامی- ایرانی است، دارای تفاوت عمده‌ای است که می‌تواند دگردیسی معماری مساجد را به نمایش بگذارد. مسجد الغدیر تهران نیز با حجم اصلی منشوری 12 وجهی به ارتفاع 20 متر که بدون عقب‌نشینی زیاد نسبت به خیابان اصلی جنوبی قرارگرفته است، به دلیل طرح و فرم متمایزش در گنبد مسجد، نمایانگر دگردیسی در معماری مساجد است. کیفیت فضایی گنبدخانه این مسجد با آنچه در گنبد خانه‌های مساجد سنتی اتفاق می‌افتد، متفاوت است چراکه این فضا یادآور فضاها و بناهای آرامگاهی و بین‌راهی، در معماری سنتی ایران است.
با عنایت به تغییر و تحولات رخ‌داده در طراحی مساجد و نوآوری‌های پیشنهادی در طرح کالبدی، عناصر و نشانه‌های این بنای اسلامی، این پژوهش به دنبال کشف سیر دگردیسی معماری در مساجد معاصر است که به دلیل حجم زیاد مطالعات و گستردگی تحلیل‌ها، مسجد الغدیر تهران به‌عنوان نمونه موردی انتخاب‌شده است. در فرایند انجام تحقیق دو سؤال اصلی مطرح می‌گردد که: 1- دگردیسی فرمی در مسجد الغدیر تهران چگونه ایجادشده است؟ 2- اصلی‌ترین عامل دگردیسی در مسجد الغدیر تهران چیست؟
پیشینه پژوهش
کلمه دگردیسی که از نظر مفهومی با مفهوم تغییر مرتبط است، به معنای «به شکلی متفاوت از حالت اولیه درآمدن و اشغال موقعیت دیگر» و به‌طورکلی «تغییر شکل» است (ر.ک: Oxford Dictionary, 2019). پیشینه گفتمانی پژوهش حاضر در میان پژوهشگران ایرانی که موضوع دگردیسی را به‌طور عمده مورد بررسی قرار داده‌اند، بسیار محدود است. بااین‌حال مطالعاتی هستند که ازنظر مفهومی و موضوعی قرابت معنایی با تحقیق حاضر دارند که در ادامه به آنها اشاره می‌گردد.
اطمینان و همکاران در مقاله‌ای با عنوان «بررسی تطبیقی حکمت اشراق در معماری مساجد دوره صفویه و معاصر» معماری مسجد جامع اصفهان و مسجد الغدیر تهران را به‌عنوان نمونه‌های بارز معماری دوره صفویه و دوره معاصر مورد واکاوی قرار داده‌اند و یافته‌های پژوهش آنها حاکی از این است که عالم مثال در ذهن معمار دوره صفوی بر اساس آیات و روایات است، لذا در معماری مسجد امام اصفهان، حکمت اشراق به‌گونه‌ای آشکار بازتاب یافته است. در مسجد الغدیر خلوص احجام به‌کاررفته، به‌کارگیری مصالح و تزئینات آجری و کاشی‌کاری در نما، استفاده از عناصر و مفاهیم معماری گذشته و بیان جدیدی از آنها، بیانگر تأثیر نهضت‌های پست‌مدرنیسم در معماری دوره معاصر است. درنهایت وجود تفاوت‌های آشکار در ساخت شبستان، میزان نور، محراب و گنبد و میزان دسترسی در مسجد الغدیر حاکی از غلبه انگیزه‌ها و طرح‌های مدرن بر بنیان‌های فلسفه اشراق در معماری این بناست (ر.ک: اطمینان و همکاران، 1399).
گلستانی و همکاران در مقاله خود با عنوان «جستاری در مفهوم پیوستگی فضا و روند تحولات آن در مساجد ایران» با استفاده از روش تحقیق استدلال منطقی دریافتند که مفهوم پیوستگی فضایی، به اشکال «پیوستگی بصری» و «پیوستگی ساختاری» است که استفاده از این الگوها منجر به انسجام و یکپارچگی زیادی بین فضاها می‌گردد (ر.ک: گلستانی و همکاران، 1396).
علی‌پور و همکارانش نیز در مقاله‌ای به برداشت صحیح از نمونه‌ها در ایده‌پردازی معماری پرداخته‌اند. آنها معتقدند که برداشت صحیح، فراتر رفتن از سایر سطوح مواجهه با اثر و رسیدن به سطح آفریدن است که نتیجه آن شباهت ساختاری با نمونه، تکرار نشدن ویژگی‌های نامطلوب و ارتقای بداعت و کیفیت ایده طراحی است (ر.ک: علی‌پور و همکاران، 1395).
محمدی و فیروزس مجنده در مقاله خود با «عنوان تحلیل فضایی مسجد در شهر اردبیل در دوره معاصر» با استفاده از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و فنون آماری دریافتند که توزیع فضایی مساجد در سطح محلات شهر اردبیل به‌صورت ناهمگون است (ر.ک: محمدی و فیروزی مجنده، 1395).
(ر.ک: کبیر صابر و پیروی، 1394)؛ در مطالعه‌ای تحلیلی بر مبنای شناخت ساختاری لایه‌های تاریخی، مراتب دگردیسی کالبدی مسجد مظفریه تبریز را مورد بررسی قرار می‌دهند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که ساختار کنونی مسجد، حاصل هم‌نشینی لایه‌های کهن با لایه‌های جدید است و آنچه از بنا پدیدار می‌شود، علیرغم سیمایی منسجم، فاقد اصالت تامّه بوده و مظهر اراده‌های متأخر نیز است. مضاف آنکه باگذشت زمان و کهنه شدن تدریجی الحاقات معاصر -که عموماً به سیاق قدیم بازسازی‌شده‌اند- گاه «اصل» و «بدل» خلط شده و بازدیدکنندگان، تمامیت کالبدی مسجد را چنین می‌انگارند که از ابتدا بوده است. بااین‌وجود در سال‌های اخیر، اهتمام در تفاوت نهادن بین بخش‌های اصیل و الحاقی -که از اصول علمی حفاظت معماری است- در برخی اقدامات حفاظتی این بنا به چشم می‌خورد.
محمودی سلطانی و همکارانش در مقاله‌ای با عنوان «بررسی تطبیق نقش الگو و مفاهیم مبتنی بر تجربه در فضای معماری» با استفاده از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی دریافتند که یکی از مهم‌ترین اهداف معماران در خلق تجربه فضایی، ایجاد کیفیت مطلوب از طریق اتکا بر مسائل هویت، فرهنگ و پیش‌دانسته‌های انسان بنیان نهاده شده است (ر.ک: محمودی سلطانی و همکاران، 1391).
با عنایت به اینکه پژوهش حاضر به بررسی و تحلیل دگردیسی‌های رخ‌داده به لحاظ فرمی در مسجد الغدیر تهران می‌پردازد، مرور مطالعات پیشین نشان می‌دهد تاکنون پژوهشی از این باب صورت نگرفته است. لذا پژوهش حاضر دارای نوآوری است.
روش پژوهش
این پژوهش از گونۀ پژوهش‌های کیفی است. پارادایم معرفت‌شناختی آن تفسیرگرایی است. پس از جمع‌آوری داده‌ها به روش توصیفی و مرور متون موجود، تحلیل داده‌ها، با روش استدلال منطقی و قیاسی بر اساس کل به‌جز انجام پذیرفته است. فرایند انجام پژوهش شامل سه‌گام است که در گام نخست تعریف و مفاهیم مرتبط با دگردیسی معمارانه با تأکید بر پیشینه‌ای که از این تعاریف وجود دارد، به‌منظور استخراج معیارها و مؤلفه‌های اصلی این رویکرد جهت ارزیابی نمونه موردی انجام پذیرفته است. در گام دوم تحقیق، مسجد الغدیر تهران به دلیل نزدیکی طرح آن با طرح مساجد پیشین (از نظر عناصر و فضاهای موجود) به‌عنوان نمونه موردی انتخاب‌شده و مشخصات آن به‌صورت آگاهانه و همسو با شاخص‌های معماری توصیف‌شده است. در گام سوم تحقيق كه اصلي‌ترين قسمت فرایند پژوهش است ، متغيرهاي تحقيق، مورد آزمون قرارگرفته و پس از تجزیه‌وتحلیل یافته‌ها و ميزان همبستگي متغيرها در يك
رابطه علت- معلولي (پديده) بررسی‌شده است. با عنایت به هدف تحقیق حاضر که بررسی سیر تحول دگردیسی در معماری مسجد الغدیر است، متغیر مستقل تحقیق، «مدل طراحی مسجد الغدیر» است که نویسندگان در پی دستیابی به علل انتخاب این مدل و نحوه اثرگذاری عوامل بر ایده طراحی آن هستند. لذا متغیرهای وابسته تحقیق مستخرج از مبانی نظری است که چگونگی آن در مبانی نظری ارائه می‌گردد. اصول و معیارهای مرتبط با طراحی معماری که در تحقیق حاضر موردبررسی قرار می‌گیرد؛ در شکل (1) ارائه می‌گردد:
شکل 1- اصول و معیارهای مستخرج از مبانی نظری تحقیق
(Soozhee, 2008؛ Andjelkovic, 2016؛ Lazovic, 1988؛ بذرافکن، 1391؛ میر سجادی و فركيش، 1395؛ حجت و ملكي، 1391)
ابزار اندازه‌گیری پرسشنامه‌ای محقق ساخته با پاسخ‌های بسته بود که بر اساس آشنایی جامعه آماری با مفاهیم مرتبط با پژوهش حاضر طراحی‌شده بود. این پرسشنامه دارای 15 سؤال در رابطه با بنای مسجد الغدیر تهران بود که در اختیار جامعه آماری قرار گرفت. روایی پرسشنامه با استفاده از روش اعتبار محتوا و پایایی آن با استفاده از روش آلفای کرونباخ سنجیده شد که ضریب آلفا برابر با 86/0 بدست آمد.
جامعه آماری تحقیق صاحبنظران، اساتید و متخصصان معماری هستند که نمونه‌گیری از آنها به‌صورت گلوله برفی انجام پذیرفته است. در این فرایند تعداد 10 نفر از اساتید و مربیان معماری و شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی واحد امارات متحده عربی و علوم تحقیقات به‌عنوان نمونه آماری انتخاب شدند.
پس از جمع‌آوری اطلاعات، تجزیه‌وتحلیل اطلاعات حاصل از پرسشنامه‌ها با استفاده از نرم‌افزار آماري SPSS و آزمون رگرسیون انجام پذیرفت. در این آزمون به جهت زیاد بودن تعداد متغیرهای وابسته و مستقل، از رگرسیون چند متغیر استفاده شد؛ که در این مرحله متغیرهای مستقل به پنج روش هم‌زمان، گام‌به‌گام، حذفی، پس‌رونده و پیش‌رونده وارد مدل رگرسیون گردید. جهت تعیین معنی‌داري کل رگرسیون از آزمون F، تعیین معنی‌دار بودن پارامترها، از آزمون T و براي تعیین قدرت تشخیص رگرسیون از ضریب تعیین چندگانه (R2) استفاده شد.
مبانی نظری
دگردیسی معماری
مفهوم دگردیسی در طراحی معماری ساختمان‌های معاصر اساساً با ایده تغییر در گفتمان معماری معاصر چه در متن شرایط اجتماعی، فضایی- فیزیکی و چه در فناوری و اقتصاد مرتبط است. حال شرایط (محدودیت‌های مکانی، تغییر محیط فضایی- فیزیکی، تغییر مکرر کاربران و غیره) تأثیر اساسی در ایجاد اصول دگردیسی در یک گفتمان عملی معماری دارد؛ چراکه معماری به‌منظور تحقق یک زمینه انعطاف‌پذیرتر، سازگارتر می‌شود. امروزه با توسعه فناوری و نیازهای انسان معاصر، معماری تکامل‌یافته است، اما شناسایی زمینه با یک قاب فیزیکی به یک مشکل در روند طراحی معماری تبدیل‌شده است. پذیرش این مفهوم که فقط با ویژگی‌های مادی یک مکان تعیین می‌شود، نیاز به بینش پیچیده‌تری در مورد ایده جامع زمینه‌سازی را به حاشیه می‌برد یا انکار می‌کند؛ بنابراین توسعه فن‌آوری‌های ساختمانی و اطلاعاتی باعث تحریک اجرای چندگانه مفهوم قابلیت دگردیسی در طراحی معماری می‌شود، به‌گونه‌ای که تولید، بررسی و ارزیابی مفهوم ساختار دگردیسی و تحقق آن را امکان‌پذیر می‌کند. ازاین‌رو این مطلب فرضیه استفاده از سیستم‌هایی که امکان ایجاد مدل‌های جدیدی از طراحی معماری را فراهم می‌کنند را امکان‌پذیر می‌سازد، زیرا این مدل‌ها با استفاده از اجرای اصول دگردیسی، بخشی از رویكرد فناوری در طراحی معماری گشته‌اند (ر.ک: De Marco Werner, 2013).
از آنجایی‌که هر پديده خود، شيئيت خـويش را نيز متجلّي مي‌سازد، اثر معماري در بيان چيستي خود از غير خود بی‌نیاز است و تا حد بسياري، حقيقت امر معماري را در خود به منصـة ظهور مي‌رساند. بااین‌حال شيئيت به‌تنهایی همه آنچه از معماري دريافت مي‌شود، نيست و تنها فرصت بـروز بخشـي از حقيقت آن است. بنابراين صرف اینکه اثري پديد آيد، بدين معنا نيست كه بواسطة آن معماري پديد آمده است. بلکه در مطالعه هر اثر معماري بايد توجه داشت كه آن اثر براي پاسخ به كاربري خاصي ساخته‌شده است. همچنين ميراث معماري هر مكان بر اساس اجزاي كالبدي تعريف می‌شود كه براي پاسخ به مفهوم معماري انتظام می‌یابد» (مير سجادي و فركيش، 1395: 74). بن‌مایه بعدي شکل‌دهنده به تمام معماری‌ها، هندسه‌ای است كه براي سازمان‌دهی عناصر آن بكار گرفته می‌شود (حجت و ملكي، 1391). اجرای اصول دگردیسی در طراحی معماری، با در نظر گرفتن این واقعیت که طراحی‌ای که اصول دگردیسی را ندارد، به‌اندازه کافی مفید واقع نمی‌شود، بخشی از خطای گفتمان معماری را نشان می‌دهد. پویایی و دگردیسی در نیازهای عمومی و طراحی برای یک کاربر آشنا و ناآشنا، سطح بالایی از انعطاف‌پذیری را درراه حل‌ها می‌طلبند تا به‌خوبی بتواند مطابق نیازها تغییر نمایند (ر.ک: Lazovic, 1988).
زمانی که ما با آثار ارزشمند گذشته برخورد می‌کنیم، مهم این است که به‌جای آنکه تنها رویکردهای آنها را تقلید کنیم، بتوانیم آنها را دگردیسی کنیم؛ زیرا اجرای اصول دگردیسی در معماری، امکان ایجاد استراتژی‌های طراحی جدید را فراهم می‌کند و از این طریق توسعه بیشتر آنها را آغاز می‌نماید. این اصول، به‌عنوان کاربرد اصلی، تفاوت چندانی با اصول کلی دگردیسی که در طراحی اعمال می‌شوند، ندارند؛ بااین‌حال، زمینه و نتایج اجرای آنها نسبتاً متفاوت است. این اصول شکل‌های مختلف هنری را درمان می‌کنند، اما همه آنها نتیجه یکسانی دارند و آن این است که اصول دگردیسی نمایانگر اساس معماری قابل‌تغییر است. حال با توجه مبانی نظری مطرح‌شده در حوزه دگردیسی، مهم‌ترین اصول دگردیسی عبارت‌اند از: 1- اصل توسعه و گسترش 2- اصل پیوستن به محیط طبیعی 3- اصل بکار بردن فناوری و مصالح (Andjelkovic, 2016: 90).
اجرای اصول دگردیسی در طراحی معماری ساختمان‌ها، امکان ایجاد استراتژی‌های طراحی جدید را فراهم می‌کند و از این طریق توسعه بیشتر آنها را آغاز می‌کند. این اصول، به‌عنوان کاربرد اصلی، تفاوت چندانی با اصول کلی ترا دیسی که در طراحی اعمال می‌شوند، ندارند و توسط پرمولرآپ (2001) از طریق سه اصل «گسترش و انعطاف‌پذیری»؛ «پیوستن به طبیعت» و «طراحی» تنظیم‌شده است. بااین‌حال، زمینه و نتایج اجرای آنها نسبتاً متفاوت است. این اصول اشکال مختلف هنری را بیان می‌کنند، اما همه آنها نتیجه یکسانی دارند، این است که اصول تحول نمایانگر اساس ترا دیسی در معماری است (Soozhee, 2008: 10).
با عنایت به گستردگی مطالب در حوزه دگردیسی معماری و در نظر گرفتن این موضوع که تحقیق حاضر بر معماری مساجد تأکید دارد، لذا برای بررسی سیر تحول در معماری این نوع کاربری‌ها بایستی عملکردی بودن کاربری مذهبی مسجد را با عنایت به فرم و طرح معماری بنا مورد تجزیه‌وتحلیل قرارداد. لذا اصول ترا دیسی به اصول طراحی بر اساس فرم معماری محدود می‌گردد که شامل «ایده طراحی»، «تناسبات سازه و کالبد» و «سیرکولاسیون حرکتی یا روابط فضاها» است (ر.ک: بذرافکن، 1391 و میر سجادی و فركيش، 1395).
فرم یکی از عوامل مهم و تأثیرگذار در ایجاد معماری است که علاوه بر توجه به‌صورت ظاهری، وجه معنایی بنا را نیز شامل می‌شود، ازاین‌رو لازمه ایجاد یک معماری مطلوب، آفرینش یک فرم مطلوب است. در خصوص مؤلفه‌های فرم افرادی چون آرنهایم، ادانتیس، گروتر و دیگر اندیشمندان اظهارنظر کرده‌اند. به‌منظور ایجاد یک فرم عوامل مختلفی ازجمله اقلیم، عملکرد، بستر طراحی و غیره دخیل هستند که با تأثیرگذاری بر وجوه مختلف باعث شکل‌گیری فرم می‌شوند (ر.ک: طایفه و همکاران، 1397). شناخت این عوامل و دسته‌بندی آنها و درنهایت تعیین میزان اثرگذاری آنها بر وجوه مختلف فرم باهدف ایجاد یک فرم مطلوب در مطالعات پیشین توسط محققان بررسی‌شده است که از میان می‌توان به رابطه فرم و عملکرد (ر.ک: مطلبی، 1385)، نقش کلیدی سازه و تناسبات در شکل‌گیری فرم (عالمی و همکاران، 1395)، سازمان‌دهی فضایی و سیرکولاسیون حرکتی (ر.ک: سیلوایه و آصفی، 1398) اشاره کرد. در یک جمع‌بندی عوامل مؤثر بر شکل‌گیری فرم و طرح معماری را می‌توان مطابق جدول (1) به شرح زیر ارائه نمود:
جدول 1. عوامل و معیارهای مؤثر در شکل‌گیری فرم و طرح معماری
عامل | شرح | مأخذ |
شکل و زمینه | امری بصری است و کلیتی قابل‌رؤیت که در قالب خطوطی دوبعدی ظاهرشده و جداکننده فرم از زمینه است. سبب ارتباط بصری مخاطب با محیط اطراف و اولین مرتبه درک مخاطب از فرم است. | فلامکی، 1390 |
مقیاس و تناسبات | به‌تناسب در فرم و ارتباط اجزا با یکدیگر ارتباط دارد و باعث القاء احساسات مختلف به مخاطب می‌گردد. از دو وجه اهمیت دارد: اندازه فرم نسبت به مخاطب و اندازه فرم نسبت به زمینه. | پاکزاد و بزرگ، 1397؛ بانی مسعود، 1384 |
نور و رنگ | کیفیتی از فرم است که به درک بصری و معنایی آن کمک می‌کند. معانی شامل معنای قراردادی، فرهنگی یا نشانه‌ای است و احساس مخاطب را متأثر می‌سازد. | صفدریان و کوثری حقیقی، 1396 |
جنس و بافت مصالح | یکی از ویژگی‌های ذاتی مصالح که از طریق لامسه و بینایی تجربه و درک می‌شود. شامل: زبری، نرمی، خلل و فرج مصالح و غیره. | Shams Dolatabadi et al, 2018 |
تعادل بصری | آرایش دلپذیر و هماهنگ یا تناسب اجزا و عناصر در هر طرح یا ترکیب، تعادل نامیده می‌شود. | دی چینگ، 1943: 411 |
مؤلفه‌های فرهنگی | مجموعه‌ای از مؤلفه‌های فرهنگی که به یک‌چیز شخصیت می‌دهد و آن را نسبت به سایرین متمایز می‌نماید شامل آداب، اندیشه‌ها، اعتقادات و ارزش‌های یک جامعه است. | صفدریان و کوثری حقیقی، 1396 |
هویت و معنا | محصول تعامل و کنش متقابل بین مخاطب و اثر معماری است و در چهار سطح معنای ابتدایی و شکلی، کاربردی، نمادین و احساسی طبقه‌بندی می‌شود. الگوبرداری از معماری گذشته می‌تواند نمایانگر تاریخ و فرهنگ و هویت منطقه و جامعه باشد. | فلامکی، 1390 |
کیفیت‌های زیباشناسانه | فرم باید زیبا و جذاب باشد تحت تأثیر اصولی چون هماهنگی، وحدت، تقارن، تعادل، رنگ مطلوب، نظم، تداوم، تنوع، وزن و آهنگ، درستی مقیاس و تناسب و به‌کارگیری تزیینات | راهیل قوامی 1386؛ Lang et al, 1974 |
اقلیم و بستر طبیعت | شامل تابش خورشید، جهت باد، دما، رطوبت و همچنین هماهنگی با طبیعت و بهره‌مندی از ویژگی‌های آن نقش مهمی در شکل‌گیری فرم دارد. | گرجی مهلبانی و همکاران، 1390؛Anderson, 1962 |
معماری مساجد
در ایران، هنرهای بدیع وابسته به معماری از قرون اولیه آغاز گردید و در دوره اسلامی مراحل تکاملی خود را طی کرد (ر.ک: اطمینان و همکاران، 1399). معماری مساجد یکی از مهم‌ترین جلوه‌گاه‌های انعکاس هنر اسلامی است که به دو بخش تزیینات و معماری کالبد و فضای مساجد تقسیم می‌شود و هرکدام از این عناصر دارای فلسفه وجودی خاص خود هستند (زمرشیدی، 5: 1393). بررسی سبک معماری به‌کاررفته در مساجد در ایران نشان می‌دهد این معماری با داشتن ریشه‌های عمیق در فرهنگ اسلامی و ایرانی به‌مرور تحت تأثیر مؤلفه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی تحولاتی را پشت سر گذاشته است (ر.ک: اطمینان و همکاران، 1399). به‌طوری‌که در دوره صدر اسلام تا قبل از دوره آل‌بویه رواقی بودند اما از آن دوره به بعد با توجه خاص بزرگان، حکما، پادشاهان و بالاخص هنرمندان معمار، مساجد با تحول عمده‌ای مواجه گردید. از این زمان، طرح‌های شبستانی و بعدها چهل‌ستونی با اجرای مطلوب و به‌ویژه نماسازی‌های بسیار شگرف کامل شد. روند ساخت مسجد از دوره صفویه تا عصر حاضر از طرح و نقوش در نماسازی بهره برد (زمرشیدی، 5: 1393).
تعدد مساجد یکی از عمده‌ترین تغییراتی بوده که در نوع خود نقش مهمی در ایجاد تحول احتمالی در سبک‌های معماری مساجد داشته است. كاربري مساجد، از دیگر مسائلي كه در تحولات معماري مساجد و مفهوم آن به چشم می‌خورد. مساجدي كه ساختار گنبد خانه اي دارند، علاوه بر كاركرد نيايشي به‌عنوان مسجد، داراي نقش آرامگاهي نيز هستند و داراي مقبره نيز است؛ اما كاركرد مساجد ايواني غالباً نيايشي است و كاربرد مقبره‌ای در آنها يافت نمی‌شود. معماري مسجد مانند سامانه‌ای است كه ذرات تشکیل‌دهنده آن نه بر اتفاق بلكه بر مبناي نامي منسجم گرد هم آمده‌اند (ر.ک: حجت و ملكي، 1391). ازاین‌رو بر اساس نوع مسجد عناصر تشکیل‌دهنده آن متمايز است. مفهوم مسجد و مسجد مقبره بر انتظام يابي كالبدي عناصر معماري مساجد منتخب تأثیرگذار بود. عناصر انتظام دهنده اصلي در معماري مساجد ايراني حياط به‌عنوان فضاي باز مياني و گنبدخانه به‌عنوان فضاي بسته مياني است و اين عناصر می‌توانند به وجود آورنده انتظام مركزي يا محوری باشند (ر.ک: نوايي و حاجي قاسمي، 1390). اساس نظام معماري ايراني بر اساس استقرار فضاي مياني است كه ساير فضاها برگرد آن استقرار می‌یابند (ر.ک: رنجبر كرماني، 1396). اين فضاي مياني در معماری واحد سازمان نام دارد (پوپ و همکاران، 1387: 1323) كه ويلبرآن را در دوشاخه طولي (محوري) و شعاعي (مركزي) (شکل 2) تقسيم می‌کند (ر.ک: ويلبر و همکاران ، 1374). آنچه را كه ويلبر سازمان شعاعي می‌نامد، سازمان‌دهی فضا بر اساس مركزيت گنبدخانه است كه در سازمانده عناصر معماري مساجد - مقبره‌های كاربرد داشته كه از نوع گنبدخانه‌اي بودند؛ و نظام هندسي محوري در مساجد ايواني به چشم می‌خورد كه كاركردشان صرفاً مسجد بوده است.
شکل 2. نظام هندسي محوري و شعاعي در مساجد (ر.ک: دهواری و همکاران، 1400)
وجه دیگر شناخت يك كالبد معماري، شناخت مواد و مصالحي (ر.ک: نقره‌کار و همكاران، 1397) است كه توسط معمار به شكل عناصر سازنده معماري در يك هندسه مشخص استفاده‌شده است، بنابراين مصالح و تزئينات نيز علاوه بر موارد قبلي در معماري مساجد بررسی می‌شود (ر.ک: عزیز پور شوبی و همکاران، 1402)
در دوره معاصر به فراخور تحولاتی که در ساختارهای اجتماعی و فرهنگی روی‌داده است. معماری مساجد نیز در ایران و در تهران تحت تأثیر قرارگرفته است. طراحی خلاقانه مسجد برای معماران کنونی با در نظر گرفتن توأمان ارزش‌های زیبایی شناسانه جدید و ارزش‌های نمادین و فکری و مذهبی جامعه، دشواری‌ها و پیچیدگی‌های خاصی دارد. بخش عمده‌ای از این پیچیدگی به برداشت‌ها و تصاویر ذهنی مردم از مسجد و نیز اندیشه‌های مذهبی و سنت‌گرای موجود در میان اقشار مختلف جامعه برمی‌گردد. تفکر و ذهنیت غالبی که امروزه از مسجد در فضای فکری جامعه وجود دارد، لزوماً بنایی با گنبد و طاق و منار است. در مساجد امروزی غالباً معماران بدون توجه به اصالت مفهوم عبادت و حال و هوایی که مسجد باید برای نمازگزاران فراهم کند، دست به طراحی می‌زنند. به‌این‌ترتیب طراحی آنها غالباً بر اساس سبک‌های نوین است (حمزه‌نژاد، عربی، 53: 1393).
معرفی نمونه موردی
مسجد الغدیر یکی از برجسته‌ترین مساجد معاصر در تهران است. بنایی است پوشیده از آجر نخودی رنگ با تزئیناتی از کاشی فیروزه‌ای. این بنا در زمینی به شکل مستطیل به ابعاد 2/15*55 متر در قسمت شمال شهر تهران قرار دارد که توسط جهانگیر مظلوم یزدی طی سال‌های 1355 تا 1356 شمسی اجراشده است. حجم اصلی مسجد منشوری دوازده‌وجهی به ارتفاع 20 متر است که بدون عقب‌نشینی زیاد نسبت به خیابان اصلی جنوبی قرارگرفته و کاملاً از ساختمان‌های اطراف خود متمایز شده است. این در حالی است که بخش شمالی این مسجد، به ساختمان‌های اطرافش شباهت دارد. این مسجد دارای سه ورودی در قسمت جنوب و شمال است (رحیمی اتانی و همکاران، 44: 1397). فضاهای مختلف این مسجد عبارت‌اند از: وضوخانه، سالن اجتماعات، فضاهای اداری و کتابخانه، فضاهای خدماتی و در طبقات اول و دوم؛ بالکن‌های مشرف‌به گنبد خانه. فضاهای اصلی مسجد در تراز همکف، عبارت‌اند از گنبد خانه و شبستان و فضایی در حدفاصل ورودی شمالی و شبستان که به دلیل وجود آب نمایی در میان و نوع انتظام فضایی آن به‌عنوان حیاط سرپوشیده خوانده می‌شود. عناصر اصلی طرح شامل گنبد خانه، شبستان و حیاط سرپوشیده در طبقه همکف طراحی گشته‌اند. این سه عنصر اصلی در پی هم استقراریافته‌اند. از میان عناصر اصلی مذکور، گنبد خانه به لحاظ وسعت، ارتفاع، تفضیل در طرح و تزئینات، به نحو چشمگیری از دیگر فضاها متمایز گشته است (شکل 3).
شکل 3. پلان مسجد الغدیر تهران
تجزیه‌وتحلیل
تحلیل اصول ترادیسی فرمی مسجد الغدیر تهران بر اساس عملکرد بنا مطابق شکل (4) و به شرح زیر است:
ایده مدل طراحی بنا: طرح اصلی این مسجد را ترکیب دو حجم مکعب مستطیل با ارتفاع متغیر و منشوری با پلان چندضلعی منتظم، تشکیل می‌دهند که به دین طریق به‌نوعی کثرت را به وحدت را می‌رسانند. خلوص احجام به‌کاررفته، به‌کارگیری مصالح و تزیین‌های آجری و کاشی‌کاری در نما، استفاده از عناصر و مفاهیم معماری گذشته و بیان جدیدی از آنها از دیگر مواردی است که در بنای مسجد دیده می‌شود.
تناسبات: مسجد الغدیر در سایتی مستطیل شکل به ابعاد 2/15*55 متر ساخته‌شده است. این مسجد دارای دوطبقه است و مساحت طبقه اول نصف مساحت طبقه همکف است.
سازه و ساختار بنا: انتخاب قاعده کثیرالاضلاع نزدیک به دایره برای گنبد خانه، فضایی به وجود می‌آورد که در جهت خاصی تأکید نمی‌کند. این کیفیت فضایی با آنچه در گنبد خانه‌های مساجد تاریخی اتفاق می‌افتد، متفاوت است. این فضا عمدتاً یادآور فضاهای آرامگاهی و بین‌راهی در معماری ایران است. حجم 12 وجهی گنبد خانه در فضای داخلی به یک 24 وجهی بدل می‌گردد که در نیمی از وجوه آن طاق نماهای کشیده با قوس جناغی ایجادشده است. در بالای این طاق‌نماها از جانب شمال، دست‌اندازهای شبستان فوقانی دیده می‌شود و دیگر جوانب کاملاً بسته است. محراب گنبد خانه نیز در داخل یکی از طاق‌های جناغی جای گرفته است و وجوه کوچک‌تری از طاق نماهای کشیده و باریک اطراف آن را فراگرفته‌اند که داخل آنها کاملاً آجرکاری شده است. سقف گنبد خانه در فضای داخلی از شش لایه تشکیل‌شده است. در جداره‌های هر لایه، کتیبه‌ای به خط کوفی با آجر و کاشی نگاشته شده است و سطوح افقی زیرین لایه‌ها با مهرهای خطی از جنس کاشی و آجر پوشیده شده‌اند. از شاخص‌ترین جزئیات اجرایی در مسجد الغدیر، تزئینات آجری متنوع مانند گره چینی، اجرای کتیبه‌هایی از آیات قرآنی به خط کوفی و بنایی و همچنین اجرای مثلث‌بندی در سقف گنبد خانه، برای تبدیل بیست‌وچهار وجهی به دوازده ضلعی، هشت‌ضلعی و درنهایت به چهارضلعی است. محل استقرار گنبد خانه علاوه بر آنکه روابط میان حلقه‌های سلسله فضاهای داخلی را در هم می‌ریزد، موجب ابهام ورودی‌ها یا شاید هم بحرانی در ورودی‌ها می‌شود. ورودی جنوبی فرد را از جهتی غیر قبلی به گنبد خانه وارد می‌کند. امری که مستحبات در سنت مسجد سازی از آن اجتناب می‌شود. ممکن است تصور شود که در اندیشه طراح، ورودی شمالی مدخل اصلی بوده است. در این وضعیت. اگر از موضوع مبهم بودن ارتباط حیاط سرپوشیده و گنبد خانه بگذریم- البته معضل جهت‌گیری ورود به گنبد خانه اصلاح می‌شود؛ اما این بار موضوع طرح سادۀ ورودی شمالی- که بی‌مقدمه و جلوخانی مستقیماً رو به خیابان فرعی شمالی باز می‌شود- همراه باکم اعتباری حیاط سرپوشیده در تحلیل انتظام فضایی سر برمی‌آورد. واقعیت آن است که ورودی‌های مسجد نمی‌توانند جایگاه مناسب خود را در طرح پیدا کنند؛ و این مسئله ناشی از توجه بیش‌ازاندازۀ طراح به گنبد خانه مسجد است. بزرگ و چشمگیر شدن گنبد خانه موجب شده تا دیگر عناصر اصلی انتظام فضایی وظایفی به‌جز آنچه ماهیتاً به آنها مربوط می‌شود را بر عهده گیرند. با مخدوش شدن جایگاه این عناصر فضایی، ورودی‌ها نیز موقعیتی متزلزل پیدا می‌کنند و به‌این‌ترتیب سازمان‌دهی فضایی بنا از وضوح کامل خارج می‌گردد؛ و ازاین‌جهت مسجد الغدیر از آثار برجسته قدیمی فاصله می‌گیرد.
اجراي مثلث‌بندی در سقف گنبد خانه، جهت تبديل بیست‌وچهار ضلعي به دوازده ضلعي، هشت‌ضلعی و درنهایت به چهارضلعی است. استفاده از نسبت√2 در تناسبات معماري ايران و تبديل زمينة مربع به دايره در گنبدسازي كه از دوران ساسانيان متداول بوده است، به نوعي كثرت را به وحدت رسانده است. به كارگيري مصالح و تزيين‌هاي آجري و كاشيكاري در نما، استفاده از عناصر و مفاهيم معماري گذشته و بيان جديدي از آنها، خلوص احجام به كاررفته، تركيب دو حجم مكعب مستطيل با ارتفاع متغير و منشوري با پلان چندضلعي منتظم، طرح كلي بنا را تشكيل مي‌دهد. حضور آب در ورودي مسجد به عنوان عنصري بهشتي و پاك كه موجب تطهير انسان از گناه مي‌گردد. حس تعليق گنبد موجب ايجاد فضايي قدسي به واسطة نحوة ورود نور در شبستان می‌گردد.
در ورودي مسجد، همانند مساجد هند، پله به كار رفته كه نماد جداساختن فضاي پاك و مطهر خانة خدا از فضاي بيرون است. گنبد مطبق، همانند زيگورات‌ها، به‌مثابه نردباني به سمت آسمان و نماد آسمان است. بی‌مرزی بين زمين و كيهان و يكپارچگي كائنات در فضاي شبستان به واسطة تغيير كيفيت فضايي به واسطة ورود نور و تغيير - رنگ در زمان‌هاي مختلف موجب به وجود آمدن كيفيت فضايي متغيري در شبستان مسجد شده است. كاركرد صريح گنبد به عنوان پوشانندة سقف شبستان است و كاركرد ضمني آن نشانة مسجد بودن است. نحو ورود نور از زير گنبد ايجاد فضايي قدسي در فضاي گنبد خانه را به همراه دارد. چلچراغ‌های آويزان در مسجد با زنجيرهاي بلند نمادي از روشني ضمير و تذهيب روح هستند. حضور آب در ورودي مسجد به‌عنوان عنصري بهشتي و پاك، موجب تطهير انسان از گناه مي‌گردد.
هندسه مسجد الغدیر تهران متشکل از تركيب دو حجم مكعب مستطيل با ارتفاع متغير و منشوري با پلان چندضلعي منتظم است که طرح كلي این بنا را تشكيل مي‌دهد. این مسجد به‌گونه‌ای ساخته‌شده است که اگر در ﻣﻜﺎن‌های ﻣﺨﺘﻠﻒ قرار گیرد؛ دیگر نمی‌تواند نشانی از مسجد بودنش را به مخاطب نشان دهد. ازاین‌رو مسجد الغدیر به لحاظ نوع فرم بنا و عدم بهره‌مندی از گنبد و مناره، بنایی مدرن است که مطابق با دیدگاه معمارش شکل‌گرفته و شخصی است. تغییراتی ازجمله نور و دید و منظر و ارتباط میان بنا با بافت اطراف، از ویژگی‌های عمده زمان و ابدیت می‌باشند. وﺟﻮد عناصر مادی همچون پنجره‌های دیواری در قسمت شبستان زنانه و نورگیری از روزنه‌های فضای زیر سقف که ورود نور طبیعی را سبب می‌شوند، مردم را از تغییرات طبیعت آگاه می‌نماید و از طریق آن به گذشت زمان اشاره دارند. این گفتمان میان طبیعت و مردم و معماری یک فرآیند مداوم است و حکایت از جاودانگی فضا دارد. حال در مسجد الغدیر این عامل از طریق سایه‌اندازی‌ها و بازی با نور در فضای زیر گنبد خانه ایجاد گشته است. در کاربرد نور و رنگ معمار مسجد الغدیر در نمای بیرونی از رنگ کرم یا همان رنگ آجرکاری‌ها استفاده نموده است و در محیط داخلی تا حدودی از رنگ‌های آسمانی (آبی لاجوردی، سبز و سفید) بهره برده است تا آنجا که از رنگ‌های ملایم، عمیق، هماهنگ و آرام‌بخش همچون آبی روشن آسمان و سپید ابرها که رنگی بهشتی است، در فضای داخلی استفاده نموده است. در این مسجد در بکار بردن رنگ و نقش دیوارها، رنگ‌هایی را می‌بینیم که در کنار هم به تعادل رسیده‌اند. هماهنگی و وحدتی که از کنار هم قرار گرفتن رنگ‌ها ایجاد می‌شود، سبب ایجاد تعادل رنگی گشته است.
سیرکولاسیون حرکتی: سیرکولاسیون حرکتی در این مسجد، همچون دیگر مساجد ایران، دارای حرکتی آزادانه نیست و در ابتدا به صحن و ازآنجا به فضای مصلا و گنبد خانه وارد می‌شویم. ازاین‌رو سیرکولاسیون حرکتی نظام‌مند و هدفمند است. هنگامی‌که وارد مسجد الغدیر می‌شویم، از همان ابتدا به فضایی روشن وارد می‌شویم و سیر از تاریکی به سمت روشنایی که در مساجد تاریخی با بدو ورود به مسجد رخ می‌داد، صورت نمی‌گیرد.
شکل 4. نظام رمزگان و دگردیسی مسجد الغدیر تهران
در بخش تحلیل کمی که طبق آزمون رگرسیون چند متغیره انجام پذیرفته است، جداول (2) و (3) خروجی‌های این آزمون را نشان می‌دهد. همان‌طور که در این جداول مشاهده می‌شود؛ متغیر الگوبرداری از معماری گذشته (R2=0/187) دارای سطح معنی‌داری نیست و این امر هم در بررسی کلیه متغیرها با یکدیگر و هم تنها در بررسی متغیر مستقل و متغیر الگوبرداری از معماری گذشته تنها از طریق تزئینات و مصالح بکار رفته در بنا همراه با فرم آبنمای بکار رفته در محوطه این بنا نشان داده‌شده است. در بررسی دیگر متغیرها مشخص گردید که متغیر دید و منظر همراه بافرم و نورپردازی در راستای اهداف موردنظر جهت طراحی بنا مدنظر معمار بوده است، اما منجر به نمود مسجد بودنش نگشته است. در این مسجد درواقع ازیک‌طرف فرم سقف پله‌ای‌اش نمودی از معماری مسجد و معماری ایرانی اسلامی است و از طرفی دیگر تزئینات آجری و کاشی‌کاری‌های نمای بیرونی و محوطه داخلی این اصل را تقویت نموده است، اما دید و منظر را از داخل به خارج خدشه‌دار نموده است. (البته لازم به ذکر است که در معماری مسجد؛ استفاده از عناصر شیشه‌ای و پنجره‌های بزرگ موجب برهم زدن تمرکز و حواس زائر می‌گردد؛ ازاین‌رو مناسب است تا به کار نرود.)
در جدول (3) مقادیر R و R2 که برابر با 196/0 و 648/0 می‌باشند؛ اشاره به همبستگی ساده میان متغیرهای وابسته و مستقل دارند و به عبارتی شدت همبستگی بین دو متغیر را نشان می‌دهند. همان طور که از مقدار R (همبستگی پیرسون بین دو متغیر) نمایان است، میان متغیرها رابطه همبستگی قوی وجود دارد. جدول (4) نیز نشان می‌دهد که میان متغیرها رابطه معناداری برقرار است (sig=0.03.
جدول 2. یافته‌های حاصل از آزمون رگرسیون چند متغیره | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
Equation | Model Summary | Parameter Estimates | |||||
Linear | R Square | F | df1 | df2 | Sig. | Constant | b1 |
الگوبرداری از معماری گذشته | .187 | 1.844 | 1 | 13 | .062 | -12.948 | 7.913 |
الگوبرداری از طبیعت | .103 | .175 | 1 | 13 | .038 | -56.348 | 7.354 |
هماهنگی مصالح با محیط و بستر طرح | .132 | 1.560 | 1 | 13 | .043 | 161.667 | -15.167 |
هماهنگی فرم با بستر طبیعت | .112 | 4.561 | 1 | 13 | .062 | 170.491 | -16.545 |
هماهنگی ساختار و سازه بنا با طبیعت | .054 | 1.172 | 1 | 13 | .099 | -57.938 | 8.103 |
نمایش اهداف از طریق فرم بنا | .087 | 1.172 | 1 | 13 | .101 | -49.836 | 8.103 |
نمایش اهداف از طریق مصالح بنا | .201 | .112 | 1 | 13 | .0743 | 27.657 | -2.716 |
نمایش اهداف از طریق تزئینات بنا | .111 | 1.156 | 1 | 13 | .002 | 49.000 | -8.667 |
نمایش اهداف از طریق نورپردازی بنا | .176 | 3.178 | 1 | 13 | .098 | 101.000 | -22.750 |
نمایش اهداف از طریق تناسبات بخش‌های مختلف بنا | .125 | .328 | 1 | 13 | .057 | 33.848 | -3.138 |
هماهنگی تزئینات بافرهنگ و هویت | .104 | 1.517 | 1 | 13 | .024 | -3.582 | 9.507 |
هماهنگی فرم بافرهنگ و طبیعت | .124 | 1.847 | 1 | 13 | .019 | 97.086 | -8.806 |
جذابیت بنا از طریق فرم | .059 | .695 | 1 | 13 | .042 | -29.912 | 7.184 |
جذابیت بنا از طریق نورپردازی | .001 | .007 | 1 | 13 | .093 | 12.716 | .679 |
جذابیت بنا از طریق مصالح و تزئینات | .097 | .091 | 1 | 13 | .076 | -3.317 | 2.220 |
برخورداری از دید و منظر مناسب | .101 | .138 | 1 | 13 | .071 | 41.047 | -2.676 |
خلاقیت در طراحی بنا | .199 | .962 | 1 | 13 | .034 | -75.583 | 9.750 |
جدول 3. یافته‌های حاصل از آزمون رگرسیون چند متغیره Model Summary | ||||
|---|---|---|---|---|
Model
| R | R Square | Adjusted R Square | Std. Error of the Estimate |
0.196a | 0.648 | . | . | |
جدول 4. یافته‌های حاصل از آزمون رگرسیون چند متغیره ANOVAb
Model | Sum of Squares | df | Mean Square | F | Sig. |
|---|---|---|---|---|---|
Regression | 7068.983 | 11 | 412.017 | . | 0.03a |
Residual | .000 | 0 | . |
|
|
Total | 7068.983 | 11 |
|
|
|
در جدول (5) اطلاعات مرتبط با پیش‌بینی متغیرها مطرح‌شده است که نشان می‌دهد متغیرهای وابسته بر مستقل تأثیرگذارند و رابطه معناداری میان آنها برقرار است. ازاین‌رو بیشترین تأثیر متغیر وابسته بر مستقل را هماهنگی تزئینات با هویت و فرهنگ و خلاقیت در طراحی بنا و کمترین تأثیر را نمایش اهداف از طریق نورپردازی همراه با نمایش اهداف بنا از طریق فرم و الگوبرداری از طبیعت بر عهده دارند.
جدول 5. یافته‌های حاصل از آزمون رگرسیون چند متغیره efficientsa
Sig. | t | Standardized Coefficients | Unstandardized Coefficients |
| |
|
| Beta | Std. Error | B | متغیرهای وابسته |
|
|
| .000 | 281.741 | (Constant) |
|
| .682 | .000 | 11.015 | الگوبرداری از معماری گذشته |
|
| .546 | .000 | 83.778 | الگوبرداری از طبیعت |
|
| .400 | .000 | 88.114 | هماهنگی مصالح با محیط و بستر طرح |
|
| .914 | .000 | 51.111 | هماهنگی ساختار و سازه بنا با طبیعت |
|
| .518 | .000 | 10.101 | نمایش اهداف از طریق فرم بنا |
|
| .867 | .000 | 61.170 | نمایش اهداف از طریق مصالح بنا |
|
| .914 | .000 | 27.713 | نمایش اهداف از طریق تزئینات بنا |
|
| .518 | .000 | 41.251 | نمایش اهداف از طریق تناسبات بخش‌های مختلف بنا |
|
| .353 | .000 | 71.855 | هماهنگی تزئینات بافرهنگ و هویت |
|
| .731 | .000 | 69.111 | هماهنگی فرم بافرهنگ و طبیعت |
|
| .518 | .000 | 41.011 | جذابیت بنا از طریق فرم |
|
| .682 | .000 | 88.834 | جذابیت بنا از طریق نورپردازی |
|
| .486 | .000 | 21.946 | جذابیت بنا از طریق مصالح و تزئینات |
|
| .731 | .000 | 91.120 | برخورداری از دید و منظر مناسب |
با توجه به مطالب فوق در بیان کلی می‌توان اذعان نمود که میان متغیر مستقل با هر یک از متغیرهای وابسته پژوهش حاضر ارتباط معناداری وجود ندارد، لیکن در سنجش کلی متغیرها با یکدیگر دارای ارتباط معناداری هستند. همچنین در بررسی متغیرهای مطرح‌شده حاصل از آزمون رگرسیون چند متغیره، الویت بندی بهره‌مندی بنا از ترادیسی‌های دنبال شده به‌صورت شکل (5) ارائه می‌گردد.
شکل 5. ارزیابی متغیرهای وابسته پژوهش در مسجد الغدیر تهران
با عنایت به اصول دگردیسی معرفی‌شده در بخش مبانی نظری، بررسی یافته‌ها بیانگر تغییر فرم، هندسه، وضعیت، شکل و ساختار عناصر دگردیسی است که منجر به دگرگونی شکل ساختار فیزیکی فضایی و بهره‌مندی از مصالح و تکنولوژی‌های مدرن گشته است؛ درحالی‌که اجرای آنها به یکدیگر متصل و همسو است. ضمن آنکه اصول دگردیسی، نشان‌دهنده دگردیسی کالبدی و ادراکی طرح فضای داخلی و تحول فضای بیرونی است که در مسجد الغدیر به دلیل عدم وجود گنبد و مناره همراه با تزئینات کالبد بنا، انبساط و انقباض، اتصال فضاها و تغییر حالت شکل و ساختار رخ‌داده است؛ بنابراین در این بنا معمار درروند اصول دگردیسی به اصلی‌ترین عنصر یعنی گسترش حجمی و انعطاف‌پذیری فرمی به‌خوبی پرداخته است و ازاین‌رو توانسته است فضایی خلق کند که به‌خوبی بتواند کاربری‌های متفاوتی را در خود جای دهد. این مسجد به دلیل داشتن حیاط کوچک، نتوانسته است ارتباط خود را با محیط اطراف برقرار کند و اصل پیوستن حجم و فضای داخل به محیط بیرون به‌خوبی نمایان نشده است. ازاین‌رو می‌بایست اذعان نمود که در مسجد الغدیر تهران با توجه به فرم مدرن و استفاده از مصالح آجر و کاشی و عدم وجود گنبد و مناره، زمینه‌سازی این فضا برای تفکر تا حدودی خدشه‌دار شده است، گویی دیگر زائر به این فضا با نگاهی عارفانه و عبادت گرایانه ارتباط برقرار نمی‌کند. همچنین نحوه ورود به مسجد و نوع حرکت در فضای داخل این مسجد از یکسو و فرم آشفته و عدم استفاده از گنبد و مناره از سوی دیگر، نشان می‌دهد که این مسجد به مساجد تاریخی ایران شباهتی ندارد. بر این اساس در طراحی معماری این مسجد به اصل انعطاف‌پذیری و دگرگونی فضایی نیز توجه نشده است. در رابطه با اصل پیوستن به طبیعت نه‌تنها از طریق فرم و ساختارش بلکه از طریق عناصر و اجزا نیز موردی به چشم نمی‌خورد. لذا اصول طراحی بکار رفته در این مسجد تا حدودی میان مدرن بودن و سنتی بودن مانده است و هیچ‌کدام از اصول ترادیسی مطرح‌شده در این مسجد رعایت نشده است.
نتیجه‌گیری
شکل 6. نظام رمزگان و دگردیسی مسجد الغدیر تهران
در یک جمع‌بندی کلی، مطابق جدول (6) می‌توان چنین بیان نمود که ساختمان و معماری مسجد الغدیر تهران از مجموعه‌ای از فضاهای متنوع و گسترده تشکیل‌شده که سیرکولاسیون فضایی در آن وجود ندارد. ازاین‌رو اولین اصل گسترش در این مسجد بکار نرفته است. در رابطه با اصول طراحی این بنا که از اصول معماری مدرن استفاده نموده است؛ می‌توان چنین اظهار داشت که دگردیسی رخ‌داده در مسجد الغدیر تهران به لحاظ فرمی سبب خلق فضایی گشته است که علاوه بر کاربری مسجد، دارای انعطاف‌پذیری فضایی نیز است و به‌واسطه آن می‌تواند کاربری‌های گوناگونی داشته باشد. همچنین مدل طراحی فرمی مسجد الغدیر، دارای اصولی ازجمله هماهنگی با محیط طبیعی، سازمان‌دهی فضایی، ریتم و حرکت و پویایی، استفاده از مصالح مدرن، فرم و حجم نامتعارف، عدم استفاده از عناصر سنتی در مساجد، عدم پیوستگی میان فضای داخلی و خارجی، تقسیم‌بندی فضایی همراه با جذابیت و خلاقیت بصری چه در محیط داخلی و چه در محیط خارجی است. ازاین‌رو اصولی از قبیل الگوبرداری از اصول معماری گذشته بدون توجه به نیاز زمان احداث بنا نقطه‌ضعف مدل طراحی این مسجد است که نادیده گرفته‌شده است. ضمن آنکه می‌بایست اذعان نمود که در طراحی معماری این مسجد به اصل پیوستن به طبیعت نیز توجهی نشده است. لذا اصول طراحی بکار رفته در این مسجد تا حدودی میان مدرن بودن و سنتی بودن مانده است و هیچ‌کدام از اصول ترادیسی مطرح‌شده در این مسجد بکار نرفته است.
جدول 6. جمع‌بندی اصول دگردیسی موجود در طراحی مسجد الغدیر
اصول دگردیسی در معماری | اصول دگردیسی در معماری بر اساس فرم و عملکرد | ||||
گسترش و انعطاف‌پذیری فضا | ■ | امکان اعطای کاربری دیگر به فضا به دلیل گستردگی و انعطاف‌پذیری فضایی | سیرکولاسیون حرکتی | - | مجموعه‌ای از فضاهای متنوع و گسترده بدون ارتباط فضایی |
پیوستن به طبیعت | - | هماهنگی با محیط طبیعی وجود دارد ولی پیوستن با طبیعت در آن مشاهده نمی‌شود. | تناسبات سازه و ساختار بنا | ■ | استفاده از مصالح مدرن، عدم استفاده از عناصر سنتی در مساجد |
طراحی | - | میان مدرن بودن و سنتی بودن | ایده مدل طراحی بنا |
| سازمان‌دهی فضایی، ریتم و حرکت و پویایی، فرم و حجم نامتعارف |
منابع
اطمینان، لیلا و و سیدبهشید حسینی و سیامک پناهی (1399) بررسی تطبیقی حکمت اشراق در معماری مساجد دوره صفویه و معاصر، هنر اسلامی، 17(39)، صص 28-56.
ایمان‌طلب، حامد و سمیه گرامی (1391) نسبت معنا و شکل، تطابق اندیشه معماری مسجد و فرم شناسی نماز، مطالعات هنر اسلامی، 8(16)، صص 77-88.
بانی مسعود، امیر (1384) تاریخ معماری غرب از عهد باستان تا مکتب شیکاگو، تهران، خاک.
بذرافکن، کاوه (1391) ضرورت روش در طراحی معماری، دوماهنامه معمار، شماره 72.
بهرامی، مریم و پرهام بقایی و محمدرضا لیلیان و مهدیه عابدی (1395) نظریه‌ها و روش‌های طراحی معماری، تهران، آزادپیما.
بهشتی، سید محمد (1389) مسجد ایرانی: مکان معراج مؤمنین، تهران، روزنه.
بیرصابر، محمدباقر و مهناز پیروی (1394) مراتب دگردیسی کالبدی در مسجد مظفریة تبریز؛ تحلیلی بر مبنای شناخت ساختاری لایه‌های تاریخی، نشریه هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی، 20(2)، صص 59-72.
پاکزاد، جهانشاه، بزرگ، حمیده (1397) الفبای روان‌شناسی محیط برای طراحان، تهران، آرمان‌شهر.
پوپ، آرتور آپم؛ و فيليپس اكرمن (1378) سيري در هنر ايران، از دوران پيش از تاريخ تا امروز؛ جلد سوم، معماري دوران اسلامي ويرايش سيروس پرهام، تهران، علمي و فرهنگي.
پورجعفر، محمدرضا و آرین امیرخانی و محمدرضا لیلیان (1390) معماری مساجد مدرن و معاصر آسیا، اروپا، امریکا، آفریقا و اقیانوسیه، تهران، طحان.
حاتمی‌نصاری، طیبه و آراز نجفی و سعید گلستانی و عیسی حجت و مهدی سعدوندی (1396) جستاری در مفهوم پیوستگی فضا و روند تحولات آن در مساجد ایران، نشریه هنرهای زیبا، معماری و شهرسازی، 22(4)، صص 29-44.
حجت، عيسي و مهدي ملكي (1391) هم گرايي سه گونه بنيادين هندسي و پيدايش هندسه ايراني، هنرهاي زيبا - معماري و شهرسازي، 17(4)، صص 5-16.
حمزه‌نژاد، مهدی و مائده عربی (1393) بررسی اصالت اسلامی ایرانی در مساجد نوگرای معاصر مطالعه موردی: طرح چهارراه ولی عصر تهران. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 15، صص 61-74.
دادفر، پیام و لیلی کریمی فرد و فریبرز دولت‌آبادی (1399) تبیین تأثیر تجربه فضایی مساجد بر ترمیم روان (مطالعه موردی مسجد گوهرشاد) پژوهشنامه خراسان بزرگ، 11(38) 1-16.
دبیاج، سید موسی (1391) ماهیت معماری: مجموعه مقالات، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
دری، علی و غلامرضا طلیسچی و فاطمه جباران (1397) کرانمندی و بیکرانی ساختار فضایی معماری اسلامی ایران در مساجد دوران صفوی (نمونه موردی مسجد شیخ لطف الله و امام اصفهان) پژوهش‌هاي معماري اسلامي، ۶ (۲)، صص 19-38.
دهواری، مینا و کاوه بذر افکن و مهرداد متین (1400) بررسی قیاسی فرم مساجد ایران مبتنی بر ترادیسی دستاورد معمارانه (نمونه موردی: مسجد شیخ لطف‌الله و مسجد الرضا تهران) فصلنامه جغرافیا (برنامه ریزی منطقه ای)، 11(44)، صص 225-240.
دی‌چینگ، فرانسیس (1943) معماری: فرم، فضا و نظم. ترجمه کورش محمودی و رضا بصیری‌مژدهی، 1393، تهران، آینده‌سازان و شهرآب.
راهیل‌قوامی، فاطمه (1386) فرم و محتوا در دنیای افلاطون مجله خیال (21-22)، صص 118-163.
رحیمی اتانی، سمیرا و کاوه بذرافکن و ایمان رئیسی (1397) شیوۀ نوین خوانش متن معماری مبتنی بر نظریۀ بینامتنیت: (نمونۀ موردی: مسجد الغدیر) فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، ۴ (۱)، صص 53- ۶۷.
رنجبر كرماني، علي محمد (1396) بازخواني الگوي فضاي مياني در معماري ايران زمين، مطالعات معماري ايران، 11، صص 23-41.
زمرشیدی، حسین (1393) معماری مساجد ایران و هنرهای قدسی آن، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 15، صص 5-20.
سامه، رضا (1393) معماری و کیفیت زندگی انسانی، رساله دکترا رشته معماری، تهران، دانشگاه هنرهای زیبا.
سلطانی، مهرداد و امیر منصوری و احمدعلی فرزین (1391) تطبیق نقش الگو و مفاهیم مبتنی بر تجربه در فضای معماری، باغ نظر، 9(21)، صص 3-12.
سلیمانی صدر، ملیحه و مرجان خانمحندی و وحید قبادیان و فرهاد شفیع پور مطلق (1401) تحلیل معماری ایرانی- اسلامی دوره معاصر مبتنی بر دیدگاه استادکاران معماری سنتی به منظور ارائه یک مدل کیفی (نمونه موردی حرم حضرت معصومه) مطالعات هنر اسلامی، 19(45)، صص 341-363.
سیدیان، سیدعلی (1387) معماری (پرونده معماری امروز ایران و مسئله هویت): خوانش هویت در رویکرد فرهنگ گرایانه به تجدید حیات بافت‌های فرسوده، آینه خیال، 2، (10)، صص 69-77.
سیلوایه، سونیا و مازیار آصفی (1398) ارزیابی عوامل تأثیرگذار بر فرم در معماری بومی، (اقلیم سرد و کوهستانی)؛ پژوهش‌های معماری اسلامی 24 (7)، صص 17-36.
صفدریان، غزال و هوتن کوثری‌حقیقی (1396) تبیین جایگاه فرم در معماری معاصر ایران، تهران، اول و آخر.
طایفه، احسان، عیسی حجت و حمیدرضا انصاری (1394) تعریف و تدوین دستگاه واکاوی فرم معماری مبتنی بر تحلیل و بازاندیشی دستگاه نقد، مجله مطالعات معماری ایران 4 (8)، صص 73-88.
عالمی، بابک و شهرام پوردیهیمی و سعید مشایخ‌فریدنی (1395) سازه، فرم و معماری، مجله مطالعات معماری ایران 5، صص 123-140.
عالمی، بابک و مرتضی مجیدی (1401) ارزیابی تأثیر مؤلفه‌های شکل‌دهنده فرم بر وجوه آن به منظور دستیابی به فرم معماری مطلوب، مورد مطالعاتی: ساختمان سازمان میراث فرهنگی، معماری و شهرسازی آرمان شهر، 15(40)، صص 129-147.
عزیزپور شوبی، عارف و احد نژادابراهیمی (1402) مطالعه تطبیقی برای شناخت معماری مساجد تیموری و ترکمانی بر اساس مولفه‌های کالبدی، جستارهای تاریخی، 14(1)، صص 161-187.
علی‌پور، لیلا و محسن فیضی و اصغر محمد مرادی و غلامرضا اکرمی (1395) برداشت صحیح از نمونه‌ها در ایده پردازی معماری، هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی، 21(3)، صص 81-90.
عماد، فاطمه و خسرو موحد و ملیحه تقی پور و علی اکبر حیدری (1399) بازشناسی اصول سلسله مراتب مکانی در مساجد سنتی ایران و تحلیل آن با روش نحو فضا (مطالعه موردی: مساجد شهر شیراز) مطالعات هنر اسلامی، 17(40)، صص 250-267.
فخار، زرین (1401) بررسی مسیر تکاملی گنبد در معماری ایرانی- اسلامی از منظر گونه شناسی، مطالعات هنر اسلامی، 19(45)، صص 134-149.
قدس، حسین، اصغرزاده، علی (1392) معماری مبتنی بر بوم، استفاده از مدل‌های شناختی لایه‌ای در روند طراحی پارامتریک (نمونه موردی: سایت در کویر مرنجاب) مسکن و محیط روستا، 32(144)، صص 33-48.
گرجی‌مهلبانی، یوسف و علی یاران و سمیرا پروردی‌نژاد و منیژه اسکندری (1390) ارزیابی معماری همساز با اقلیم در خانه‌های کاشان، مجله معماری و شهرسازی آرمان‌شهر 4 (7)، صص 31-40.
محمدپناه، بهنام (1395) اسرار تمدن یونان باستان، چاپ پنجم، تهران، سبزان.
محمدی، علیرضا و ابراهیم فیروزی مجنده (1394) تحلیل فضایی مسجد در شهر اردبیل در دوره معاصر، مطالعات شهری، 5 (17)، صص 55-66.
محمودی کامل آباد، مهدی و مهری محمدیان (1395) ترادیسی نور روز در معماری ایرانی، سومین همایش و نمایشگاه بین المللی روشنایی و نورپردازی ایران، تهران.
مطلبی، قاسم (1385) بازشناسی نسبت فرم و عملکرد در معماری، مجله هنرهای زیبا 55 (25)، صص 55-64.
مهدوی‌نژاد، محمدجواد و محمد مشایخی و منیره بهرامی (1393) الگوهای طراحی مسجد در معماری معاصر، پژوهش‌های معماری اسلامی، 2(5)، صص 3-17.
مهدی‌نژاد، جمال‌الدین (1397) مطالعه تطبیقی بررسی معیارهای طراحی فضاهای مسجد بر اساس نحوفضا (موردمطالعه: مساجد سنتی، مدرن و معاصر) شهر ایرانی- اسلامی، 31، 63-74.
مير سجادي، سيد امير و هيرو فركيش (1395) بازشناسي الگوها و شناخت فاكتورهاي كالبدي تأثيرگذار در بافت مسكوني سنتي نيشابور، مجله پژوهش‌هاي معماري اسلامي، 4(4)، صص 72-90.
نقره‌کار، عبدالحمید (1387) مقایسه و ارزیابی معماری مساجد با معابد یونان و روم، مهندسی صنایع و مدیریت تولید، 16(1)، صص 123-141.
نقره‌کار، سلمان و فاطمه زارعي حاجي آبادي و فاطمه محمدگنجي و احمد دانايي‌نيا (1397) خواندن معماري؛ چيستي، چرايي و چگونگي در جستجوي مدلي براي آشنايي با تاريخ معماري ايران و نقش آن در سپهر معماري، فرهنگ معماري و شهرسازي اسلامي، 1، صص 69-83.
نقی‌زاده، عبدالحمید (1395) درآمدی بر تبیین معنای معماری، هنر مدرس، 1، صص 81-96.
نوايي، كامبيز و كامبيز حاجي قاسمي (1390) خشت و خيال؛ شرح معماري اسلامي ايران، تهران، سروش.
ويلبر، دونالد و ليزا گلمبك (1374) معماري تيموري در ايران و توران، مترجم كرامت اله افسر و محمد يوسف كياني، تهران، سازمان ميراث فرهنگي كشور.
Anderson, Cardweli Ross. )1962( Primitive Shelter. Ekistics 13 (78), 276-281
Andjelkovic, V (2016) Transformation principles in the architectural design of a contemporary house, archi DOCT, The e-journal for the dissemination of doctoral research in architecture, Vol. 4 (1), 87-107.
Asefi، M (2012) Transformation and movement in architecture: the marriage among art، engineering and technology, Procedia - Social and Behavioral Sciences, 51(2012), 1005 – 1010.
Broom, J (2015) Mass Housing Cannot Be Sustained.2st Edition, Blundel: Routledge.
De Marco Werner, C (2013) Transformable and transportable architecture: analysis of buildings components and strategies for project design. Master Thesis, Barcelona, Universidad Politécnica de Cataluña
Durmus, S (2012) Change and Transformation in Architecture: On the Concept of Zeitgeist, Karadeniz Technical University.
Lang, Jon, Charles Burnette, Walte Moleski, and David Vachon)1974(. Designing for Human Behavior Architecture and The Behavioral Sciences. Stroudsburg, Pennsylvania: Dowden, Hutchinson & Ross.
Lazović, Z (1988) Prototip i njegov značaj u arhitektonskom projektovanju. IMS`88-teh¬nologija projektovanja i građenja, Beograd: IMS SR Srbije, str. 129-158.
Shayan (2017) Greek temples. First edition, Tehran, Shabak Publications.
Soozhee, L (2008) Transformative design: understanding the principle, processes and products to create transformative design outcomes. Hoxton Park, N.S.W.
An Approach to the Course of Architectural Transformation in Al-Ghadir Mosque, Tehran
Mina Dehvari**2, Kaveh Bazrafkan*, Mehrdad Matin***
Abstract
Whatever the purpose of architecture, it appears on the basis of architectural work. This platform undergoes metamorphosis throughout history due to the change of its principles and characteristics. Al-Ghadir Mosque in Tehran is a special type of Iran's modernist mosques that can show an image of architectural transformation. Therefore, the present research raises the question, "How has a formal transformation been created in the Al-Ghadir Mosque in Tehran?" It examines the factors and dimensions of the transformations that occurred in this mosque. This research was conducted with an analytical-descriptive approach and the research tool was a researcher-made questionnaire that was distributed among 10 experts and professors of architecture and urban planning. Data analysis was done using SPSS software and multivariate regression test. The findings show that the transformation that took place in the Al-Ghadir Mosque in Tehran in terms of form has created a space that, in addition to the use of the mosque, also has spatial flexibility, and because of that, it can have various uses. In the meantime, following the architectural principles of the past without paying attention to the building construction time is the weak point of this mosque's design model, which has been ignored. In a general summary, the design principles used in this mosque are somewhat between being modern and traditional, and none of the principles of transformation proposed in this mosque have been observed.
Key words: Al-Ghadir Mosque, Architecture of mosques, Design Principles, Form, Transformation.
[1] * دانشجوی دکتری، گروه معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد امارات، دبی Mina.dehvari64@gmail.com
** نویسنده مسئول: استادیار، گروه معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران Kaveh.bazrafkan@iauctb.ac.ir
*** استادیار، گروه معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران mehrdad.matin@gmail.com
[2] * PhD Candidate, Department of Architecture, Islamic Azad University, UAE Branch, Dubai.
.** Corresponding Author: Assistant Professor of Architecture, Department of Architecture, Islamic Azad University, Central Tehran Branch, Tehran, Iran
*** Assistant Professor of Architecture, Department of Architecture, Islamic Azad University, Central Tehran Branch, Tehran, Iran
